جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


راوی مصائب آدم های تنها


راوی مصائب آدم های تنها
هوشنگ گلشیری این روزها سرحال تر و خوشحال تر از همیشه است. درست که کتاب ها لاغرتر از همیشه از چاپخانه ها بیرون می آیند و درست که ناشران بلاتکلیف و ناامید چشم انتظار کتاب هایی هستند که هنوز مجوز «بودن» برایشان صادر نشده است، اما همه آنهایی که چهارشنبه شب در تالار ناصری خانه هنرمندان جمع شده بودند، صدای خنده هایش را شنیدند و دیدند او را که روی یکی از صندلی های انتهای سالن نشسته بود، با دست راستش نیمی از صورتش را پنهان کرده بود- مثل همان عکسی که رضا دقتی در پاریس انداخته بود- و به شاگردانش که یکی یکی می رفتند روی سن و از او حرف می زدند، لبخند می زد و شاید بیشتر از همه به حسین سناپور که روی سن رفتنش- برخلاف بعضی- هیچ کس را در سالن شگفت زده و عصبانی نکرد.
فکر می کنم کمتر کسی باشد که نپذیرد سناپور در اواسط دهه هفتاد و با انتشار رمان موفق «نیمه غایب» فضا و دریچه تازه یی را به روی ادبیات داستانی معاصر ایران گشود و فضاها، آدم ها و روابطی را خلق کرد که پیش از آن کمتر- یا به ندرت- مورد توجه داستان نویسان قرار گرفته بودند.
شهر، فردیت آدم های امروزی و روابط خاص این فضا را که در «نیمه غایب» ساخته شده بودند، هم منتقدان و هم مخاطبان جدی ادبیات پسندیدند و سناپور با اولین رمانش- اگر از کنار رمان نوجوانش، افسانه و شب طولانی، بگذریم- خود را به عنوان نویسنده یی قابل اعتنا مطرح کرد. خیلی ها «ویران می آیی» را هم، که چند سال بعد منتشر شد، ادامه همین جریان دانستند و شاید عادت کردند به جهان داستانی خاصی که سناپور با این دو اثر ساخته بود. انتشار مجموعه داستان «با گارد باز» و تنوع عجیب داستان هایش اما ما را با نویسنده یی آشنا کرد که مایل است قالب ها و فرم ها و فضاهای تازه یی را در داستان هایش تجربه کند. «با گارد باز» گرچه مخاطبانش را با چند داستان خوب و چند پیشنهاد تازه برای داستان نویسی روبه رو کرد، اما به دلیل غیرمنتظره بودنش نظرات متفاوت و گاه متناقضی را برانگیخت.
با حسین سناپور چند روز قبل از برگزاری مراسم پایانی ششمین دوره جایزه بنیاد گلشیری، در یکی از خانه های گیر افتاده میان خیابان های جمهوری و انقلاب نشستیم و درباره تازه ترین مجموعه داستان او، سمت تاریک کلمات، حرف زدیم که همچون دیگر آثار سناپور نشان نشر چشمه را بر روی جلدش دارد، مجموعه یی خواندنی که نگاهی عمیق و انسانی به تنهایی آدم های شهرنشین و مصائب شان دارد.
دوست داشتم با سناپور درباره زبان غنی و در عین حال روان و لذت بخش آثارش، روزهای سخت اهالی ادبیات و نامهربانی های پیش رو، جوایز ادبی، رمان جذاب و پرکشش «لب بر تیغ» که هشت ماه تمام است در انتظار مجوز نشر و پاسخ بررسان ارشاد مانده است و لغو مجوز «ده جستار داستان نویسی» و خیلی چیزهای دیگر هم حرف بزنم که صفحات محدود روزنامه این فرصت را گرفت از من. گفت وگو که تمام می شود ساعت از یازده شب گذشته است. هوا سرد است و فقط تو مانده یی و عابران تنهایی که در پیاده روهای خیابان جمهوری گهگاه از کنارت می گذرند... و ناگهان به یاد می آوری گرچه چند سالی است گلشیری از میان ما رفته ولی همچنان حضور پررنگ او در ادبیات و شاگردانش باقی است.
مجموعه های با گارد باز و سمت تاریک کلمات از تمایل سناپور به انتشار داستان های قدیمی ترش خبر می دهند؛ داستان هایی که شاید انتشارشان بعد از دو رمان موفق «نیمه غایب» و «ویران می آیی» قابل پیش بینی نبود و شاید اگر زودتر از اینها منتشر می شدند بیشتر مورد توجه قرار می گرفتند.
در آن ده سال اولی که من داستان می نوشتم، ناشرها چندان رغبتی یا اصلاً هیچ رغبتی برای انتشار مجموعه داستان های آدم های نامعروف یا نسبتاً معروف نشان نمی دادند. در نتیجه مجموعه های من و خیلی های دیگر بیشتر از پنج- شش سال روی دست مان ماند. البته الان وضع نشر ادبیات داستانی مان به نسبت خیلی بهتر شده و جوان ترها فرصت بیشتری دارند که گاهی شاید هدرش هم می دهند.
به هرحال آن چند سال انتظار باعث شد تا من هنگام به چاپ سپردن اولین مجموعه ام، یعنی «با گارد باز»، تعدادی از اولین داستان هایم را کنار بگذارم. این کنار گذاشتن هرچه هم می گذشت بیشتر می شد طبعاً چون به کار خودم سخت گیرتر می شدم. این یعنی کارهایی را که در این مجموعه منتشر شده، درباره شان فکر کرده ام و آن چه از من برمی آمد برایشان انجام داده ام. پس صرف نظر از این که خواننده ها خوششان آمده باشد یا نه، خودم این کارها را دوست داشته ام. اما طبیعی است که ممکن است خواننده ها نظر دیگری داشته باشند. به هرحال از چاپ شان پشیمان نشده ام، اگر منظورتان این بود.
«سمت تاریک کلمات» در ادامه جریانی است که خطش را در آثار دیگرتان هم دیده ایم. فضاها و آدم های شهری و دغدغه هایشان که همیشه در آثار نویسنده یی که این فضا و آدم هایش را خوب می شناسد حضور داشته اند و هیچ گاه هم خودشان را تکرار نکرده اند.
خب، گمانم نسل من و نسل بعد از من کسانی هستند که اغلب در شهر و آن هم در شهرهای بزرگ زندگی کرده اند، پس طبیعی است که راجع به شهر و مسائل انسان شهری بنویسیم و اگر جز این بنویسیم غیرطبیعی است. مقصودم این است که در بسیاری از رمان ها یا حتی داستان کوتاه های نویسندگان معروف مان مثل چوبک، احمد محمود، دولت آبادی، ساعدی و حتی هدایت و گلشیری زمینه بسیاری از داستان های ده یا شهرهای کوچک است و آنها حتی پس از سال ها زندگی در شهر راجع به همان مکان ها و فضاها می نوشتند؛ احتمالاً به این خاطر که دوران تاثیرگذار زندگی شان یعنی نوجوانی و جوانی، در چنان فضاهایی گذشته بود. از طرف دیگر ما امروز معضل زندگی شهری را داریم.
مسائلی که در گذشته نداشتیم یا کمتر داشتیم مهم ترین شان به گمان من تنهایی انسان شهری است. چیزی که ما در داستان ها و فیلم های غربی ها هم می بینیم، کوچک شدن خانواده ها، کم تر شدن ارتباط های خانوادگی و حتی دوستانه و در نهایت هم تبدیل شدن واحد اجتماعی از خانواده های بزرگ و خانواده های کوچک سه، چهار نفره به فرد. یعنی در آینده فرد بیشتر واحد اجتماع تلقی خواهد شد و این مساله مهم زندگی شهری است که انگار گریزی هم از آن نیست. به هرحال در مجموعه «سمت تاریک کلمات» توجه من بیشتر به این بخش از زندگی شهری بود که البته طبعاً تمام زندگی شهری این نیست. فقط این را هم بگویم که توجه منتقدان به حضور زندگی شهری در کارهای من و به خصوص «سمت تاریک کلمات» انگار به معنای این است که این زندگی هنوز به قدر کافی در داستان های سایر نویسندگان پیدا نشده یا کم رنگ است. نمی دانم. به هرحال عجیب است که ما در شهر بزرگ شده باشیم و در آن زندگی کنیم، اما درباره آن و از مسائل آن ننویسیم.
روایت تنهایی آدم ها در سمت تاریک کلمات روایت ساده یی نیست آقای سناپور. فضاها بیمارگونه و گاه- مثلاً در داستان دلم سنگین، زبانم تلخ- مانند فضاهای گروتسک هستند و ما با یک تنهایی پررنگ شده و عمیق مواجهیم...
گمانم در هر داستانی ما مسائل را زیر ذره بین می بریم و درشت ترشان می کنیم تا بهتر و عمیق تر دیده شوند. تنهایی هم از آن دست مسائل بغرنج زندگی مدرن شهری است که برخلاف تنهایی های زندگی های ماقبل، شاید گریزناپذیر و به همین دلیل بسیار وحشتناک است. گمانم این دهشتناکی در ذات این زندگی و این نوع تنهایی است و بهتر است این طور هم نشانش بدهیم.
توی این سال ها زیاد شنیده ایم- شاید بهتر است بگویم گفته ایم- که سناپور رمان نویس موفقی است و داستان های کوتاهش قدرت رمان هایش را ندارند. بیشتر این حرف ها هم بعد از انتشار با گارد باز پیش آمد؛ مجموعه یی که انگار چندان به ذهنیت داستانی مخاطب ایرانی نزدیک نبود، یا شاید به انتظاری که از نویسنده یی مثل حسین سناپور داشتند. خودتان هم این حرف ها را شنیده اید و خوانده اید دیگر...؟
بله، چندباری شنیده ام. خب، من می توانم جنبه مثبت این حرف را ببینم. یعنی که رمان های قابل قبولی از نظر کسانی که این حرف را می زنند، نوشته ام. یعنی آن بخش از این حرف را که تعریف است بپذیرم و بخش دیگر را نه.
اما از این حرف ها گذشته، این نظر می تواند به وضعیت ادبیات داستانی ما هم مربوط باشد. یعنی این که ما کمتر به رمان های موفقی که اکثریت قریب به اتفاق منتقدان راجع به آن نظر مثبت داشته باشند، برمی خوریم. حتی در تمام این صد سال داستان نویسی شاید بیشتر از پانزده رمان خوب نداشته باشیم. طبیعی است که مثلاً در بیست سال اخیر هم رمان های چندانی با این توصیف نداریم. گرچه به گمان من رمان های متوسط و نسبتاً خوب لااقل در پنج، شش سال گذشته زیاد داشته ایم که خودش طلیعه خوبی است برای چند سال آینده. به هرحال مقصودم این است که در این می شود گفت وانفسای رمان نویسی ظاهراً دو رمانی که تاکنون از من منتشر شده (یعنی نیمه غایب و ویران می آیی) بیشتر به چشم آمده باشند و توجه بیشتری جلب کرده باشند. این وضع درباره مجموعه داستان صادق نیست.یعنی در بیست و به خصوص در ده سال گذشته ما چند برابر کل تاریخ داستان نویسی مان مجموعه های خوب و داستان کوتاه نویس های خوب داشته ایم. پس طبیعی است که مجموعه های من، چندان که رمان هایم بودند، توجهی برنینگیزند و حتی معمولی جلوه کنند. به جز این دلیل کلی، دلایل دیگری هم ممکن است وجود داشته باشد، مثل متنوع و تجربی بودن مجموعه با «گارد باز» و همین طور یکدست نبودن داستان هایش که به نظرم در توجه خواننده به یک مجموعه مهم است. کما این که از مجموعه «سمت تاریک کلمات» که یکدست تر است، من تعریف و تمجیدهایی شنیده ام و نقدهای خوبی هم بر آن نوشته اند، دست کم به نسبت مجموعه «با گارد باز».
داستان های مجموعه «با گارد باز بیشتر متکی به سوژه هایشان بودند و اگر موضوع داستان خواننده را جذب نمی کرد، فرصت زیادی برای نویسنده نمی ماند تا قضاوت مخاطب را درباره داستان تغییر دهد. در داستان های «سمت تاریک کلمات» ولی در کنار سوژه های بکر با همان سناریویی روبه رو می شویم که شخصیت پردازی ها و فضاسازی هایش را دوست داشته ایم و در رمان هایش به لایه هایی از روان شناسی و جامعه شناسی برخورده بودیم. شاید به همین دلیل است که داستان های این مجموعه را بیشتر از «با گارد باز» دوست داریم...
خودم نمی دانم. شاید خوبی و بدی توامان داستان نوشتن این است که ما وقتی یک کار موفق نوشتیم، خودبه خود خواننده را عادت می دهیم که توقع همان نوع داستان را از ما داشته باشد. و اگر سبک و سیاق مان را عوض کنیم، همان خواننده هایی که به ما توجه می کردند، به کارمان بی توجهی می کنند.
گرچه عجیب نیست اگر خواننده های تازه یی در عوض پیدا کنیم. بله، ممکن است جنبه های خوب «نیمه غایب» و «ویران می آیی» در مجموعه «سمت تاریک کلمات» بیشتر باشد و همین دلیل خوبی باشد (شاید علاوه بر یکی دو دلیل دیگر که گفته شد) برای توجه بیشتر به این مجموعه. من هم نه با توضیح و نه هیچ روش دیگری نمی توانم و نمی خواهم که نظر خواننده یی را عوض کنم. اما همین قدر به گمانم حق دارم بگویم که من تجربه های متنوع و گاه از نظر خودم غریبی را در هر دو مجموعه و به خصوص در «باگارد باز» داشته ام و همین یک دلیل هم برای خودم کافی است تا آن را دوست داشته باشم. ضمن اینکه امیدوارم گذر زمان نظرات منتقدان و خوانندگان را هم لااقل تا حدودی نسبت به این مجموعه عوض کند. چنانکه این امیدواری را برای بعضی کتاب های دیگر مثل «کریستین و کید» گلشیری هم دارم و گمانم اگر این رمان منتشر شود به مرور معلوم خواهد شد که یکی از دو- سه کار برجسته رمان نویسی ما است. البته مقصودم این نیست که درباره مجموعه خودم چنین توهمی دارم.
نمی دانم موافق هستید با من یا نه، ولی من فکر می کنم در میان نویسندگان هم نسل شما کمتر به نویسنده یی برمی خوریم که زن مدرن- بهتر است بگویم زن امروزی- را بشناسد و سعی نکند در روابط میان آدم ها، تصویری از شخصیت زن سنتی در یک رابطه امروزی به ما بدهد. زن های مجموعه سمت تاریک کلمات اما به تجربه های ما در زندگی امروز نزدیک اند و این به گمانم اتفاق خوبی است...
من به حضور زنان در داستان های امروز اینگونه توجه نکرده ام و بنابراین نمی توانم به طور خاص جواب بدهم. باید درباره اش فکر کنم. اما گمان می کنم اصولاً انسان شهری با خصوصیات زندگی مدرن امروزی کمتر جایی در داستان های امروزی مان دارد. و این به گمانم درباره زن و مرد می تواند صادق باشد. مثلاً تنهایی های خیلی از داستان ها از نوع بوف کوری است. یعنی شخصیت خودش را در میان رجاله ها می بیند و احساس مظلومیت یا تباه شدگی در اثر فشارهای جامعه نوکیسه و کاسب مسلک می کند. یعنی در این داستان ها همیشه مردم یا بخشی از مردم در قطب منفی قرار می گیرند. در حالی که به گمانم در داستان های من، نه مردم که مقتضیات خود این زندگی آدم ها را تنها می کند.
در داستان های این مجموعه ولی فکر می کنم- به جز داستان «خیابان های نیمه شب»- به عمد از نزدیک شدن به فضاهای زنانه و ذهن شخصیت های زن خودداری کرده اید، آن قدر که در بعضی داستان ها (مثل داستان «خواب مژه هات») این خلأ کاملاً به چشم می آید.
نه، با هیچ پیش فرض و محدودیتی داستان ها را شروع نکرده ام. این اتفاق های موضوعی و انتخاب شخصیت ها خود به خود، یعنی با توجه به موضوع افتاده و نه چیز دیگر. من داستانم را می نویسم و به مشکلات بعدش فکر نمی کنم. کما اینکه داستانی در این مجموعه بود که فقط بین دو زن می گذشت و آن هم در حین حرف زدن در یک کافه.
اما بررسان ارشاد خواستند حذف شود. همین طور داستان دیگری بود که در ذهن دختر جوانی که می خواست به اروپا مهاجرت کند، می گذشت و باز داستان دیگری که فقط مربوط به سه دختر جوان خارجی و در یک کشور خارجی بود؛ که این دو هم به خواست بررسان حذف شدند. خلاصه اینکه من در هنگام نوشتن به ندرت به محدودیت ها و ممنوعیت ها فکر می کنم و داستانم را می نویسم. به این چیزها بعداً فرصت هست فکر کنم. به خصوص که شرایط ممیزی ما مدام در حال تغییر و با سلیقه افراد دستخوش بالا و پایین شدن است. پس من کار خودم را می کنم و طبعاً آنها هم کار خودشان را.
مدتی است که به همت بنیاد گلشیری و با حمایت انتشارات ققنوس، کلاس هایی پا گرفته اند و شما هم یکی از مدرسان این دوره های داستان نویسی هستید. شیوه کار شما در این کلاس ها شباهت زیادی به کلاس های مرحوم گلشیری در گالری کسری دارد و ظاهراً از آن دوره موفق الگوبرداری کرده اید.
کلاس هایی که من الان دارم از اساس شباهت هایی با کار گلشیری دارد و تفاوت هایی هم. گلشیری معتقد بود کسی واقعاً یک داستان را می تواند تدریس کند که بتواند آن را خط به خط بخواند و جزئیات تکنیکی و غیرتکنیکی اش را توضیح بدهد. یعنی با کلی گویی درباره داستان ها، دست کم برای آموزش تکنیک داستان نویسی مخالف بود.
خب، این شیوه تدریس اش هم باعث شد تا من جور دیگری به داستان ها نگاه کنم و چیزهایی را ببینم که قبلاً نمی دیدم، حتی با چند بار خواندن. در اصل درست خواندن و توجه به جزئیات فنی و از طریق آن فهم درست داستان و مایه ها و درونمایه هر داستان را به من یاد داد. من هم در کلاس هایم سعی می کنم همین کار را بکنم.
با این فرق که سعی کرده ام داستان ها را دسته بندی و شیوه شناسی کنم و براساس این شیوه ها از شاگردهایم تمرین داستان نوشتن بخواهم. خب، این دو کار را گلشیری نمی کرد. مثلاً من داستان گوتیک را با همان مختصاتی که در مجموعه مقالاتم (با نام ده جستار داستان نویسی) آمده، با روخوانی یک داستان درس می دهم و بعد از بچه ها می خواهم کاری با آن مختصات بنویسند. یا همین طور داستان به شیوه رئالیسم جادویی، کافکایی و غیره. گلشیری توانایی های دیگری هم مثل آموزش ادبیات کهن داشت که من ندارم و بنابراین سراغ شان نرفته ام برای تدریس.
گفت وگو با حسین سناپور، برگزیده ششمین جایزه کتاب سال بنیاد گلشیری
« پدرام رضایی زاده»
منبع : روزنامه اعتماد


همچنین مشاهده کنید