بازی هلی در ایل قشقائی

رقص واژه‌ای عربی است كه پس از اسلام در ایران متداول گردید و دارای مفاهیم و كاركردی مغایر با بازیها و حركات موزون آیینی است. با وجود اینكه در فرهنگ نواحی عموماً جهت نامیدن این نوع حركات موزون از عنوان بازی سود می‌برند ولی پژوهشگران و مؤلفان فرهنگ و بر اساس سهوی رایج عنوان رقص را برای معرفی چنین بازیهایی آیینی برمی‌گزینند.
بازی و حركات موزون در میان ایل همانند سایر هنرها، سنتی است كه از دیرباز دارای اهمی‍ّت بوده و برخلاف رقصهای زننده، ریتمهای خاص و حركات موزونی دارد و تماشاگر با یك نگاه مفتون، وقار و سنگینی این هنرپیشه زنده می‌شود به خصوص كه با سكوتی كامل همراه با حركات موزون دستها و پرش دستمالهای رنگین و گردش ملایم و گاهی سنگین گرد دایره‌ای می‌چرخند، جلوهٔ خاصی به میدانِ رقص می‌دهد.
شب هنگام كه پشته‌های بزرگ هیزم بر سنگ‌چینی مرتفع آتش زده می‌شود و شعله‌های آن شعاع زیادی را منو‌ّر و روشن می‌سازد و زنان و دختران در لباسهای زیبای محلی (تركی قشقائی) همراه با رقص شعله‌ها گرد هم می‌آیند، بیانگر عشق و علاقهٔ مقدسی است به این هنر، هنری بازمانده از نیاكان خود.
در این میدان پرجوش و خروش كه هر آهنگی خاطره‌ای را زنده می‌كند، حتی كهن‌سالان و كودكان ایل هم نمی‌توانند آرام بمانند. گاه زنان مسن با لباسهای مشكی و زمانی مادرانی كه كودك خود را بر دوش گرفته و حتی دختربچه‌های خردسال از گوشه و كنار خود را به میدان بازی می‌رسانند تا ادای وظیفه نمایند. زنان و مادران كهن‌سال شركت خود در مراسم زیبا را نه برای تفریح و سرگرمی، بلكه برای انجام وظیفه و به پاس احترام به این سنت و زنده نگه داشتن آیین و مقدسات خود، آن به‌جا می‌آورند.
● انواع بازی در ایل قشقائی
الف) چوب‌بازی كه با آهنگ جنگ‌نامه (نوعی آهنگ حماسی) اجرا می‌شود و مخصوص مردان بوده و بین دو گروه كه حالت رقابت وجود داشته باشد، بسیار جالب و شورانگیز است.
در این بازی كه حركات دست و پا می‌بایست با آهنگ ساز و د‌‌ُه‍ُل مطابقت داشته باشد، نیاز به تحرك زیاد و تمرین و تیزهوشی و فراست دارد. فردی كه «پایه دفاعی» در دست دارد و چه فردی كه «چوبدستی محكمی» برای زدن ضربه در اختیار دارد، باید با حركات سریع و چابك خود به همراه ریتم و آهنگ رقص، مبارزات خود را ادامه دهد. جنگ‌نامه از آهنگهایی است كه ناخودآگاه مردان ایل را از پیر و جوان، كوچك و بزرگ به تكاپو و دفاع و مبارزه می‌طلبد.
ب) بازی ه‍َل‍َی (هاله‌ای): (Hli) یا(Halei)
این بازی زنانه است و انواعی دارد ولی مردان محرم نیز گاهی در آن شركت می‌كنند.
در این نوع بازی اطراف آتشی بزرگ به صورت هاله‌ای رنگین حلقه زده و با دستمالهای زیبا و رنگارنگ، زن و مرد، پیر و جوان به همراه ریتم آهنگهای نواخته‌شده حركات دست و پا را تنظیم می‌كنند.
زیبایی این حركات در جلوه و سنگینی و وقاری است كه در حین حركت رعایت می‌كنند. لباسهای زیبا پوشیده و حركات آرام و متین و سر به زیر بودن آنان از مشخصات این حركت است.
بازی ه‍َل‍َی با آهنگهای مختلف تغییر می‌كند و به نامهای گوناگون و روشهای مختلف اجرا می‌شود كه متداول‌ترین آنها عبارت‌اند از:
۱) ه‍َل‍َی سنگین (Halie- Sangin)
این بازی از وقار و سنگینی خاصی برخوردار است. بسیار آرام و حركات دست و پا متناسب با آهنگ و مخصوص سال‌خوردگان و مادرانی است كه در آرزوی روزهای خوش عزیزان خود بوده‌اند. میدان بازی بسیار وسیع و آهنگ رقص با وجود آرامی، هیجان‌آور است و حركات دست با نوای‌ِ ساز و حركات پا با ضربه‌های نق‍ّاره (د‌ُه‍ُل) جابه‌جا می‌شود.
۲) یورقا ه‍َلی (Yorg – Halie)یا ( yora)
از انواع بازیهای زنانهٔ ه‍َل‍َی است و چون ریتمی تند دارد جابه‌جایی و حركات دست و پا سریع و چرخش به گرد آتش و میدان با سرعت بیشتری است به همین جهت افراد م‍ُسن كمتر در آن شركت می‌كنند. كلمه یورقا (یورغا) در زبان تركی قشقائی به معنای تند و تندروی است.
۳) ل‍َك یا ل‍َكی (Lak – Laki)
از انواع دیگرِ ه‍َل‍َی است كه در آن گامها بزرگ‌تر و بلندتر برداشته می‌شود. سرعت حركت بیشتر از ه‍َلی سنگین است. حركات دست با حركات پا، یك توازن كلی دارند و باید جابه‌جایی دست و پا با ضربه‌های نق‍ّاره (د‌َُه‍ُل) باشد. در واقع حركتی متوسط بین ه‍َلی سنگین و یورقا است و لك هم به همین معنی است.
۴) ه‍َلی ا‌ُوچ‌ْ باسما( ch –(ich) Basma)
از نمونه‌های دیگر بازی ه‍َل‍َی كه پس از هر سه حركت پا، دستها برای لحظه‌ای در حركت چهارم ثابت و ساكن می‌شوند و همزمان با سكوت آهنگ، پس از سه حركت دست و پا و دستمال یك توقف كوتاه می‌كنند و مجددا‌ً این اعمال تكرار می‌شود. اوچ یا ایچ به معنای عدد سه و باسما به معنی حركت و در معنای كلی سه حركت و سه جنبش و بعد درنگ كوتاه است.
۵) ه‍َل‍َی ب‍ِش باسما (Besh- Bsma)
از انواع بازی ه‍َل‍َی كه پس از پنج حركت پا، دستها یك‌نواخت به سمت بالا می‌ایستند. از بین این پنج حركت پا، سه تا به سمت راست و دو تا به سمت چپ است. ب‍ِش در زبان تركی قشقائی به معنی پنج و عدد پنج است و به معنی همان پنج حركت است.
● فلسفهٔ بازی موزون ه‍َلی
محل بازی میدان وسیع و بیشتر در دشتها و كنار مرغزارهای سرسبز و پر از گ‍ُل و شكوفه است.سنگ‌چین دایره‌ای شكل كه در آن هیزم می‌ریزند و آتش می‌زنند. در قدیم هیزم این آتش چوب درختان خوشبو و معطر بود و برای روشنایی بهتر و متصاعد شدن بوی خوش گردو در آتش می‌ریختند و بیشتر جوانترها و خانواده‌ها این كار را انجام می‌دادند. این سنگ‌چین در مركز و وسط میدان قرار دارد.
ابتدا باندی مسن (۵۰ تا۶۰ ساله)‌وبلند قامتی، با دو دستمال در دست، آرام و موقر به سوی میدان به حركت درمی‌آید. متانت و ا‌ُبهت راه رفتنش همه را به تحسین وامی‌دارد. چون پیر و مریدی كه سالكان را به خود مجذوب می‌كند. در چند قدمی سنگ‌چینی كه هنوز آتش نیم‌سوزی دارد می‌ایستد. نگاهی به اطراف خود می‌اندازد و منتظر نواختن صدای طبل نوازنده می‌گردد.
زنان و دختران ایل كه با لباسهای زیبا و رنگارنگ خود در سیه چادر بزرگی مجتمع بوده‌اند، به تدریج با صف مرتب و زیبایی به او می‌پیوندند و كم‌كم در اطراف سنگر یا همان سنگ‌چین به شكل دایره‌ای كامل شروع می‌شود.
دایره‌ای كه گویی فلك با پرگار خود، طبیعی، زیبا و رنگارنگ ترسیم نموده است و مركز دایره با گرمی و زیبایی و شعله‌های رنگارنگ آتش به خود می‌بالد. آهنگ ه‍َ‍ل‍َی شروع می‌شود. ابتدا ه‍َل‍َی سنگین نواخته می‌شود تا جمعیت به تدریج آماده شوند و پس از آن ه‍َل‍َی متوسط شروع می‌شود كه پاها محكم‌تر به زمین كوبیده شوند و دستها با سرعت بیشتری به هوا پرتاب گردند.
كوبیدن پاها در زمین سركوبی شیطان و نفس ام‍ّاره و سركوب كردن تمایلات شیطانی و خواهشهای نفسانی است كه از ناسوت و ناسوتیان است و بالا بردن دستمالها و دستها نشانهٔ طلب نفس مطمئنه از ملكوت و ملكوتیان است. آنها از صاحب السماوات می‌خواهند كه روح الهی بر دستمالهایشان بدمد و در هنگام پایین آمدن، ارواح طیبه را نثار جامعه و اطرافیان خود بنمایند.
صاحب السماوات در زبان تركی قشقائی «گؤك تاری» (Goeck tari) نام دارد كه در هنگام طلب بركت و بخشش و رحمت به‌ویژه نزولات آسمانی به حضرت او متوسل می‌شوند.
سرعت نواختن ضربات ساز و د‌ُه‍ُل بیشتر می‌شود و آهنگ هیجان‌انگیزتر. دایرهٔ زنان كوچك‌تر می‌گردد و همگی در اطراف سنگر به صورت فشرده جمع می‌شوند و طوا‌فوار با آهنگ ه‍َلی تند تا آخرین لحظه دور سنگر و سنگ‌چین آتش می‌چرخند.
تماشاگران ایلی در چادرهای اطراف، غرق تماشا و لذت از دیدن چنین صحنه‌هایی به وجد می‌آیند. صحنه‌ای كه هیچ صنعتگر و هنرمند خل‍ّاقی جز خالق یكتا و بی‌همتا نمی‌تواند بیافریند.
هلی یا ه‍َلای نوعی از بازیهای آئینی در ایل قشقائی است كه به خاطر گرایش به آسمان و ملكوتیان تصویری از ماه (هلال یا هاله اطراف ماه) را در روی زمین به نمایش می‌گذارند.
سنگ‌چین‌ِ مركز‌ِ میدان، نماد ماه و دایره‌ای را كه بازیگران تشكیل می‌دهند همانند هالهٔ ماه است. در زبان تركی قشقائی، آی به معنی ماه و (له) به معنی با و همراه می‌باشد. بنابراین (آیله) یعنی با ماه و آنچه همراه ما باشد.
بعدها كلمهٔ (آیله) به شكلهای: هایله، هاله، هالای و ه‍َل‍َی تغییر یافته است و رایج گشته و هنوز هم در زبان و ادبیات تركی و فارسی كاربرد دارد.
خرمن غلات را هم به خرمن ماه تشبیه می‌كنند و به عمل خرمن‌كوبی هم هالای (ه‍َل‍َی) گویند.
پس هالای یا ه‍َل‍َی دو معنی دارد، یكی هاله یا خرمن ماه كه در اطراف ماه قرار می‌گیرد و به همین دلیل اطرافیان و هواداران یك فرد را هم هالای (ه‍َل‍َی) گویند.
و دیگری خرمن گندم و جو و امثال اینها و به معنی خرمن‌كوبی كه بی‌مناسبت با كوبیدن و سركوب كردن نیست و در اصطلاح كوبیدن تمامی امیال شیطانی انسان كه به صورت رقص متظاهر گشته است.
در بیان ایده‌های آئینی و نظرات اسطوره‌ای و بیان هنری انسان شرقی و به‌ویژه در هند و نزد آریاییها و عارفان ایران و به طور كلی تفكر شرقی بازیهای منطقه‌ای نقش اساسی دارند.
شیوا “Shiva” خدای كهن‌ و‌ِدایی، رقصیدن به شادی و غم را دوست داشت.
در این حركات موزون گاه تنها و گاه با همسرش همراه بود. شیوا به هنگام رقص نماد حقیقت جهان فرورفته در هاله‌ای از نور و با جمعی از ارواح همراه می‌شد و به گردش چشمی، اهریمنان و ارواح ناپاك را به هنگام رقص با قدرت روحانی خود تسخیر می‌كرد.
نیروهای نهان در این نوع رقصها عبارت‌اند از:
۱) آفرینش
۲) ابقاء
۳) توجه به آرامش جاودانی
۴) سركوب نفس ام‍ّاره و تمایلات نفسانی
۵) رسیدن به حقیقت و مبدأ اصلی.

دکتر هاشم محمدی
منابع:
۱ـ زبان تركی قشقائی، اسدالله مردانی رحیمی ـ شیراز، انتشارات راهگشا، ۱۳۸۰.
۲ـ اساطیر هند، ورونیكا ایونس، ترجمهٔ باجلان فرخی ـ تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۷.
۳ـ قاشقائی لوحه لری، حسین دوزگون ـ زنجان، انتشارات زنگان، ۱۳۷۷.

منبع : سورۀ مهر