استان گلستان

استان زیبا و باصفای گلستان در شمال خاوری ایران واقع شده و محل سكونت یكی از بزرگ ترین و با سابقه ترین عشایر منطقه شمال خاوری ایران (ایل تركمن) است. استان گلستان یکی از قطب های اقتصادی مهم كشور در زمینه كشاورزی، دام داری و صنایع وابسته به آن ها بوده و از معادن و صنایع با ارزشی نیز برخوردار است.
پارک ملی گلستان که بزرگ ترین و با ارزش ترین پارک ایران است، درمحدوده این استان واقع شده و جنگل های خزری درمحدوده این استان به پایان می رسد. استان گلستان با دریای خزر ساحل دارد و از مواهب طبیعی چون سواحل دریا، جنگل های زیبا، کشتزارهای پررونق و باصفا و باغ های مطلوب برخوردار است. انواع جاذبه های طبیعی چون کوه، دریا، جنگل، آبشار، رودخانه، چشمه وانواع گونه های جانوری دراین استان قابل دسترسی و مشاهده است.
به لحاظ این که این استان محل زندگی عشایر ترکمن ایران بوده، از جاذبه های متعدد اجتماعی چون جلوه های عشایر کوچ رو و آداب و رسوم حاکم بر آن ها، موسیقی سنتی و خاص منطقه به همراه انواع جشن ها و آیین ها برخوردار است. این استان هم چنین در مسیر عبوری زایرین بارگاه مقدس حضرت امام رضا(ع) قرارگرفته و موقعیت ترانزیتی این استان در کنار جاذبه های اکوتوریستی، تاریخی، فرهنگی و اجتماعی آن؛ استان گلستان را در ردیف یکی از پر توان ترین مناطق ایران در زمینه جهانگردی قرار داده است.
● مکان های دیدنی و تاریخی
جاذبه های طبیعی استان گلستان عبارتند از: پارک ملی گلستان، تالاب گمیشان، پناه گاه حیات وحش میان كاله، آبشارلو، آبشار شیرآباد، آبشارباران كوه، آبشار زیارت، آبشار كبودوال، پارک جنگلی دلند، پارک جنگلی قرق، جزیره آشوراده، منطقه جنگلی نهارخوران و منطقه حفاظت شده جهان نما.
بناهای تاریخی و دیدنی این استان نیز عبارتند از: مسجد جامع، آرامگاه مختوم قلی فراغلی، امام زاده روشن، پل آقا قلا، امام زاده نور (اسحاق)، امام زاده هندیجان، بازار قدیمی، برج رادكان باختری، پنج شنبه بازار قلا، تورنگ تپه، جمعه بازارگرگان، جمعه بازار گنبد، دوشنبه بازارتركمن، سد اسكندری (دیوار دفاعی)، قلعه ماران، كاخ اختصاصی، كاخ شاهین، كاخ آغا محمد خان، مدرسه سردار، مدرسه دارالشفاء، مسجد گلشن، مسجد امام حسن عسگری (ع)، مسجد و مدرسه كریم آبشار، موزه گرگان و میل گنبد قابوس.
جاذبه های طبیعی و تاریخی بالا به همراه جلوه های زندگی مردم و عشایر منطقه که دیدنی های جذاب استان گلستان هستند در مجموع این منطقه را از توان بالای گردشگری برخوردار کرده است.
● صنایع و معادن
صنایع استان گلستان به دو بخش صنعتی و دستی تقسیم می شوند.مهم ترین صنایع دستی استان گلستان شامل قالی و قالیچه، پشتی های تركمن، جاجیم های كوهستانی و صنایع دستی روستایی است. از مهم ترین صنایع كارخانه ای می توان به كارخانه پنبه پاک كنی، آرد، نئوپان، قند، كنسرو، فیبرعایق، شیر پاستوریزه و مجموعه ای از كارگاه های ساخت ماشین آلات كشاورزی اشاره كرد.
● کشاورزی و دام داری
گلستان یكی از قطب های اقتصادی مهم كشور در زمینه كشاورزی، دامداری و صنایع وابسته به آن ها است. در این منطقه، شهر گرگان نقش مركزیت اداری و بازرگانی دارد و جریان توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی استان را هدایت می كند. مهم ترین محصولات کشاورزی استان گلستان عبارتند از پنبه، گندم، جو، دانه های روغنی (سویا و آفتابگردان)، و سیب زمینی. هم چنین باغ های سیب، آلو، قطره طلا و مركبات به فراوانی در این منطقه وجود دارند.
دام داری نیز در کنار كشاورزی گسترش یافته و پرورش گاو بیش تر در كوه پایه های جنوبی و پرورش گوسفند و بز بیش تر در اراضی جلگه ای و مرتفع رواج دارد. پرورش زنبور عسل، به علت شرایط مساعد گیاهی و اقلیمی درنواحی كوه پایه ای و كوهستانی رواج و توسعه یافته و مراكز متعددی را به خود اختصاص داده است. تولید عسل در این استان به خصوص در شهرستان گرگان، قسمتی از احتیاجات منطقه را تامین می كند.
با توجه به شرایط آب و هوایی مناسب و رویش درختان توت، پرورش كرم ابریشم از گذشته های دور در این استان رواج داشته است. به طوری كه در شهرستآن های گنبد و مینودشت پرورش كرم ابریشم از اهمیت خاصی برخوردار است.
● وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
استان گلستان نام خود را از گرگان به گلستان تغییر داده و به نظر می رسد به علت آبادانی و صفای طبیعی این منطقه؛ نام گلستان به آن داده شده است. استان گلستان محل سكونت اقوام تركمن است كه بخش دیگری از این ایل بزرگ نیز در جمهوری تركمنستان زندگی می كنند.
نام تركمن نخستین بار در دایره المعارف چینی قرن هشتم میلادی آمده است. هم چنین تركمن را نام قومی از اقوام زرد پوست ترک زبان دانسته اند كه از چندین هزار سال پیش در شمال دریاچه «ایسیک گول» (بالخاش) در شمال مغولستان زندگی می كرده اند. نویسندگان ایران برای نخستین بار در قرن پنجم هجری قمری به قومی ترک نژاد به نام ترک یا تركمانان كه در آسیای مركزی ساكن بوده اند، اشاره می کنند.
طوایف تركمن «گوگلان»، «یمرلی» و «آل علی» در جلگه های «كوپت داغ» و بعدا «ساریق» ها، «ارساری» ها و «سالر» ها در اطراف قوچان و بجنورد از شهرهای خراسان سكنی گزیدند و «یموت» ها به سمت شمال خراسان و رود اترک روی آورده و در قرن شانزدهم میلادی، طوایف تركمن تمام ساحل خاوری خزر تا گرگان را تصرف کردند.
در سال های بعد كه از اقتدار شاهان ایران و خوانین كاسته شد، تركمن ها به تردیج سلطه خود را به طرف خاور تا مرو گسترش دادند. بدین گونه این سرزمین در طی چند قرن پهنه تاخت و تاز طوایف غز شده و توده های وسیع آن ها همراه مغول ها به ایران آمدند. با لشكركشی تیمور به ایران و دیگر كشورهای مجاور، به همراه دیگر ایلات جا به جا شدند و با گذشتن از این سرزمین، بار دیگر همراه صفویه به ایران بازگشتند. پس از تیمور، سلسله های تركمانان «قراقویونلو» وسپس «آق قویونلو» به عنوان نیرومند ترین گروه ها به ترتیب در باختر و شمال ایران و سپس در ایران مركزی و جنوبی ظهور كردند.
در زمان صفویه، شاه عباس صفوی برای حفظ ایالات خاوری از تاخت و تاز تركمن ها و ازبكان، كردهای جنگ جو را از ولایات باختری به این سامان كوچ داد و پنج ولایت كرد نشین در امتداد كلیه مرزها از استرآباد تا چناران به وجود آورد. اما كوچ كرد ها مانع تاخت و تاز تركمنان نشد چرا كه آن ها حریفانی هم زور بودند و هیچ یک از طرفین نمی توانستند به فتح نهایی دست یابند و این خطه هم چنان درگیر هرج و مرج باقی ماند.
با وقوع جنگ های بین قبیله ای از یک سو و یورش خان های بخارا و خیوه از سوی دیگر، آشوب مناطق تركمن نشین را فرا گرفت. این منازعات همراه با فشارهای امپراطوری روسیه به ویژه در مرزهای جنوب باختری، سبب افزایش سیل مهاجرت تركمن ها به نواحی رود گرگان شد و این مهاجرت منجر به جنگ هایی بین ساكنان قبلی این نواحی با مهاجمان شد. براثر فشار طوایف یموت كه به تازگی به این نواحی آمده بودند، طوایف گوگلان به سمت كوه های گلی داغ رانده شدند. باوجود مخالفت و نزاع بین تركمن ها و همسایه های آن ها، تركمن ها به تدریج تا قره سو و شمال خراسان را به تصرف خویش درآوردند.
این طوایف كه دربیش تر اوقات نقش مهمی در تعیین و تغییر حكومت های وقت ایفا می كردند، به سبب شیوه معیشت عشایری (دام داری و كوچ )، دراندک زمانی به مهاجمینی تبدیل می شدند كه هر حاكمیتی ناگزیراز مقابله با آن ها می شد. ماموران سلسله قاجار كه خود به كمک عشایر، به ویژه تركمنان به حاكمیت رسیده بودند، با دست آویز قرار دادن شكایت مردم، بر تركمن های یک جا نشین ظلم و ستم روا می داشتند. جنگ مرو بزرگ ترین حادثه سیاسی در تاریخ تركمن ها در عصر قاجار به سال ۱۲۷۶ هجری قمری است.تمایل دولت روس به تصرف خانات خیوه، بخارا و نیز تحریكات انگلیس در افغانستان و لشكركشی دولت ایران به منظور گرفتن مالیات و خراج از تركمن ها را می توان از جمله دلایل شروع این جنگ دانست. تركمن ها كه قادر به پرداخت خراج نبودند به كمک خان خیوه ارتش قاجار را شكست دادند. در نتیجه از نفوذ دولت ایران بیش از پیش كاسته شد و این نواحی تحت تسلط ترکمن ها باقی ماند و تا مدت ها بعد از این واقعه، خان نشین های خیوه به همراهی تركمن ها تا ناحیه خراسان می تاختند و پس از غارت شهرهای این نواحی، مردم زیادی را به اسارت می گرفتند. این تهاجمات را عباس میرزا قاجار با آزاد كردن تعداد زیادی اسیر ایرانی از چنگ تركمن ها و به اسیری بردن عده زیادی از آن ها پاسخ داد.
این لشگركشی دولت مركزی كه با خون ریزی توام بود به آرامش نسبی در منطقه منجر شد. پیش از آن كه قرن نوزدهم پایان یابد، آخرین تزارهای روس با فتح تاشكند، بخارا، خان نشین خیوه و فرغانه، خان نشین های آسیای میانه را خراج گزار روسیه كردند و تنها بخشی از سرزمین تركمن ها در كنار مرز ایران باقی ماند. در این زمان دولت روسیه طوایف یموت را كه عمده ترین نیروی تركمن ها محسوب می شد، با دست آویز تامین امنیت راه های تجاری سركوب كرد. با شكست بزرگ تركمن در سال ۱۳۰۰ هـ . ق، آخرین نقطه تركمنستان و بقیه نواحی شمال خراسان (از دریای خزر تا رود تجن) به امپراطوری روسیه اضافه شد.
امضا قرارداد تحدید مرز آخال (۱۳۰۱ هـ . ق) بین دولتین ایران و روس، مرز میان دو كشور را از روی نشانه های جغرافیایی تعیین كرد و زندگی تركمن ها را كه در آن هنگام در دو طرف مرز به امر كوچ مشغول بودند، مختل نمود.
با تحدید مرزها، تركمنان حالت مردمی را یافتند كه به دو دولت مالیات می دادند و در یک سو بخشی از خانواده و در سوی دیگر احشام و چوپانان تركمنی زندگی می كردند. تركمن ها كه نمی خواستند مالیاتی به دولت روسیه بپردازند به ایران مهاجرت نمودند، اما دراین جا نیز با حكومت ایران كه مایل به جمع آوری مالیات و محدود كردن قدرت نظامی و پایان دادن به اغتشاشات تركمن ها بود، مواجه شدند. با این همه، گرچه پس از تحدید مرزها، تركمن های اترک و گرگان رسما ایرانی محسوب می شدند، اما چنین می گفتند كه هیچ ایرانی از مرز قلمرو آنان نمی گذرد، مگر این كه ریسمانی به گردن داشته باشد.
درعرصه نبرد مشروطه خواهان و مستبدان، تركمانان در صف مستبدان و مخالفین مشروطه قرار گرفتند و به غارت شهرها و روستاهای طرف دار انقلاب پرداختند. محمد علی میرزا- پادشاه قاجار- كه بر ضد مجلس و مشروطه دست به كودتا زده بود، پس از بركناری، در میان تركمن ها هم دستانی یافت و آن ها نیز به امید غارت و گسترش نفوذ خود به ولایات هم جوار، با او همراه شدند كه با شكست تركمن ها و پیروزی قوای مجاهدین مشروطه خواه، تركمن ها به سرزمین های محل سكنای خود عقب نشینی كردند.
در دسامبر ۱۹۱۶ میلادی، سپاهیان روس با آتش و شمشیر در ادامه تعقیب تركمن های ساكن آسیای میانه كه دست به شورش زده بودند، از ولایت استر آباد گذشته و بی رحمانه یموت ها و زنان و كودكانشان را سركوب كردند. حكومت ایران كه قادر به برخورد با این مداخله نظامی روسیه نبود، درمقابل تصرف این نواحی و نیز برخوردهای نظامی عكس العمل نشان نداد و این نواحی عملا به دست روس ها افتاد.
پس از انقلاب اكتبر(۱۹۱۷. م) در روسیه، حكومت شوروی در سال (۱۹۱۸. م) سپاهیان روس را از ایران خارج كرد و مناطق اشغالی را به دولت ایران باز گرداند. تركمن ها را در درازای تاریخ سراسر جنگ و ستیز، از آن هنگام كه در متن های تاریخی برای نخستین بار نام آن ها ذكر شده، همه حكومت ها (حتی آن ها كه خود تركمن بودند) پس از به قدرت رسیدن سركوب كرده اند.
آن ها سال ها بین دو مرز ایران و شوروی سابق در حال رفت و آمد بودند و عملا در تابعیت هیچ كدام قرار نداشتند، گاه خراج گذار این دولت ها بودند و گاه مردم ساكن آن نواحی را غارت كرده و آنان را به عنوان برده خرید و فروش می كردند. تركمن ها در میان خود نیز با دشمنی، جنگ و ستیز پایان ناپذیری بر سر چراگاه روبرو بودند. چنان که دشمنی بین آتابای ها و گوگلان ها، آتابای ها و جعفربای ها، تكه ها با گوگلان ها و …. پایان ناپذیر به نظر می رسید.
این منازعات تا زمانی كه اقدامات حكومت ایران یعنی گسیل ارتش به سوی تركمن های یموت و گوكلان در سال ۱۳۰۳ هـ . ش به آخرین شورش تركمن ها انجامید، ادامه داشت.
در این شورش، تركمن ها در پی كسب استقلال سرزمین های تركمن نشین بودند، كه این امر به اتحاد تمامی قبایل تركمن (یموت و گوكلان) منجر شده بود. از آن رو قبایل تركمن كه قرن ها بر سر آب و مرتع دام با یک دیگر درگیر بودند، دشمنی را كنار نهادند و به منظور ایجاد خود مختاری در نواحی تركمن نشین، به نفاق بین ایل ها و طوایف پایان دادند.
با این همه، با وجود قدرت نظامی قابل توجه تركمن ها، دولت مركزی ایران در سال ۱۳۰۴ هـ . ش با روش های مختلف و حمله نظامی و استفاده از سلاح های مدرن و تحریم اقتصادی، آن ها را سركوب كرد. عده ای ازسران شورشی اعدام شدند و گروهی به آن سوی مرزها گریختند. حكومت مركزی سركوب خود را با سوزاندن آلاچیق ها و تخته قاپو كردن تركمن ها تسریع كرد. گرچه با آغاز جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط متفقین و تضعیف دولت مركزی، فرصتی كوتاه به دست آمد و گروهی از تركمن ها نیز به زندگی كوچ نشینی روی آوردند، اما دوران آن كوتاه بود و با قدرت گیری مجدد دولت پایان گرفت.
سرانجام فشارهای حكومت بر تركمنان تعدیل یافت و به سبب جاذبه های اقتصادی و كشاورزی بعد از اصلاحات ارضی (سال ۱۳۴۱ هـ . ش)، گروهی از تركمن ها به كشت و زرع و عده ای به شهرها روی آوردند. این قوم هم اکنون در صلح و صفا در محدوده استان گلستان زندگی می کنند و بیش تر آن ها یک جا نشین شده اند.
● مشخصات جغرافیایی
استان گلستان درقسمت شمال خاوری ایران و بین ۳۶ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۳۸ درجه و ۸ دقیقه ی پهنای شمالی و ۵۳ درجه و ۵۱ دقیقه تا ۵۶ درجه و ۱۹ دقیقه ی درازای خاوری از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است. این استان از شمال با دریای خزر، از خاور با استان خراسان، از باختربا استان مازندران و از جنوب با استان سمنان همسایه است.
استان گلستان، با توجه به موقعیت جغرافیایی خود، تحت تاثیر پهنای جغرافیایی، ارتفاع و امتداد رشته كوه های البرز، ارتفاع سطح زمین، دوری و نزدیكی به دریا، بیابان های جنوبی تركمنستان، وزش بادهای محلی و ناحیه ای و پوشش متراكم جنگلی قرار دارد و به همین سبب، از آب و هوا های گوناگونی برخورداراست. چنان که در شمال خاوری استان به علت دوری از اثرات دریای خزر و … آب و هوای معتدل مرطوب خزری رفته رفته به اقلیم نیمه خشک تبدیل می شود و میزان بارندگی سالیانه كاهش می یابد. براساس سرشماری سراسری سال ۱۳۷۵ جمعیت این استان ۱۴۱۹۲۰۱ نفر برآورد شده است.

منبع : روزنامه تفاهم