تاریخچه ای از کتابخانه مرکزی تبریز

پس از راه اندازی كتابخانه دولتی تربیت در سال ۱۳۰۰ هجری شمسی به همت محمد علی تربیت در سال ۱۳۳۳ آقای علی دهقان مدیر كل فرهنگ وقت استان، پیشنهاد داد تا كتابخانه بزرگ و مناسبی با مساعدت مردم تاسیس شود. به همین منظور در جلسه ای در تاریخ
۲۵/۶/۱۳۳۳ با حضور تعدادی از افراد بصیر و خیر و علاقه مندان به علم و دانش ضمن بیان ضرورت مسأله و اهمیت موضوع نطفه ایجاد كتابخانه ملی تبریز را در این جلسه منعقد كرد.
آقای علی دهقان به همین منظور یك هزار و یكصد متر مربع زمین در مجاورت ارك تبریز، تقاطع خیابان امام و طالقانی فعلی در اختیار هیأت موسس كتابخانه ملی قرار داد تا كار طراحی و ساخت این كتابخانه آغاز شود. بنابر این بلافاصله پس از این جلسه و جمع آوری كمك های مردمی وافراد خیر كار ساخت و تاسیس كتابخانه ملی با نقشه ای مطابق با استانداردهای لازم آغاز شد و به سرعت پیش رفت و در سال ۱۳۳۵ به پایان رسید. درتیر ماه سال ۱۳۳۵ هجری - شمسی ساختمان كتابخانه با یك باب تالار مطالعه به طول ۵‎/۲۰ و عرض ۱۰ متر و مخزن كتاب در سه طبقه و سالن كوچك و مخصوص كودكان و همچنین تالار دیگری برای سخنرانی ها و اجتماعات فرهنگی با هزاران جلد كتاب خریداری شده و اهدایی مردم برای استفاده مراجعین مورد بهره برداری قرار گرفت و با اسقبال وصف نشدنی آحاد مردم كتابخوان مواجه شد.
آنچه در تاسیس كتابخانه ملی تبریز حائز اهمیت است اعانات بیدریغ مردمی بویژه خیرین فرهنگ دوست این شهر و تكمیل كل ساختمان بدون كمترین هزینه های دولتی بوده است. به همین منظور كتابخانه فوق به كتابخانه ملی تبریز موسوم شد.
كتابخانه ملی تبریز به منظور جلب كمكهای موسسات بزرگ علمی در نقاط مختلف جهان اقدامات متعددی را به عمل آورد و با مراكز مهم پخش كتاب جهان تماس و مكاتبه داشت. در همین راستا اداره فعالیت های فرهنگی یونسكو (سازمان علمی - فرهنگی ملل متحد) علاوه بر تعهد كمك های بیشتر در زمینه تهیه وسایل مورد نیاز كتابخانه ملی تبریز و جلب كمك های موسسات دیگر، این كتابخانه را به عنوان كتابخانه امانتدار یونسكو شناخت و حق استفاده از كلیه انتشارات یونسكو را به این كتابخانه اعطا كرد.
به منظور تنویر افكار عمومی و ترویج كتاب و كتابخوانی فعالیتهای متعددی در این كتابخانه انجام می شد. كه از آن میان می توان به برنامه سخنرانی اندیشمندان و فرهیختگان در تالار اجتماعات كتابخانه برگزاری نمایشگاههای كتاب، جشن كتاب و فعالیتهای دیگری از این دست اشاره كرد.
یكی از فعالیتهای عمده و قابل توجه كتابخانه ملی اهتمام هیأت مدیره برای تهیه و تدوین و طبع و انتشار نشریه كتابخانه ملی تبریز بود كه موضوعاتی از قبیل معرفی نسخه های خطی، معرفی كتابخانه های آذربایجان، مقالات تحقیقی در موضوعات كتاب و كتابخوانی، معرفی مشاهیر و فرهیختگان، متن سخنرانی های انجام شده در محل كتابخانه، اخبار و رویدادهای كتابخانه و سایر موارد را در بر می گرفت كه اهتمام مرحوم عبدالعلی كارنگ در زمینه تدوین و انتشار این نشریه وزین قابل توجه و با اهمیت است.
آنچه در این میان شایان گفتن و تقدیر و سپاس فراوان همه فرهنگ دوستان تلقی می شود، اقدام شایسته و فرهنگی بزرگ برادران نخجوانی (حاج محمد و حاج حسین) در خصوص اهدای كتابخانه های بسیار نفیس شان است كه از گوشه و كنار جهان خریداری و جمع آوری كرده بودند. اهدای كتابخانه های مهم و معروف این دو برادر كه هر دو بی تردید از فرهیختگان اهل قلم تبریز به شمار می آمدند، بر اهمیت این كتابخانه افزود و آن را از جایگاه جهانی برخوردار ساخت. تعداد كتابهای خطی اهدایی حاج محمد نخجوانی به ۱۱۶۳ جلد و تعداد كتب چاپی (سنگی و سربی) اهدایی ایشان ۲۵۳۳ جلد و تعداد كتب خطی اهدایی حاج حسین نخجوانی ۸۳۶ جلد و تعداد كتب چاپی (سنگی و سربی) ایشان نیز ۲۰۴۳ جلد است كه هم اكنون در كتابخانه مركزی تبریز نگهداری می شوند.
عزیز دولت آبادی كه از ادبا و شعرای برجسته آذربایجان محسوب می شود، نخستین رئیس كتابخانه ملی تبریز بود كه به مدت یك سال در سال نخست تاسیس آن مدیریت و هدایت كتابخانه را بر عهده داشت. سپس مجید فرهنگ به انتخاب شورای كتابخانه ریاست كتابخانه را بر عهده گرفت. وی در بدو مسوولیتش برای طی دوره های كتابداری عازم ژنو شد و در اثنای این دوره، از كتابخانه های عمومی شهرهای برن نوشاتل، زوری و پاریس دیدن كرد و در جریان شیوه كار و فعالیت و خدمان این كتابخانه ها قرار گرفت. این سفر و دوره آموزشی برای كتابخانه نتایج پرباری داشت و زمینه مبادلات فرهنگی كتابخانه را با سایر كتابخانه های مهم و مراكز علمی و تحقیقاتی و فرهنگی و اهل قلم ایران و جهان فراهم ساخت. وی تا سال ۱۳۴۶ در این مسوولیت حضور داشت تا آن را به میر ودود سید یونسی سپرد. وی در دوره مسوولیتش از آنجایی كه آشنایی خوبی با اسناد و نسخ خطی داشت شروع به فهرست نویسی كتب خطی اهدایی حاج محمد نخجوانی كرد. حاصل تلاش مجدانه وی یكی مجموعه سه جلدی بود كه طبع و نشر شد و در اختیار محققان و علاقه مندان قرارگرفت. وی در این فهرست ضمن تبیین مشخصات كامل كتب خطی از نقطه نظر تاریخی و جنس و نوع جلد و برگ و مركب و ابعاد و موضوع و نویسنده و آغاز و انجام و. . . راهنمای بسیار ارزشمندی را برای استفاده محققان فراهم آورده است. پس از میر یونسی، غلامرضا طباطبایی مجد در سال ۱۳۵۷ به عنوان چهارمین رئیس كتابخانه ملی برگزیده شد. از اوایل سال ۱۳۵۷ موضوع تغییر و اصلاح اساسنامه كتابخانه در دستور كار شورا قرارگرفت و طی جلساتی اساسنامه جدید تدوین شد و در تاریخ
۲۱/۱۰/۶۰اساسنامه جدید به تصویب نهایی شورا رسید. كتابخانه ملی تبریز همچنین در تاریخ
۲۲/۱۰/۱۳۵۷تحت شماره ۳ در اداره ثبت اسناد و املاك كشور به ثبت رسید. در سال ۱۳۶۰ موضوع قرار گرفتن كتابخانه ملی در طرح توسعه مصلای بزرگ تبریز قوت گرفت، با تخریب ابنیه مجاور ضرورت انتقال كتب و منابع كتابخانه به منظور حفاظت و حراست بیشتر مطرح گردید و در سال ۱۳۶۱ كتابخانه كاملا تخریب شد و ساختمان واقع در باغ فجر در قبال آن به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی واگذار و كتابها و منابع موجود به این ساختمان منتقل شد و كتابخانه ملی به خدمات فرهنگی خود در مكان جدید تداوم بخشید. در سال ۱۳۶۵ به بعد احداث یك كتابخانه وسیع با امكانات مناسب به عنوان كتابخانه مركزی در سطح استانها در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مطرح شد و با توجه به سابقه پر افتخار تبریز در عرصه فعالیتهای كتابخانه ای كشور و با عنایت به تخریب كتابخانه ملی و عدم تناسب مكان جدید آن با نیازهای فضای كتابخانه ای بزرگترین طرح كتابخانه مركزی در سطح استانهای كشور به شهر تبریز اختصاص یافت و این طرح با زیر بنایی در حدود ۱۰ هزار متر مربع به عنوان پروژه ملی تصویب شد و به منظور اجرای طرح طمینی به مساحت ۵ هكتار در خیابان آزادی تقاطع لاله اختصاص یافت و از سال ۱۳۶۹ اجرای پروژه آغاز شد.
غلامرضا طباطبایی مجد در سال ۱۳۷۴ مسوولیت كتابخانه را پس از حدود ۱۷ سال به احمد طبری واگذار كرد. وی به مدت ۷ سال مسئولیت كتابخانه را عهده دار بود كه با نایل آمدن به افتخار بازنشستگی در سال ۱۳۸۰ آن را به محمد محمدپور سپرد.
از سال ۱۳۷۶ با ورود اطلاعات كتب موجود به رایانه امكان استفاده از رایانه در كتابخانه تحقق یافت. این كار سبب شد تا مراجعین به سادگی و سرعت بیشتری به منابع مورد نیاز خود و موضوعات مورد نظرشان دسترسی پیدا كنند. در سال ۱۳۷۸ به دستور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی كلیه كتابخانه های ملی كشور به استثنای كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران تغییر نام یافته و به عنوان كتابخانه های مركزی مراكز استانها شناخته شدند. كتابخانه ملی تبریز نیز از همان سال تحت نام كتابخانه مركزی تبریز به فعالیت خود ادامه داد.
با اعلام اتمام عملیات اجرایی و ساختمان و تاسیسات كتابخانه جدید این كتابخانه در ۲۸ تیر ۱۳۸۰ با حضور حجت الاسلام و المسلمین مهدی كروبی رئیس وقت مجلس شورای اسلامی، مهندس علی عبدالعلی زاده وزیر وقت مسكن و شهر سازی، دكتر سبحان اللهی استاندار وقت، نمایندگان مردم استان در مجلس شورای اسلامی و جمع زیادی از مسوولین كشوری و استانی و فرهیختگان استان افتتاح و مورد بهره برداری قرار گرفت. برای احداث و تجهیز این كتابخانه از منابع مالی دولتی معادل ۲۵ میلیارد ریال هزینه شده است.
با افتتاح این مجموعه عظیم كه با مساحت بالغ بر ۱۰۰۰۰ مترمربع فضای فیزیكی و ۵۰ هزار مترمربع محوطه و فضای سبز به عنوان مهمترین طرح فرهنگی استان پس از پیروزی انقلاب اسلامی لقب گرفت منابع موجود در كتابخانه مركزی (ملی) واقع در باغ فجر (گلستان) شامل كتب خطی و چاپ سنگی كتابهای چاپی فارسی و زبانهای دیگر، نشریات، میكروفیلم و. . . به محل جدید كتابخانه انتقال یافت. بر اساس آمار اعلام شده تعداد كتابهای موجود در كتابخانه حین انتقال ۵۵ هزار جلد بود كه هم اینك تعداد آنها به بیش از ۱۴۰ هزار جلد می رسد.
اینك بنای جدید و عظیم كتابخانه مركزی با ۵ مخزن بزرگ و با گنجایش بیش از ۸۰۰ هزار جلد كتاب و ۱۵۰ هزار نسخه نشریات ادواری مجلد، ۵ سالن مطالعه عادی و ویژه پژوهش و نشریات جاری بخش های خدمات رایانه ای و خدمات فنی و مرمت و صحافی و بخش اداری و پشتیبانی با تاسیسات و تجهیزات مدرن و سالن ویژه ارتباطات انفورماتیك و. . . در خدمت دوستداران و علاقه مندان به كتاب و كتابخوانی است. این كتابخانه هم اكنون دارای بیش از ۲۰۰ هزار قلم مواد كتابخانه ای شامل كتب خطی و نفیس، كتابهای چاپی به زبانهای مختلف، نشریات ادواری، میكروفیلم، اسناد خطی، عكس، اسلاید، CD و. . . است كه در حال گسترش است.
این كتابخانه كه در صدد است تا ضمن تامین تجهیزات گسترده مورد نیاز خود و تكمیل ورود اطلاعات منابع موجود به رایانه امكان استفاده از فن آوری اطلاعات و ارتباطات ICT را فراهم آورد. از ابتدای فعالیت كتابخانه مركزی تبریز در محل جدید محمد محمدپور به عنوان ششمین رئیس كتابخانه مركزی (ملی) تبریز از سوی اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزیده و مشغول به كار شد.
كتابخانه مركزی تبریز با منابع بسیار نفیس و متعدد خود علاوه بر ارائه خدمات معتنابه به مراجعین و اعضا یكی از اهداف مهم بازدید مسوولین كشوری و میهمانان داخلی و خارجی و اندیشمندان و فرهیختگان می باشد.
این كتابخانه دارای سیستم های پیشرفته سرمایشی، گرمایشی و تهویه و تنظیم رطوبت، تلفن داخلی سیستم اعلام و اطفای حریق هوشمند، اطفای صاعقه، برق شهری و اضطراری پرقدرت و شبكه داخلی رایانه ای و متصل به شبكه فیبر نوری می باشد.
محوطه و فضای سبز بسیار مفرح كتابخانه كه ساختمان اصلی كتابخانه را همچون نگینی در میان گرفته است. دو سرسرای بزرگ در بدو ورود مراجعین فضای دلگشایی را فراروی مراجعین قرار می دهد. به منظور توسعه فعالیتهای كتابخانه ای و تامین منابع مورد نیاز و ایجاد ارتباط با كتابخانه های بزرگ جهان و مراكز علمی و تحقیقاتی و استفاده آحاد مردم از منابع كتابخانه و استفاده مناسب و كار آمد از فن آوری های ارتباطی برنامه ها و فعالیتهای گسترده ای در حال طراحی و انجام می باشد.
به منظور ارتقای كمی و كیفی سطح فعالیت ها و خدمات كتابخانه در اواسط سال ۱۳۸۰ شورایی به انتخاب مدیر كل فرهنگ و ارشاد اسلامی (آقای رسول بشیری وند) تحت عنوان شورای علمی-فرهنگی كتابخانه شروع به كار كرد. این شورا موضوعات مربوط به كتابخانه و طرح های ارائه شده را مورد بحث و تبادل نظر قرار داده و روش های بهبود كیفیت خدمات، بهینه سازی روش ها و ساماندهی خدمات و امور جاری كتابخانه را بررسی می كند. این شورا هر دو هفته یكبار تشكیل جلسه می دهد. آیین نامه مربوط به فعالیت و وظایف این شورا در حال بررسی است.

منبع : روزنامه جوان