پیوند خیال و روایت زندگی

● نگاهی به تفاوت های افسانه و قصه و اساطیر در ادبیات داستانی
افسانه كه در كتب لغت، مترادف واژه های: قصه و اسطوره به كار رفته است از لحاظ ادبی به سرگذشت یا رویدادی خیالی از زندگی انسانها، حیوانات، پرندگان یا موجودات وهمی چون دیو و پری و غول و اژدها اطلاق می شود كه با رمز و رازها و گاه مقاصدی اخلاقی و آموزشی توأم است و نگارش آن بیشتر به قصد سرگرمی و تفریح خاطر خوانندگان انجام می گیرد.
میان افسانه با اسطوره و قصه تفاوت هایی وجود دارد، زیرا اسطوره ها ریشه در اندیشه مذهبی، خرافات، سحر و جادوگری و افسون كاری دارند و جنبه های سمبولیك آنها باعث می شوند كه در حال و هوای رویدادهایشان مافوق انسانها به وجود آیند و نیروی خدایی به آنان داده شود.
بنابراین از جمله فرقهای بین افسانه و اسطوره این است كه افسانه ها هیچگاه مرجع ایمان و اعتقاد ملتها نیستند و صرفا زائیده خیالند و اغلب برای مشغول كردن و مسرت خاطر خوانندگان و شنونده ساخته شده اند، در حالی اساطیر توأم با معجزات، معتقدان مذهبی بوده و مضامینی را در بر دارند كه از اتفاقات و حوادث واقعی سرچشمه گرفته است.» به تعبیری دیگر: اساطیر، شامل روایاتی از اعمال فوق العاده انسانها یا موجوداتی آرمانی است كه زاده تخیل افراد یا اقوام بوده و خود از حوادث تاریخی و واقعی كه در بستر زمان تغییر شكل یافته است نشات گرفته اند. فرق میان افسانه با قصه نیز در این است كه افسانه قالبی است كه كلیه ویژگی های لفظی قصه را داراست با این تفاوت كه عناصر خیالی و امور خارق العاده در آن زیاد و قوی تر است.
افسانه های ایرانی، بخش عظیمی از فولكلور غنی و بارور ما را تشكیل می دهد و قرنهاست كه زندگی و آداب و رسوم جامعه ما ایرانیان با افسانه و قصه مملو و ممزوج است.
افسانه ها- به طور كلی- در زندگی هر قوم و ملتی دارای اهمیت و مطالعه است. جمعی از دانشمندان معتقدند كه هند، مهد بسیاری از افسانه هایی است كه هم اكنون در كشورهای جهان و از جمله ایران وجود دارد. پس اسلام ترجمه های متعدد و منظمی از افسانه ها توسط ایرانیان از آثار پهلوی به زبان عربی و فارسی دری به عمل آمده و در حفظ بسیاری از این افسانه ها موثر بوده است.افسانه های موجود در زبان و ادب فارسی- همانند قصه های آن بسته به موضوع، سبك نگارش و تیپ قهرمانانشان، به انواع مختلف: عامیانه، ادبی، حماسی، عاطفی، اخلاقی، مذهبی، ملی و با نامهای: كودكان، پریان، حیوانات و غیره تقسیم می شوند.افسانه های تمثیلی اغلب قصه كوتاهی هستند درباره حیوانات كه از آن با عنوان افسانه حیوانات نیز یاد شده است. در افسانه تمثیلی گاهی انسان و اشیا نیز شخصیت های اصلی هستند. افسانه تمثیلی به علت خصوصیت تمثیلی آن دارای دو سطح است.
سطحی حقیقی و سطحی مجازی. در سطح حقیقی قصه ای درباره موضوعی نقل می شود و در سطح مجازی درونمایه قصه یا خصلت و سیرت شخصیت قصه اشاره به موضوع دیگری دارد. سطح حقیقی اغلب با حیوانات سر و كار دارد و در آنها حیوانات چون انسان رفتار می كنند و سخن می گویند و سطح مجازی همیشه جنبه ای از رفتار و كردار انسان را نشان می دهد؛ مثلا قهرمانان به صورت حیواناتی با خصوصیات ممتاز و پسندیده با شخصیت های شریر یا صفاتی ناپسند و نكوهیده ظاهر می شوند. دوشیزگان معصوم به هیات كبوتر و قو و خرگوش در می آیند و آدمهای بی رحم و حیله گر به شكل لاشخور و روباه و گرگ.
از نمونه های ممتاز و معروف افسانه های تمثیلی كتاب «كلیله و دمنه» است.حكایت اخلاقی نیز مثل افسانه تمثیلی گاهی از خصوصیت های تمثیلی برخوردار است اما شخصیت های آن مردمانند. حكایت اخلاقی كه برای ترویج اصول مذهبی و درس های اخلاقی نوشته شده؛ قصه ساده و كوتاهی است كه حقیقت های كلی و عام را تصویر می كند و ساختار آن نه به مقتضیات عناصر درونی خود بلكه در جهت تحكیم و تایید مقاصد اخلاقی گسترش می یابد و این قصد وغرض معمولا صریح و آشكار است.
بیشتر حكایت های «قابوس نامه» و «گلستان» سعدی و بعضی از قصه های «كلیله و دمنه» و «مرزبان نامه» و «جوامع الحكایات» از نوع حكایت های اخلاقی است.افسانه پریان، قصه هایی است درباره پریان، دیوها، جن ها، غول ها، اژدها و دیگر موجودات مافوق طبیعی و جادوگرانی كه حوادثی شگفت آور و خارق العاده را می آفرینند و در زندگی افراد بشر اغلب از بدجنسی و گاه از مهربانی تغییراتی به وجود می آورند.
افسانه پریان اغلب پایانی خوش دارد و بخشی از ادبیات عامیانه است و از سنت شفاهی قصه گویی ملت ها، سینه به سینه به ما رسیده است. بعضی منشا قصه های پریان را كتاب «هزار و یك شب» دانسته اند.افسانه پهلوانان قصه هایی است كه در آنها از نبرد میان پهلوانان و قهرمانان واقعی و تاریخی و افسانه ای صحبت می شود. این نوع افسانه ها در میان جهان اسطوره و جهان علم، جهان خیال و وهم و جهان واقعی معلقند. بعضی از پهلوانان و قهرمانان این افسانه ها از نظری واقعی هستند و در حوادث واقعی تاریخی شركت دارند اما اعمالی كه از آنها سر می زند مبالغه آمیز است كه گاهی پهلو به اسطوره و حماسه می زند و امروز نمی توان باور كرد كه آنها شخصیت های معمولی اند.
از نمونه های افسانه پهلوانان می توان از پهلوانان قصه های بلند عامیانه مثل «سمك عیار»، «اسكندرنامه»، «ابومسلم نامه» و غیره نام برد. بعضی ها گفته اند كه «شاهنامه» فردوسی به سه دوره تقسیم شده، دوره نخست به پهلوانان اسطوره ای و دوره دوم به پهلوانان افسانه ای و دوره سوم به پهلوانان تاریخی اختصاص یافته است و از این لحاظ مثلا كیومرث پهلوانی اسطوره ای، رستم پهلوانی افسانه ای و بهرام گور پهلوانی تاریخی است.
اسطوره قصه ای درباره خدایان و موجودات فوق طبیعی كه ریشه اصلی آنها اعتقادات دینی مردم قدیم است و خاستگاه و آغاز زندگی و معتقدات مذهبی و قدرت های مافوق طبیعی و اعمال قهرمان های آرمانی را بیان می كند. اسطوره، حقیقت تاریخی ندارد و پدیدآورندگان اصلی آنها ناشناخته اند. اسطوره كمتر جنبه اخلاقی دارد و از این نظر از افسانه ها و حكایت ها متفاوت است.در اسطوره اغلب به مظاهر طبیعت و رویدادها و آفت های طبیعی شخصیت انسانی داده شده و برای آنها ماجراهایی آفریده شده است.

منبع : روزنامه ابرار