بازخوانی یک سند مهم تاریخ معاصر ایران

تنها ۱۰ روز پس از پایان جنگ جهانی دوم (اردیبهشت ۱۳۲۴) دولت ایران طی یادداشتی پیروزی متفقین را به سه كشور آمریكا، شوروی و انگلیس تبریك گفت و یادآوری كرد كه پس از پایان جنگ در اروپا، دیگر لزومی به باقی ماندن نیروهای متفقین در ایران نیست و بهتر است این نیروها هر چه زودتر خاك ایران را ترك كنند. هر چند این یادداشت بی‌پاسخ ماند اما در كنفرانس پوتسدام در تیرماه ۱۳۲۴،‌ استالین، ترومن و چرچیل در اعلامیه نهایی موافقت كردند كه قوای متفقین تهران را تخلیه كنند و در كنفرانس وزرای خارجه سه كشور آمریكا، شوروی و انگلیس براساس یك پیمان سه جانبه قرار شد تا ۱۲ اسفند ۱۳۲۴ این نیروها خاك ایران را ترك كنند. اما هنوز یك روز از صدور این پیمان نگذشته بود كه شبه نظامیان مسلح با رهبری فردی به نام سید جعفر پیشه‌وری و با پشتیبانی ارتش سرخ، كلیه مراكز دولتی و پاسگاه‌های ژاندارمری رادر شهرهای آذربایجان اشغال و فرقه دموكرات آذربایجان را ایجاد كردند.
البته این اشغال با دیپلماسی زیركانه قوام و ورود ارتش ایران در ۲۱ آذر سال بعد (۱۳۲۵) پایان گرفت و آذربایجان نجات یافت. اما هنوز برخی جریان‌های مشكوك خصوصاً در چند سال اخیر در داخل و خارج در پی زنده نگه‌داشتن خاطره این فرایند خیانت‌بار هستند و تلاش می‌كنند از سید جعفر پیشه‌وری یك چهره آزادیخواه تصویر كنند در حالی كه با انتشار اسناد مهمی كه در كنفرانس «طرح تاریخ بین‌المللی جنگ سرد» در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است كاملاً روشن شد كه پیشه‌وری با فرمان مستقیم استالین فرقه دموكرات آذربایجان را با هدف جدایی‌طلبی ایجاد كرده است.
باید توجه داشت تبلیغات و تحلیل‌هایی كه از سوی بازماندگان و هواداران این فرقه تا قبل از فروپاشی شوروی صورت می‌گرفت به گونه‌ای بود كه گوئی پیشه‌وری هیچ‌گاه در فكر جدا كردن آذربایجان از ایران نبوده است اما نكته مهم در اینجاست كه پس از فروپاشی شوروی و خصوصاً در سالهای اخیر بازماندگان فكری این جریان به همراه دستهای مشكوك، تبلیغاتی را در یك فرایند جدید و هدف‌دار و از جنس اهداف واقعی پیشه‌وری سامان داده‌اند كه ضرورت توجه رسانه‌ها به این مهم را آشكار می‌سازد.
اسناد منتشر شده از سوی «مركز بین‌المللی وودر ویلسون» كه طی سالهای ۲۰۰۲ ـ ۲۰۰۰ در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است، هدف استالین از تشكیل این فرقه و جداسازی آذربایجان و شمال ایران و منضم كردن آن به خاك شوروی را تصویر كرده است. این اسناد مهم كه به وسیله محقق گرانقدر آقای كاوه بیات ترجمه شده، این وابستگی و توطئه برنامه‌ریزی شده را به وضوح آشكار می‌سازد. كاوه بیات در مقدمه گزارش خود چنین نوشته است:
«از جمله [اسناد منتشر شده در كنفرانس «طرح تاریخ بین‌المللی جنگ سرد»] سه سند مهم درباره جوانب برنامه‌ شوروی در قبال نفت شمال ایران وجود دارد كه زمینه ساز بروز بحران آذربایجان بوده است. این اسناد و دستورالعمل‌های ریز و دقیق درباره كم و كیف تأسیس و سازماندهی فرقه دموكرات آذربایجان، از لحا‌ظ آشنایی با ماهیت فرقه، اسناد مهم و در خور توجهی به شمار می‌آیند.» این اسناد به طور كامل به همراه گزارش كنفرانس «طرح تاریخ بین‌المللی جنگ سرد» در فصلنامه شماره ۴۰ گفت و گو به چاپ رسیده است كه به چكیده‌ای از آنها اشاره می‌شود:
● سند شماره ۱
فرمان كمیته دفاع دولتی [اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی] كه در مورد اقدامات اكتشافی زمین‌شناسی برای نفت شمال ایران است. این فرمان از سوی استالین در ۳۱ خرداد ۱۳۲۴ یعنی پس از پایان جنگ زمانی صادر شده است كه شوروی نه تنها تصمیم به تخلیه شمال ایران را نداشته، بلكه در حال برنامه‌ریزی برای ماندن در شمال ایران بوده است. این فرمان نواحی شاهی، بابلسر، بندر پهلوی، گرگان، آمل، جلفا، زنجان، تبریز، اردبیل، مازندران، رشت و كلا ً كرانه‌های دریای خزر و مرزهای شوروی را در بر می‌گرفته است.
استالین براساس این سند، «رفیق نیولنف» را موظف می‌كند «فضای اداری و اقامتی لازم را در قزوین و مناطق عملیاتی در اختیار واحد هیدرولوژیك قرار دهد.» در این دستورالعمل حتی تعداد تراكتورها، خودروهای سبك و سنگین، تانكرها و ... را برای اجرای عملیات مشخص شده است.
در آخرین بند این فرمان آمده است: «دبیر كمیته مركزی حزب كمونیست آذربایجان رفیق باقروف ]رئیس‌جمهور وقت آذربایجان شوروی] را در هر گونه كمك و همراهی ... در شمال ایران مسؤول بدانید.»
دولت ایران طی یادداشت دیگری در ۲۳ شهریور ۱۳۲۴ بار دیگر تقاضای خود را در مورد تخلیه قشون خارجی به متفقین تكرار كرد. در كنفرانس وزیران خارجه سه دولت بزرگ كه چند روز بعد در لندن برگزار شد، طبق پیمانی سه جانبه، موافقت كردند كه تا ۱۲ اسفند همان سال ایران را تخلیه كنند. البته دولتهای آمریكا و انگلیس به این پیمان عمل كردند اما استالین كه در تیرماه همان سال فرمان تشكیل فرقه دموكرات آذربایجان را خطاب به میرجعفر باقروف صادر كرده بود، عمل به این پیمان سه جانبه را ضروری نمی‌دید. این فرمان در سند شماره ۲ آمده است.
● سند شماره ۲
در سند شماره دو كه از سوی دفتر سیاسی حزب كمونیست شوروی صادر شده و مهر فوق محرمانه دارد چنین آمده است:
«فرمان دفتر سیاسی كمیته مركزی حزب كمونیست اتحادیه شوروی به میر (جعفر) باقروف، صدر كمیته مركزی حزب كمونیست آذربایجان در مورد «اقداماتی جهت سازماندهی یك جنبش جدایی طلب در آذربایجان و دیگر ایالات شمالی ایران» ۶ ژوییه / ۱۵تیر ماه ۱۳۲۴».
«... رفیق باقروف ... یك حزب دموكراتیك در آذربایجان جنوبی به نام «حزب دموكراتیك آذربایجان» [مشهور به فرقه دموكرات آذربایجان] با هدف رهبری جنبش جدایی‌طلب در آذربایجان جنوبی تأسیس كنید. تأسیس این حزب در آذربایجان جنوبی باید با یك تجدید سازمان توأمان، بخش جدایی‌طلب از تمامی اقشار مردم ایران صورت گیرد».
در میان كردهای ساكن شمال ایران، برای جذب آنها در یك جنبش جدایی‌طلب كه یك ناحیه خودمختار ملی كرد را تشكیل دهد، اقدامات مناسب صورت دهید.
یك گروه از فعالان مسؤول را در تبریز كه به هماهنگی فعالیت‌‌هایشان با سركنسولگری اتحاد جماهیر شوروی در تبریز موظف باشند، برای هدایت جنبش جدایی‌طلب تشكیل دهید. سرپرستی این گروه به باقروف و یعقوب‌ اف واگذار می‌شود.»
در این فرمان، واگذاری اراضی به دهقانان ـ تأسیس گروه‌های رزمی مسلح جهت اهالی هوادار شوروی ـ تأسیس انجمن دوستان آذربایجان شوروی ـ انتشار یك نشریه مصور در باكو برای توزیع در ایران و سه روزنامه در آذربایجان جنوبی، تهیه سه دستگاه چاپ و تأمین كاغذ خوب جهت انتشار سه روزنامه با تیراژ حداقل ۳۰ هزار نسخه ـ تأمین یك میلیون روبل ارز خارجی برای تبدیل به تومان و ... مورد تأكید قرار گرفته است.
● سند شماره ۳
سند شماره سه كه ۸ روز بعد از سند دوم صادر شده دستورالعمل‌های كاملاً محرمانه شوروی در مورد اقداماتی است كه باید جهت اجرای مأموریت ویژه در سراسر آذربایجان جنوبی و ایالات شمالی ایران اعمال شود. در این سند كاملاً محرمانه كه با موضوع تأسیس فرقه دموكرات آذربایجان صادر شده چنین آمده است:
«وسایل سفر» پیشه‌وری «كامبخش» به باكو برای مذاكره فوری سازماندهی شود... برای تأسیس كمیته‌های مؤسس در مركز (تبریز) و دیگر نقاط در عرض یك ماه كاندیداهایی را از میان عناصر واقعی دموكرات از میان روشنفكران،‌ تجار طبقه متوسط، زمینداران كوچك و متوسط و روحانیون،‌ احزاب دموكراتیك مختلف و همچنین از میان غیر حزبی‌ها انتخاب كرده و به كمیته‌های مؤسس فرقه دموكرات آذربایجان وارد كنید... پس از استقرار كمیته‌های مؤسس فرقه دموكرات آذربایجان در تبریز، تأسیس كمیته‌های محلی فرقه دموكرات آذربایجان، در شهرهای ذیل از اولویت‌های نخست خواهد بود: اردبیل، رضاییه، خوی، میانه، زنجان، مراغه، مرند، مهاباد، ماكو، قزوین، رشت، پهلوی، ساری، بندر شاهی، گرگان و مشهد. برای سازماندهی كمیته‌‌های این شهر نمایندگانی را از كمیته مؤسس و مركزی اعزام دارید.
در سند شماره ۳ برای سازماندهی جنبش جدایی‌طلب چنین آمده است:
«برای شكل دادن به یك جنبش جدائی‌طلب در جهت تأسیس یك منطقه خودمختار آذربایجانی و یك منطقه خودمختار كرد با اختیارات گسترده اقدام شود.» در این سند دستوراتی جهت تشكیل انجمن‌ها و سازماندهی ارگان‌های مطبوعاتی و انتشار روزنامه و ایجاد چاپخانه در شهرهای رشت، رضاییه و مهاباد صادر شده است.
این سندها به وضوح نیت پیشه‌وری و فرقه دموكرات آذربایجان در آن برهه زمانی را نسبت به تمامیت ارضی ایران آشكار می‌سازد. اما این پایان كار نیست زیرا هم اكنون جریان‌های خاصی چه در داخل و چه در خارج از كشور اهدافی را دنبال می‌كنند كه پیشه‌وری بر آن تأكید داشت. هواداران پیشه‌وری امروز با برگزاری جلسات، انتشار نشریه و فعالیت در سایت‌های اینترنتی متعدد در تبلیغ این فرآیند تلاش می‌كنند و شبكه الجزیره نیز به آن دامن می‌زند. اما متأسفانه واكنش سیاسی، فرهنگی و امنیتی مناسبی در این مورد صورت نمی‌گیرد در این شرایط حساس جهانی و منطقه‌ای لازم است به اقداماتی اندیشید كه در سایه آن ایران دارای تكثر قومی و فرهنگی، از چنین تحركات جدایی‌طلبانه دچار آسیب و زیان نشود. لذا با توجه به شرایط حساس كنونی، توجه ویژه كارشناسی و دلسوزانه به وحدت ملی ایران و آگاهی و بیداری ملی، از ضرورتهای اجتناب‌ناپذیر است كه كوتاهی در انجام این مهم می‌تواند زیانهای غیر قابل جبرانی را برای سرزمین كهن ایران به دنبال داشته باشد.

اسماعیل آزادی، روزنامه ایران، ۱۴ آذر ۱۳۸۳

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی