تسلط بر آینده بر پایه سناریو

امروزه هیچ كشوری از نفوذ پیشرفت های حیرت انگیز فنآوری اطلاعات و ارتباطات، زیست فنآوری و نانو فنآوری مصون نیست. موضوع اساسی این است كه چگونه می توان برای مواجهه با این تغییرات عمیق و گسترده و به بیان بهتر شكل بخشیدن به شرایط آینده آماده شد.
روش ها و تكنیك های متعدد و مختلفی برای انجام چنین كاری توسعه یافته اند. در این مقاله بر روش " برنامه ریزی برپایه سناریو" تمركز شده و تلاش می شود پس از معرفی این روش جایگاه آن در بین سایر تكنیك های آینده پژوهی بررسی شود.
● برنامه ریزی برپایه سناریو چیست؟
آینده ذاتا غیر قابل شناخت است. اما نكته متناقض نما این است كه اگر یك غیب گو یا فال گیر آینده شومی را برای سال بعد زندگی شما پیش بینی كند سریعا دست به كار شده و با تغییر برنامه زندگی و انتخاب های خود از وقوع چنین آینده ای جلوگیری می كنید. مشابها اگر یك پزشك به یك جوان سیگاری تصاویر تاسف برانگیز افراد مسن و مبتلا به بیماری های تنفسی و قلبی را نشان دهد آنگاه شاید این فرد جوان با ترك سیگار از رخداد چنین آینده هولناكی جلوگیری كند.
در واقع آینده غیر قابل شناخت است اما به كمك دانش ناقص خود می توانیم سهمی در شكل بخشیدن به آن داشته باشیم. ما می توانیم رخداد های آینده را به صورت غیر متحمل و محتمل و همچنین مطلوب و نامطلوب تقسیم بندی كرده و سپس اقداماتی انجام دهیم تا احتمال رخدادهای مطلوب افزایش یابد. یا برعكس از ظهور رخدادهای محتمل اما نامطلوب جلوگیری كنیم. افرادی كه دارائی های خود را بیمه می كنند و كسانی كه هنگام رانندگی از كمربند ایمنی استفاده می كنند، عملا از این الگوی فكری بهره می جویند.
روش برنامه ریزی بر پایه سناریو بر خلاف برخی روش های آینده پژوهی هیچ ادعایی درباره پیش بینی قطعی و مطمئن آینده نمی كند. در عوض در برنامه ریزی برپایه سناریو با استفاده از اطلاعات موجود و همچنین واقعیت های برگرفته از علوم طبیعی، جامعه شناسی، اقتصاد و غیره چندین داستان منطقی و منسجم درباره جهان آینده تدوین می شود. با استفاده از این سناریوها می توان استراتژی های پابرجا را پیدا كرد، یعنی استراتژی هایی كه صرف نظر از اینكه كدام یك از داستان های مذكور در آینده رخ خواهند داد، عملكردی خوب و رضایت بخش داشته باشند. پابرجایی استراتژی ها فقط در صورتی محقق می شود كه هر یك از سناریوها با دیگر سناریوها تفاوت اساسی و چشمگیر داشته باشند. به كمك سناریوهای اساسا متفاوت و مكمل می توان به تقریب خوبی از آینده واقعی ( یعنی چیزی كه نهایتا اتفاق می افتد) دست یافت.
الزام تدوین سناریوهای اساسا متفاوت گاهی اوقات موجب می شود كه برخی داستان های "ناخوشایند" و حتی اغراق آمیز درباره آینده نوشته شوند. اما باید توجه كرد كه با كاربرد این سناریوها می توان هنگام تدوین استراتژی های پابرجا ، فرضیات كلیدی را بهتر و عمیق تر آزمود. علاوه بر این، از طریق سناریوهای متفاوت می توان نیروهای پیشران كلیدی و تاثیر گذار در آینده را شناسایی كرد.
به طور خلاصه برنامه ریزی بر پایه سناریو شامل چند مرحله است. نخست موضوع تصمیم گیری شفاف می شود. موضوع تصمیم شاید محدود و نسبتا كوچك باشد، مثلا تصمیم گیری درباره بازاریابی برای یك محصول خاص و شاید بسیار گسترده و بزرگ باشد، مثلا تصمیم گیری استراتژیك درباره جایگاه آینده یك سازمان، یك شركت یا حتی یك كشور. فهم و درك صحیح عملكرد تصمیم های شكل دهنده به آینده مستلزم شناسایی نیروهای پیشران كلیدی است. انواع مختلف نیروهای پیشران كلیدی باید مد نظر قرار گیرند.
نیروهای پیشران شاید جنبه فنآوری داشته باشند، مثلا رشد دسترسی به اینترنت و اطلاعات. شاید جنبه اقتصادی داشته باشند، مثلا گسترش و تقویت تجارت بین المللی و جهانی شدن كسب و كار. شاید جنبه اجتماعی داشته باشند، مثلا رشد بی رویه جمعیت، تغییر باورها، نظام های ارزشی و سبك زندگی مردم. و نهایتا شاید جنبه سیاسی داشته باشند، مثلا جابجایی قدرت بین احزاب رقیب و یا تصویب قوانین و ضوابط جدید.
پس از شناسایی همه نیروهای كلیدی باید آندسته عواملی را كه به احتمال زیاد ثابت باقی می مانند جدا كرده و نیروهای باقی مانده را جزو عوامل نامعین و دارای عدم قطعیت به حساب بیاوریم. به طور كلی در هر سناریو عوامل ثابت و عوامل نامعین هر دو نقش مهمی ایفا می كنند. اما گروه عوامل نامعین باید مورد توجه ویژه قرار گیرد. برخی تصمیم های امروزی فقط در صورت تحقق یك یا دو مورد از سناریوهای آینده، خوب عمل می كنند.
در واقع اگر آینده برخلاف انتظار كنونی ما رخ دهد، آنگاه تصمیم هایی كه متناسب با آینده های مورد انتظار اتخاذ شده اند، تاسف برانگیز خواهند بود. نكته دیگر این است كه در روش برنامه ریزی برپایه سناریو فقط بر تصمیم های اولیه تمركز نمی كنیم بلكه با تاكید بر انعطاف پذیری و انطباق پذیری تصمیم های خود را به صورت مستمر با شرایط تغییر یافته محیطی تطبیق می دهیم. اصلاح و تغییر مستمر اقدامات و برنامه ها بهترین عكس العمل دربرابر شرایط به شدت متغیر محیطی به شمار می رود. همچنین به كمك برنامه ریزی برپایه سناریو می توان علائم هشدار و نشانگر بروز یكی از سناریوها را به موقع شناسایی كرد.
● دسته بندی روش ها و تكنیك های آینده پژوهی
روش های درك، پیش بینی و یا آماده شدن برای آینده را می توان در پنج دسته تقسیم بندی كرد. برای درك بهتر ماهیت روش برنامه ریزی برپایه سناریو بهتر است جایگاه این روش در پنج دسته مذكور بررسی شود.
▪ دسته اول:
ـ پایش الگوهای نوظهور
این دسته در برگیرنده تكنیك های پیمایش، پایش، ردگیری و شبیه سازی است. فصل مشترك و شالوده این تكنیك ها، مفهوم غیر قابل پیش بینی بودن آینده است. در واقع آینده ازتعامل نیروهای فراوانی به وجود می آید و یك پیش بینی ساده نمی تواند با واقعیت های در حال دگرگونی تطابق كامل داشته باشد. از این رو فرآیند برنامه ریزی استراتژیك باید بسیار انعطاف پذیر باشد چرا كه مسیر حركت ما به سمت آینده به طور مداوم در حال تغییر است و فعل و انفعالات نیروهای مختلف و حوادث غیر منتظره مسیر حركت را قطعا منحرف می كنند. پس بهترین شیوه آماده شدن برای آینده، پایش مستمر و دقیق تحولات وپیشرفت های فنآورانه، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است.
سه تكنیك پیمایش، پایش، و ردگیری را می توان به صورت مجزا یا تركیبی به كار برد.
پیمایش یعنی شناسایی و تشخیص رخدادها و روندهایی كه آینده را تحت تاثیر قرار می دهند. پایش یعنی نظارت مستمر بر رخدادها و روندهایی كه در مرحله پیمایش شناسایی شده اند. هدف از پایش درك این موضوع است كه آیا رخداد ها و روندهای مورد نظر در حال تضعیف هستند یا تقویت. منظور از ردگیری نیز تمركز بر حوزه یا ناحیه ای محدود و معین است. هر یك ازاین تكنیك ها سهم مشخصی در برنامه ریزی بر پایه سناریو دارند. از طریق پیمایش می توان مواد خام لازم را برای شناسایی نیروهای پیشران كلیدی فراهم كرد. پایش و ردگیری نیز بخش های مهمی از فرآیند برنامه ریزی برپایه سناریو به شمار می روند.
درآخرین تكنیك، یعنی شبیه سازی، فورمول ها و معادلات حاكم بر روابط بین عوامل مختلف موثر در آینده به دست آمده و بر پایه آنها تصویری از آینده سیستم تولید می شود. شبیه سازی بهترین راه ممكن برای تولید سناریوها در سیستم های بسیار پیچیده همچون نظام اقتصادی یك كشور است. اما باید اشاره كرد كه نتایج یا خروجی های شبیه سازی به مفروضات اولیه یا همان ورودی ها حساسیت زیادی دارد. بنابراین هر چه موضوع تصمیم گیری گسترده شود دقت معادلات ریاضی برای پیش بینی آینده سیستم كاهش می یابد. به هر حال از خروجی های شبیه سازی می توان به عنوان ورودی هایی ارزشمند در برنامه ریزی بر پایه سناریو استفاده كرد.
▪ دسته دوم:
ـ برون یابی
بر خلاف دسته قبل، در روش های برون یابی فرض می شود كه آینده ادامه منطقی گذشته است و نیروهای پیشران كلیدی كه غیر قابل تغییرند به شیوه ای پیش بینی پذیر مسیر رویدادهای آینده را تعیین می كنند. به عبارت دیگر آینده چیزی جز تعمیم گذشته نیست و با واژه ها و توصیف هایی همچون بهتر، بیشتر، بالاتر و قوی تر شناخته می شود. اگر چه برنامه ریزی برپایه سناریو نیز بر نیروهای پیشران كلیدی تكیه دارد اما با روش های برون یابی دو تفاوت اساسی دارد.
نخست اینكه در برنامه ریزی برپایه سناریو چندین نیروی پیشران با یكدیگر تركیب شده و انواع مختلف تعاملات بین آنها مد نظر قرار می گیرد. دوم اینكه در برنامه ریزی برپایه سناریو سعی می شود به جای پیش بینی آینده از طریق رویكرد های علت و معلولی با استفاده از رویكردهای روائی چندین داستان متمایز درباره آینده نوشته شود.
برون یابها شامل پنج نوع می شوند كه عبارتند از :
۱) تحلیل روند فنآوری
اكثر تحلیل گران بر این باورند كه روند تكامل و رشد فنآوری تصاعدی است. مثلا قانون مور در فنآوری رایانه نشانگر چنین مفهومی است. نتایج تحلیل روند فنآوری به صورت عددی و كمی بیان شده و جزو پیش بینی های با دقت بالا به شمار می رود. این روش می تواند بسیار دقیق باشد اما هنگامی كه بدون توجه به بقیه روندها و به طور گسترده اجرا شود، دقت آن كاهش می یابد. از سوی دیگر تحلیل های دقیق تر روندهای فنآوری نشان داده است كه گاهی اوقات سیر پیشرفت فنآوری لزوما یك نمودار تصاعدی نیست بلكه از چند نمودار S شكل تشكیل می شود.
به بیان دیگر هنگامی كه در نمودار S پس از عبور از بخش عمودی، بخش افقی آغاز می شود، فنآوری جایگزین شده و نمودار S جدید مسیر رشد را ادامه می دهد. به عنوان مثال، به زودی فنآوری سیلیكون برای ساخت تراشه های رایانه به مرزهای فیزیكی خود می رسد و فنآوری های محاسبه بیولوژیك، محاسبه برپایه سوئیچ كوانتومی و محاسبات نوری جایگزین آن می شوند. شناسایی چنین تناوب هایی در مسیر رشد فنآوری فقط از طریق پیمایش، پایش و نظریه های مربوط به فرآیندهای بنیادی فیزیك میسر می شود.
۲) تحلیل فیشر- پرای
یك تكنیك ریاضی برای پیش بینی جایگزینی فنآوری های قدیمی با فنآوری های جدید است.
۳) تحلیل گومپرز
مشابه تحلیل فیشر- پرای است و از آن برای پیش بینی مقبولیت محصولات مصرفی آینده استفاده می شود
۴) تحلیل محدوده های رشد
یك تكنیك ریاضی برای پیش بینی محدوده توسعه فنآوری های بالغ است
۵) تكنیك های منحنی یادگیری
این تكنیك ها بر پایه اثرات اقتصادی یادگیری بر بهبود فرآیندها استوار هستند و می توان از آنها برای تعیین سطوح عملكردی مطلوب، به ویژه در مراحل میانی توسعه یك فرآیند یا فنآروی، بهره برد.▪دسته سوم:
ـ تحلیل های چرخه ای
این نگرش از دكترین فیلسوف آلمانی، فردریش نیچه، مبنی بر " بازگشت جاودانه همان" الهام گرفته است. در واقع برای درك آینده باید الگوهای مشابه را در رخدادهای گذشته و تاریخی شناسایی كرد.
چهار نوع تحلیل چرخه ای وجود دارند كه عبارتند از :
۱) تحلیل تشابه. یعنی به كاربردن چندین الگوی مشابه در گذشته برای تولید چندین آینده ممكن به جای یك پیش بینی مشخص
۲) تحلیل روند تاخیری. با استفاده از یك تاخیر زمانی سعی می شود مراحل كاربرد محصولات نو بر اساس مراحل كاربرد محصولات قدیمی تر پیش بینی شود
۳) ماتریس های ریخت شناسی
روشی است برای كشف محصولات و فنآوری های جدید با استفاده از تركیب ویژگی های مختلف محصولات و فنآوری های موجود. به كمك این روش می توان پیشرفتهای احتمالی رقبا در زمینه توسعه محصولات جدید را پیش بینی كرد.
۴) مدل های بازخورد
در این روش ، كه تحت عنوان "سیستم دینامیك" نیز شناخته می شود، تعاملات بین متغیر ها و عوامل مختلفی كه در حلقه های بازخوردی بر یكدیگر اثرات منفی یا مثبت می گذارند در قالب یك مدل ریاضی بیان می شود. البته می توان مدل های بازخورد را در دسته برون یاب ها نیز قرار داد زیرا سیستم دینامیك یك مدل به شدت پیچیده و چند عاملی برای برون یابی وضعیت آینده یك سیستم به شمار می رود.
▪ دسته چهارم:
ـ تحلیل هدف
این دسته شامل مجموعه ای از تكنیك ها همچون تحلیل محتوی، تحلیل تاثیر، تحلیل پروانه های ثبت اختراع و تحلیل سهام داران می شود. تقریبا در همه این تكنیك ها فرض می شود كه رخدادهای آینده از طریق اقدامات عامل های گوناگون شكل می گیرند. از آنجایی كه این عامل ها به صورت فردی یا سازمانی به آینده شكل می دهند باید اهداف و مقاصد این عامل های فعال را، بویژه آنهایی كه قادر به ابداع یا حفظ روندها هستند، مطالعه و تحلیل كرد. در بین چهار تكنیك مذكور تحلیل سهام داران شاید مفیدترین آنها باشد. زیرا شمارش تعداد ارجاعات به یك موضوع خاص در رسانه های گروهی ( یعنی تحلیل محتوی) یا شمارش تعداد پروانه های ثبت اختراع شاید اطلاعاتی ضعیف و گمراه كننده برای تصمیم گیری نهایی فراهم سازد.
▪ دسته پنجم:
ـ همگرایی شهودی
این دسته شامل تكنیك های پیمایش دلفی، كنفرانس گروهی اسمی، مصاحبه های ساخت یافته و غیر ساخت یافته، و مدیریت مزیت فنآوری می شود. برخلاف برون یابی و تحلیل چرخه ای در این دسته فرض می شود كه نمی توان آینده را بر اساس هیچ رویكرد " عقلانی" ( یعنی مبتنی بر خرد متعارف) یا كاملا آگاهانه و هدایت شده درك و پیش بینی كرد. در واقع آینده از همگرایی بسیار پیچیده و متغیر روندهای نیرومند، اقدامات فردی، و بخت و اقبال سر بر می آورد. از این رو بهترین شیوه برای تسلط بر آینده عبارت است از گردآوری گسترده اطلاعات و سپس تكیه بر فرآیندهای ناخودآگاه و شهودی پردازش اطلاعات توسط انسان ها و در نتیجه دست یابی به بینش ها و راهكارهایی برای عمل.
در هر یك از این تكنیك ها روش های مشخصی برای شبكه بندی فرآیند گردآوری اطلاعات و پردازش شهودی توسط گروه های خبرگان و كارشناسان وجود دارد. مثلا درتكنیك پیمایش دلفی، خبرگان از حوزه های مختلف گرد آمده و در دورهای متوالی و به صورت گمنام می كوشند پیشرفت های آینده را در حوزه های مد نظر پیش بینی كنند. نتیجه این تعامل فكری نخبگان شاید به سمت یك آینده محتمل همگرا شود، یا شاید برخی پیشرفتهای بسیار مهم را برجسته سازد یا تفاوت های بنیادی بین دیدگاه های مختلف را آشكار كند.
در اشكال پیچیده تر و طولانی تر برنامه ریزی بر پایه سناریو از مصاحبه با نخبگان و خبرگان بسیار استفاده می شود. برخی از مصاحبه شوندگان جزو سهام داران هستند. بنابراین برای عمیق تر كردن فرآیند آماده سازی سناریوها می توان این دو تكنیك را با یكدیگر تركیب كرد.
همانطور كه ملاحظه كردید همه ۲۱ تكنیكی كه در پنج دسته بندی فوق به آنها اشاره كردیم در تقابل با روش برنامه ریزی بر پایه سناریو نیستند بلكه مكمل آن محسوب می شوند. در واقع روش برنامه ریزی برپایه سناریو مزیت های چشمگیری در اقتصاد دانش بنیان دارد و دیگر تكنیك ها می توانند مواد خام و اولیه برای آن فراهم كنند.
به كمك تكنیك های برون یابی می توان مسیر های دقیق نیروهای پیشران كلیدی را تعیین كرد. تكنیك های تحلیل هدف موجب می شود منابع ایجاد كننده روندها و رخداد ها و نیز "جرقه های احتمالی" و بالقوه شناسایی شوند. تكنیك های همگرایی شهودی مانند یك تور ماهیگیری بزرگ دیدگاه های بسیار متنوعی را گردآوری می كند كه برای تدوین سناریو های مختلف درباره آینده بسیار مفید هستند.
البته باید تاكید كرد كه مولفه شهودی این روش ها بیشتر با روش برنامه ریزی برپایه سناریو همخوانی دارد تا مولفه همگرایی زیرا هدف اصلی تدوین چندین داستان متمایز درباره آینده است و نه یك داستان منفرد. تكنیك های تحلیل چرخه ای شاید مولفه خلاقیت در برنامه ریزی بر پایه سناریو را تهدید كنند اما مدل های بازخوردی تا زمانی كه در تركیب با دیگر تكنیك ها به كار می روند مكمل مناسبی برای فرآیند سناریو نویسی به شمار می روند.

منبع:
Grasping the Future: Comparing Scenarios to Other Techniques , Retrieved July ۲۰, ۲۰۰۴, from Manyworlds Website:
http://www.manyworlds.com/index.asp?from=CO&coid=CO۴۱۲۰۲۱۴۵۱۵۵۵۸
منبع خبر : MLM به نقل از iritn در تاریخ ۱۳۸۵ پانزدهم آذر ساعت ۱۳:۱۲:۵۸

منبع : روزنامه جوان