ازدواج و بهداشت روانی

خانواده اولین واحد تشكیل دهنده اجتماع است. خداوند اولین انسان سمیع و بصیر را، كه به عنوان پیامبر و پدر همه انسان ها در زمین تمكّن داد، برایش همسری تعیین كرد. آن ها نخستین هسته اصلی خانواده را به وجود آوردند و به تدریج زمین را آباد ساختند و مردان و زنان بسیاری در زمین پراكنده شده، كارها را تقسیم كردند. خانواده اصالت پیدا كرد و هر فرد برای بقای خود و نوع، وظایف خاصی عهده دار گردید. هرقدر جمعیت كره زمین زیادتر شد، شكل زندگی و خانواده تغییرات عمیق تری پیدا كرد و نیازهای انسان بیش تر و متنوع تر شد. نیاز غریزی و گرایش به سوی جنس مخالف همیشه و در تمام موجودات وجود داشته است. اما ادیان الهی و در نهایت، اسلام به این نیاز تقدّس بخشیدند. انسان علاوه بر بیماری های جسمی، ناراحتی های روانی هم دارد. یكی از راه های یافتن آرامش و سلامت بهتر روان، اقدام به یافتن همسر و تشكیل خانواده است.
● خانواده
ساده ترین، كوچك ترین و قدیمی ترین شكل جامعه انسانی «خانواده» است.۱ خانواده كوچك ترین واحد بنیادی جامعه نوین است.۲ «خانواده» در لغت از دو جزء «خان» به معنای منزل و سرا و «واده» به معنای اهل منزل تشكیل شده است. پس در جمع، همه كسانی كه در خانه هستند، عضو خانواده می باشند. در تعریفی دیگر، می گویند: خانواده عبارت از روابط جنسی معیّن و بادوامی است كه تولید اطفال و پرورش آن ها را به عهده دارد. بحث در این زمینه گسترده است، اما آنچه مسلّم است این كه خانواده از مجموعه ای افراد تشكیل می شود و قسمتی از شبكه بزرگ تر به نام جامعه است.۳
خانواده از ابتدای پیدایش حیات انسان در زمین تا امروز تحولاتی عمیق یافته و عوامل گوناگون دینی، اقتصادی، سیاسی و زیست محیطی موجب این تغییرات و دگرگونی ها شده اند. هدف ما در این مقاله تجزیه و تحلیل و كنجكاوی در این تحولات نیست، كه این مقوله نیاز به تحقیق عمیق جامعه شناسی دارد، بلكه هدف ما از این مطالعه درباره خانواده، بیان ارزش و اهمیت آن، خانواده در ادیان الهی به ویژه اسلام، مشكلات و نابسامانی های خانواده در جهان امروز، ازدواج نخستین سنگ بنای ایجاد خانواده، و تأثیر ازدواج بر رفع ناهنجاری های روانی و كمك مؤثر در بهداشت جسمی و روانی است.
● ارزش و اهمیت خانواده
هزاران سال كره زمین زیستگاه جانداران بسیار بود و شاید جاندارانی شبیه انسان در زمین بودند كه حیاتشان چندان تفاوتی با سایر جانداران زمین نداشت، تا این كه خداوند مخلوقی به نام آدم در زمین مستقر ساخت و برای رفع تنهایی و آسایش و آرامش او، همسری به او داد و از ازدواج این دو موجود انسان های بسیاری در زمین پراكنده شدند.۴ جامعه شناختی و زیست شناختی و تشریح مقایسه ای (تطبیقی) و پیوستگی انواع و خلقت تدریجی و نظرات موافق و مخالف و كلام درباره كینونیّهٔ الانسان الاولی۵ فرصتی دیگر می طلبد و هر نظریه ای درباره خلقت انسان و تداوم آن تا به امروز اثبات شود، موجودیت بحث حاضر را دچار مخاطره نمی كند و ارزش و اهمیت آن را تغییر نمی دهد.
انسان موجودی است اجتماعی، در بهترین قوام آفریده شده (تین: ۱۴)، خلیفه خدا در زمین (بقره: ۳۰)، مسجود ملائكه (اعراف: ۱۱)، مخلوق برتر (بقره: ۳۰ـ۳۳)، مشرّف به تشریف روح الهی (حجر: ۲۹)، واجد عقل، فكر، استعداد، هوش، عواطف، احساسات، ادراك، حافظه، تخیّل و ده ها امتیاز دیگر و در نهایت، اراده و قدرت اخذ تصمیم و نیز قوّه نطق و بیان به او عنایت شده (الرحمن: ۳) و از مسؤولیت های مهم او اقدام به عمران و آبادی زمین است. (هود: ۶۱) مخلوقی به این عظمت بیهوده رها نشده و برای هدایت و ارشاد او، افرادی مأموریت یافته اند كه آنان را «نبی» و «رسول» نامیده اند. این مأموران الهی وظایف گوناگونی داشته اند. تعداد كمی با كتاب و كلام وحی و سلاح اعجاز، مأمور هدایت گروه های بزرگ از مردم بودند و شمار كثیری مأمور ناحیه یا بخش یا گروهی كوچك بودند و نام معدودی از آنان در كتاب های مقدّس و از جمله قرآن كریم ذكر شده است. همه انبیا بشر را به تشكیل خانواده و انتخاب همسر راهنمایی كرده اند. در جای جای كتاب مقدّس (تورات و انجیل)، عناوین احترام به ازدواج توسط والدین، ازدواج فامیلی، تأسیس ازدواج، ترغیب به ازدواج، جشن ازدواج، جشن عروسی و عناوینی مانند این در فصل هایی مانند رساله اول تیموتائوس، امثال سلیمان، رساله به عبرانیان و رساله اول به قرنتیان و ده ها مورد دیگر درباره عفّت زنان و موارد اخلاقی دیگر اشاره شده است.۶
در آثار باقی مانده از زرتشت درباره پاك دامنی و درباره زنان پیر و جوان سخن گفته شده و خانواده و عفّت و شرافت به بزرگی یاد شده است.۷
آثار موجود از عرفان هند و هندوان از جمله گزیده اوپه نیشدها در جای جای، به زوجیت و خانواده عزّت نهاده، در بخش نخستین «تقدیس خواندن سامه ویدا» از علاقه زوجیت سخن گفته و در بخش چهارم «مناجات و مراسم برای تناسل»، درباره مراسم ازدواج و داشتن فرزند نیكویی كه بتواند ویدا را بخواند و به سن كمال برسد سخن گفته است.۸
در مجموعه جوگ باسشت، داشتن فرزند و حسب و نسب پسندیده موجب افتخار دانسته شده است.۹
آنچه در كتاب آسمانی خودمان، قرآن، آمده در بحث اهمیت و ارزش ازدواج در اسلام مطرح خواهد شد.
مباحث مربوط به خانواده بیش از همه، در جامعه شناسی مطرح شده و بیش تر مؤلّفان كتاب های جامعه شناسی فصل یا فصل هایی به خانواده اختصاص داده اند. كتاب های اخلاقی هم خانواده را ارج نهاده، آن را سنگ بنای جامعه خوب و منظم و «مدینه فاضله» نامیده اند. جامعه شناسان خانواده را از مهم ترین نهادهای اجتماعی می دانند و نقش خانواده را در بروز یا بهبود و یا عدم ظهور بیماری های روانی، در مرتبه اول می دانند اصولا نهادهای اساسی اجتماعی، كه مقام برتر را دارند، عبارتند از: خانواده، اشتغال، دین و سیاست. معمولا این مفاهیم ذیل مقوله «فرهنگ و ارزش ها» مطرح می شوند.
همه این عناوین و مطالب دلیل بر آن هستند كه خانواده در صعود و سقوط ملت ها و ساخت های اجتماعی نقش درجه اول دارد. خانواده در متعادل ساختن رفتار افراد و رشد استعدادها و رشد جسمی و عقلی افراد خود، سازگاری اجتماعی، رشد شخصیت و اجتماعی نمودن افراد خود، وظیفه سنگینی دارد و در یك كلمه، موجب بقا یا فنای جامعه می شود.
اولین مؤسسه ای كه فرزند را به زندگی اجتماعی آشنا می كند خانواده است. تغییرات خانوادگی، شكل خانواده و ارتباط اعضا با یكدیگر، جوّ عاطفی خانواده، موقعیت اجتماعی خانواده (ارزش ها، تمایلات و طرز تفكرها)، عادات چه زشت و چه زیبا، همه از خانواده نشأت می گیرند. یكی از اركان سه گانه تعلیم و تربیت خانواده است.۱۰ بحث درباره خانواده و تعلیم و تربیت، همانندسازی بچه ها، تلقین پذیری و سایر مسائل تربیتی هر یك به مقالات مستقلی نیاز دارد.
● ازدواج و خانواده در اسلام
ازدواج یك سنّت لایتغیّر الهی است. ازدواج نه تنها در بین انسان ها، بلكه تمام در موجودات جاندار به شكل های گوناگون وجود دارد. گیاهان (با عمل لقاح و گرده افشانی)، حیوانات از كوچك ترین آن ها تا حیواناتی بزرگ مانند كرگدن، فیل، شتر; پرندگان، آبزیان، نهنگ ها; حیواناتی كه نزدیك ترین جانداران به انسان هستند مانند میمون ها، همه توالد و تناسل و تكثیرشان حاصل رابطه جنسی نر و ماده است. به قول جلال الدین رومی:
بهر آن میل است از ماده ز نر *** تا بود تكمیل كار همدگر
میل اندر مرد و زن حق زان نهاد *** تا بقا یابد جهان زین اتحاد
مطالعه تاریخ اجتماعی ملت ها و تاریخ ادیان، تحولات و تغییرات خانواده و همسرگزینی را برای ما شرح می دهد، كه این امر مقدّس همسرگزینی چگونه دچار دگرگونی های نفرت انگیز شده، زنان غالباً به عنوان وسیله ای در دست مردان یا همچون كالا خرید و فروش شده اند. حال زن نزد اقوام و ملل گوناگون، در آثار باقی مانده از مورّخان و جامعه شناسان و مردم شناسان جای تأمّل و تفكر دارد. داشتن چند همسر به وسیله مردان و داشتن چند شوهر ـ كه به ندرت دیده می شود و سابقاً در بعضی نقاط دنیا جریان داشته است ـ تا برسد به تك همسری، سیر مسأله ازدواج را روشن می كند.
● آثار و فواید ازدواج
ازدواج امری فطری است. در این مختصر، به فواید ازدواج از دید اجتماعی، اقتصادی و موارد مشابه اشاره می شود و فایده ازدواج از دید روانی و بهداشت روانی مستقلا ذكر خواهد شد.
علّامه طباطبائی در زمینه حقوق زن در ملل گوناگون و از جمله تمدن غرب، بحث مفصّلی در جلد چهارم تفسیر شریف المیزان (دوره چهل جلدی) دارند كه به اختصار به آن اشاره می شود:
عمل ازدواج از اصول كارهای اجتماعی است و ازدواج از بدو پیدایش بشر بوده و هریك از دو انسان (مرد وزن) مجهّز به دستگاه های خاص خلقت برای ازدواج هستند و تمام احكام مربوط به حقوق مرد و زن و ارث و مهریه و طلاق بر اساس همین اصول است.۱۱
ادیان و حكومت ها و در نهایت، سازمان ملل اساس ازدواج را بر تشریك مساعی زن و مرد قرار داده اند. اگرچه همه ادیان الهی اصول اخلاقی را محترم شمرده اند، اما آنچه را اسلام بیش از همه تأكید نموده، فراموش كرده اند. فطرت انسان مایل به ازدواج است. اصول انسانی و مسلّم ازدواج نزد همه ملت ها محترم است. ازدواج موجب جلوگیری از زنا و فحشا می شود. مسأله ازدواج و تشكیل خانواده آن قدر اهمیت دارد كه علمای مذاهب، جامعه شناسان، حقوقدانان، روان شناسان و علمای تعلیم و تربیت، زیست شناسان و كسانی كه در زمینه فرهنگ جهانی و فرهنگ قومی و ملّی و قبیله ای و علوم اقتصادی و سیاسی مطالعه و تحقیق می كنند، بخش مهمی از مطالعات و تحقیقاتشان، مستقیم یا غیرمستقیم، به امور ازدواج و جوانان اختصاص دارد. اكنون جهان شاهد بروز و ظهور بیماری مهلك و كشنده و نابودكننده نسل و حرث آدمیان، به نام «ایدز» است و پزشكان به شدت مشغول مطالعه راه های مبارزه با بیماری های ناشی از مقاربت های غیرصحیح جنسی و فحشا هستند و هنوز نتوانسته اند آثار شوم سوزاك و سفلیس را برطرف كنند. این بیماری بدون آن كه مرز و تمدن بشناسد بشریت و خانواده ها را به مخاطره افكنده اند. همه خیرخواهان انسان و پزشكان متفق القول اند كه غرق شدن در منجلاب بی عفّتی و آزادی های جنسی موجب پیدایش این بیماری ها شده است. اگر وضع ارتباطات جنسی به ویژه آمیختن با مواد مخدر و پشتوانه ملی جنایت كاران مافیایی همچنان ادامه پیدا كند، نتیجه ای جز نابودی در انتظارمان نخواهد بود.
ازدواج پیوستگی عقل و روح و جسم مرد و زن با یكدیگر است. تمایلات جنسی جزو اساسی یك ازدواج كامل هستند و ضرورت دارند، ولی بی نهایت مهم نیستند.۱۲ امروزه روان شناسان عقیده دارند در مسأله زناشویی تملّك یا مورد تملّك قرار گرفتن مخالف شؤون انسان هاست و باید هرفرد چه مرد و چه زن، خود را از آنِ كسی بداند و جزئی از وجود او شود تا برای هر دو طرف شور و شعف ایجاد گردد. اگرچه این بحث دامنه گسترده ای دارد، اما به همین مختصر اكتفا می شود.● آثار و فواید ازدواج در اسلام
اسلام برای ازدواج تقدّس قایل است; مقررات و تشریفات خاصی برای آن در نظر گرفته شده است. ازدواج راهی برای رسیدن به كمال است. برای احتراز از تكرار مطالب، اهمیت ازدواج و اصل همسرگزینی در اسلام به شرح ذیل تقسیم بندی می شود:
الف) ازدواج در اسلام از دید اجتماعی و سیاسی
هریك از افراد جامعه شؤون و وظایفی دارند; در جامعه ای كه زندگی می كنند دارای حقوقی هستند كه باید محترم شمرده شوند و متقابلا مسؤولیت هایی (فردی و اجتماعی) به عهده دارند. یكی از اهداف مهم انبیای الهی آشنا كردن افراد به وظایف و مسؤولیت های خودشان بوده است. مردم امّت واحدی بودند، خداوند انبیا را برانگیخت با بشارت و انذار، و همراه آنان كتاب (مجموعه قوانین) نازل نمود تا در میان مردم به حق قیام كنند. (بقره: ۲۱۳)
اسلام در تمام شؤون اجتماعی، به زن و مرد حقوق برابر داده است. هرگاه مرد یا زن عمل صالح همراه با ایمان انجام دهند به حیات طیبّه می رسند. (نحل: ۹۷) و خداوند انسان را از دو جنس زن و مرد آفریده و آنان را به شعوب و قبایل تقسیم كرده است تا از یكدیگر باز شناخته شوند. (حجرات: ۱۳) كلام الهی قریب ۲۴۰ مرتبه در قرآن كلمه «ناس» را به كار برده كه در تمام موارد، زنان و مردان را شامل است.
در قضیه «مباهله» با نصارای نجران، مقرّر شد زنی از مسلمانان به همراه بچه هایش و مردی كه به منزله نفس رسول الله باشد به همراه رسول خدا و در مقابل نیز همین تركیب از نصارا یكدیگر را نفرین كنند كه قضیه به نفع مسلمانان پایان یافت (آل عمران: ۶۱) و روحانی مسیحی حقّانیت رسول الله(صلی الله علیه وآله)را پذیرفت.
خداوند به وسیله یك زن و یك مرد انسان های بسیاری در زمین پراكند. (نساء: ۱)
كسانی كه در زمینه ارث انتقاد می كنند، متأسفانه عمیقاً مسأله را بررسی و مطالعه نكرده اند. به قول علّامه طباطبائی مهم استفاده از ارث است كه پسر و دختر برابر استفاده می كنند. ملاك برتری مرد یا زن تقواست. خداوند عمل هیچ عاملی را، چه مرد باشد و چه زن، ضایع نخواهد كرد. (آل عمران: ۱۹۵)
اسلام لباس زواج را برای بندگان لباس افتخار دانسته، تصریح دارد كه كانون گرم خانوادگی موجب آسایش و زدودن غبار اندوه از سیمای زندگی است.۱۳
همان گونه كه ملاحظه می شود، اسلام زن و مرد را از لحاظ تدبیر شؤون زندگی به وسیله اراده و كار، مساوی می داند، هر دو در تأمین نیازمندی ها و استفاده از امكانات مساوی اند. آنچه مسلّم است این كه در بعضی از امور اجتماعی، اهمیت زن و مرد هركدام شكل خاصی دارد; زن فرزند به دنیا می آورد و لطافت و حساسیت دارد و مرد دارای قدرت بدنی و استحكام عقلانی بیش تر است. ملاك برتری هریك از زن و مرد كارهایی است كه از نظر ساختمان وجودی (فیزیولوژی) و موقعیت اجتماعی و صنفی باید انجام دهند. (نساء: ۳۲)۱۴
عمل ازدواج از اصول كارهای اجتماعی است كه در اسلام، پایه و اساس آن بر فطرت و تأمین نیازهای جسمی و تكمیل یكدیگر نهاده شده، منظور اصلی از آن بقای نوع و دوام آن است. سایر احكامْ فرع بر اصل مذكورند. قوانین كنونی بشر و سازمان ملل دایره محدودی دارند و اساس آن ها بر تشریك مساعی زن و مرد قرار دارد و متعرّض سایر احكام مانند حجاب و عفّت نشده اند. این ادعاها دعوت به اجتماع می كنند، اما به اجتماع هر فرد با فرد دیگر به هر صورتی كه باشد، نه آن گونه همبستگی كه براساس فطرت است، بخصوص رابطه عمیق عاطفی میان مرد و زن كه در نهایت منجر به تولید مثل و داشتن فرزند می شود.
ب) ازدواج در اسلام از نظر قرآن و حدیث
ـ ابتدا آیات قرآن: اول. احیای حقوق فطری زنان با توجه به آیاتی كه ذكر شد، ارث، عمل صالح، یافتن حیات طیبّه، آزادی در استفاده از اموال شخصی حتی مهریه، مشخص ساختن حقوق، وظایف و مسؤولیت های هر كدام از زن و مرد; (نساء: ۱۲۴ / مؤمن: ۴۰ / آل عمران: ۱۹۵)
ـ دوم. جلوگیری از قتل، خفّت، خواری و تحقیر زنان (نساء: ۳۲)، سرزنش از خوار شمردن دختران (نحل: ۵۹) زن مانند مرد عضوی است از خانواده كه فرزند می آورد. (نساء: ۱)
ـ سوم. زن باعث روشن شدن خانه و آوردن فرزند می شود. (بقره: ۲۲۲)
ـ چهارم. زن كالای خرید و فروش نیست، این مرد است كه به خواستگاری می رود و مهریه می پردازد و معیشت و مسكن زن را تأمین می كند و زن حق دخالت در آنچه را به دست آورده است، دارد. (نساء: ۳۲)
ـ پنجم. حرمت ساختمان وجودی زن رعایت شده; در ایام عادت ناراحت است و نباید اذیت شود. اگر همسرش بمیرد، پس از ایام عده می تواند ازدواج كند. در همه حال، باید فطرت رعایت شود.
ـ ششم. زن در شؤون زندگی فردی و اجتماعی، مانند مرد دارای حرمت و استقلال است،۱۵ با این تفاوت كه غالباً اسلام امور عاطفی و پرورشی و تربیتی را به زنان، و جنگ و جهاد و قضاوت را به مردان واگذار كرده است.
ـ هفتم. به رعایت حقوق زنان، به ویژه در رابطه با عفّت و پوشش و پرهیزگاری سفارش شده است; زیرا مصالح اجتماع ایجاب می كند كه زنان پوشیده باشند. در غیر این صورت، زشتی ها و فساد فراوان می شوند. قرآن «حجاب» را به صراحت سفارش كرده۱۶ و حتی در مواردی مردان را نیز به پوشش توصیه كرده است.
اما احادیث، احادیث نیز درباره زنان و مسائل آنان از قبیل ارث، حالات خاص جسمی (حیض و نفاس و استحاضه) و ازدواج موقت (متعه) و دایم و تمام مسائلی كه حول زندگی زناشویی است، در كتب مهم شیعه و سایر مذاهب اسلامی نقل شده، در میان شیعه دوازده امامی كتاب هایی همچون جواهر الكلام، محجّهٔ البیضاء، فروغ كافی، وسائل الشیعه، شرح مرحوم مجلسی بر من لا یحضره الفقیه و بحارالانوار و در كتب اهل تسنّن، صحاح ستّه كلیه احادیث را نقل نموده اند. در ذیل، به چند حدیث مهم اشاره می شود:
در حدیثی پیامبر می فرماید: «خداوند هیچ بنیانی را بیش تر از بنیان ازدواج دوست ندارد.۱۷
همچنین می فرماید: «كسی كه ازدواج كند، نیمی از دینش را حفظ كرده است.»۱۸
امام صادق(علیه السلام) از پدر بزرگوارش نقل می كند: «دو ركعت نماز متأهّل از هفتاد ركعت فرد نماز مجرّد بهتر است.»۱۹
امام باقر(علیه السلام) می فرماید: «جهاد زنان خوب شوهرداری كردن است.»۲۰
امام صادق(علیه السلام) نیز به زنان سفارش می فرماید كه با همسران خود نیكی كنید و به مردان نیز می فرماید: خدا رحمت كند كسی را كه رابطه اش را با همسرش نیكو گرداند.۲۱
رسول اكرم(صلی الله علیه وآله) در حدیثی می فرماید: «خوبان شما كسانی هستند كه با همسرانشان نیكی كنند و من برای همسرانم بهترین شما هستم.»۲۲
امام رضا(علیه السلام) هم می فرماید: «بر آن كه بدو نعمت داده شده لازم است به زندگی خانواده اش توسعه ببخشد.»۲۳
سلمان و ابن عباس به نقل از رسول اللّه نقل كرده اند كه «از ثمرات ازدواج به دست آوردن فرزندی است كه دوستدار حضرت علی(علیه السلام)و اهل بیت او باشد.»۲۴
● بهداشت روان و ازدواج
انسان تركیبی از جسم و روان است. جسم بیمار می شود و برای بهبود آن همواره دانشمندان به مطالعه و تحقیق پرداخته اند، حتی برای اجزای بدن، مانند گوش و دندان و بینی و حلق، افرادی متخصص و فوق تخصص هستند. بیماری جسم ترحّم آور است; به محض این كه كسی آسیب ببیند، غالباً همه افراد تلاش می كنند تا او را به مركز درمانی منتقل كنند، اما بیماری روان تمسخرآور است و افراد نامطلع این بیماران را «دیوانه» می نامند و حركات و رفتارشان را می نگرند و می خندند. علاوه بر این، در سوابق فرد هم منعكس می شود و در اموری مانند اشتغال، ازدواج و موارد دیگر تأثیر می گذارد، در حالی كه باید به بهداشت و سلامت روان توجه بیش تر كرد.
ازدواج امری است كه فوق العاده بر بهداشت جسم و روان تأثیر می گذارد. اگرچه مطالعات و تحقیقات روان درمانی و بهداشت روانی موارد متعددی را بیان می كند، اما در این جا فقط به آنچه در قرآن و احادیث ذكر شده است بسنده می شود:
۱) تأمین محبت: عدم تأمین این نیازها در رفتار اختلال ایجاد می كنند كه از جمله آن ها نیازها محبت است. محبت نمودن و مورد محبت واقع شدن (تحابّ) یكدیگر را دوست داشتن است. مُحابّه هم كسی را به دوستی گرفتن است. محبت سه وجه دارد:
الف) خرسند شدن و لذت بردن; مثل محبت مرد نسبت به زن;
ب) بهره مندی معنوی;
ج) محبت برای فضیلت و بزرگی.
خداوند می فرماید: «و مِن آیاته اَنْ خَلَقَ لَكُم مِنْ انفُسكم ازواجاً لِتَسكنوا الیها وَ جَعَل بینكُم موّدهًٔ و رحمهٔ انَّ فی ذلك لآیات لقوم یتفكرون.» (روم: ۲۱); از نمونه آیات پروردگار آن است كه برای شما از جنس خودتان (از نفوس خودتان) همسرانی آفرید تا آرامش بیابید و بین شما مودّت و رحمت قرار داد. برای افرادی كه صاحب اندیشه اند در این امر نشانه هایی است.پیش از شرح كلمه «ودّ» و تسكین و رحمت به یكی دو حدیث اشاره می شود:
«قولُ الّرَجل للمراءَ انّی اُحبكَ لا یذهب مِن قلبها ابداً.»۲۵
در فصل مستقلی از وسایل الشیعه تحت عنوان «استحباب حب النساء» دوازده حدیث آمده كه ترجمه آزاد بعضی از آن ها ذكر می شود: ازدیاد ایمان مؤمن، علاقه او به زنان (خود) است. از اخلاق انبیا، دوست داشتن زنان بود. رسول الله(صلی الله علیه وآله) فرمود: از دنیای شما بوی خوش و زنان را می خواهم. نور چشم من در نماز و دوست داشتن همسرانم است. امام صادق(علیه السلام) فرمود: هرقدر زنان (همسر و محرم) را بیش تر دوست بداری، در ازدیاد ایمان كوشیده ای. البته اسراف و افراط در محبت هم ناپسند است.
«وُدّ» به معنای تمنّا، آرزو داشتن، دوستی از روی عشق و محبت از صفات پروردگار ودود است.
خداوند پاداش عمل صالح همراه با ایمان را «وُدّ» قرار داده است. (مریم: ۹۶) محبّت و مودّت آن قدر مهم است كه خداوند فرمود: «بگو مزد رسالت از شما نمی خواهم، مگر این كه نسبت به اهل بیت مودّت داشته باشید.» (شوری: ۲۳)
«سكن» هم آرامش یافتن است; مانند آن كه درباره نماز فرمود: «اِنَّ صلاتَك سَكن لهم.» (نحل: ۸۰) شب را هم برای تسكین و آرامش آفرید. سكینه، كه آرامش قلب و دل است، در قرآن آمده و نیاز به بحث مستقل دارد.
«رحمت» نرمی و نرم خویی و نیكی كردن به طرف مقابل است.۲۶ احسان و نیكی معانی بیش تری دارند و به قدری مهم هستند كه خداوند هم «رحمن» (برای همه مخلوقات در دنیا) و هم «رحیم» (در آخرت) است. توجه عمیق به این سه مفهوم در زندگی خانوادگی عظمت «آیه» بودن آن برای افراد صاحب فكر و اندیشمندان را روشن می سازد. كافی است در همین یك آیه دقت كنیم و به عظمت بهداشت روانی و ازدواج پی ببریم. محبت منشأ عفاف و پاك دامنی هم هست و موجب ثبات خانواده و اجتماع می شود.
۲) توسعه اقتصادی: معمولا بخشی از پریشانی ها و ناراحتی ها به سبب فقر و نداشتن امكانات مادی هستند. خداوند می فرماید: «انْ یكونوا فُقراءَ یُغنِهِم اللّهُ مِن فضلِه.» (نور: ۳۲) حسن تدبیر در اداره منزل، صرفه جویی و جلوگیری از اسراف و تبذیر موجب اعتدال در امور زندگی و در نهایت، ایجاد سازگاری و تعادل شخصیت است.
۳) تأمین بهداشت تن: نیاز به ازدواج امری تكوینی است. هر دختر و پسر بالغ نیاز به ازدواج دارد. احادیث در این باب بسیارند. سركوبی غرایز و یا اطفای آن، بخصوص غریزه جنسی از راه های غیر مشروع از قبیل زنا، لواط و استمنا، موجب بروز انواع بیماری های جسمی و روانی و فساد در اجتماع می شود. هرگاه آز و حرص و شهوت و تمایل به هوس آدمی را گرفتار سازد، به شخصیتی نامتعادل و ناموزون و ناهماهنگ مبتلا می گردد.
بوی كبر و بوی حرص و بوی آز *** در سخن گفتن بیاید چون پیاز (مولوی)
این وضعیت را اسلام با كلماتی مانند فاسق، تبه كار، منحرف، مجرم، بدخواه و بدكار نام برده و اسلام برای اصلاح روانی این چنین ناسالم، توبه و اصلاح رفتار ناسازگار را پیشنهاد كرده و «وقایه» در برابر شحّ نفس را سفارش می كند. «وَمَن یوق شحَّ نفسه فاولئك هُمُ المفلحون» (تغابن: ۱۶). مُسكّن این دردها و عقده ها و راه مبارزه با تمایلات هوسناك «ازدواج» است.
۴) تأمین بهداشت روان: روان شناسان ثابت كرده اند كه اختلالات روانی و روان نژندی ها همه اختلال در جنبه های گوناگون شخصیت هستند. امام علی(علیه السلام)رفتارها را به كفر، نفاق و ایمان تقسیم می كنند، سپس كفر را بر چهار پایه (اربعهٔ دعائم) و هر یك از پایه ها را نیز تقسیم می نمایند.۲۷ امام صادق(علیه السلام)نیز ۷۵ رفتار بهنجار را در مقابل رفتارهای مرضی نام برده اند.۲۸ و هنگامی كه روان شناسان اسلامی از راه های تنظیم رفتار بهنجار صحبت می كنند، پاسخ آن را در داشتن همسر و فرزند و خانواده با محبت می یابند. اگر تبادل محبت نباشد، انسان غریب است. امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «فقدَ المحبّهٔ غُربه.»۲۹
۵) مبارزه با تمنیات نفس امّاره: ازدواج اولین مرحله خروج از فردگرایی است. احادیث فراوانی در زمینه نهی از عزوبت (بدون دلیل شرعی) وارد شده اند; از جمله آن كه دو ركعت نماز متأهّل از هفتاد ركعت عزب افضل است و در حدیث دیگری، دو ركعت نماز متأهّل از نماز خواندن عزب در شب و روزه داری در روز برتر دانسته شده است.۳۰ مفهوم مخالف آن این است كه تجرّد و تنها زیستن پسندیده نیست.
در هر آن چیزی كه تو ناظر شوی *** می كند با جنس سیر، ای معنوی
در جهان هر چیز چیزی جذب كرد *** گرم گرمی را كشید و سرد، سرد. (مولوی)
برخی آیات كریمه الهی به این موضوع اشاره دارند:
ـ «انّه خلَق الزّوجین الّذكر و الانثی» (نجم: ۴۵);
ـ «فجعل منهُ الزوجین الذّكر والانثی» (قیامه: ۳۹);
ـ «وما خلقَ الذكرُ و الانثی» (لیل: ۳);
ـ «لَقد ارسلنا رُسُلا مِن قلبك و جعلنا لهم ازواجاً و ذریّهٔ» (رعد: ۳);
ـ «فجعلهُ نسباً و صهرا.» (فرقان: ۵۴)
مفاهیم الفت، نفرت، جذب و دفع، متابعت و تعلّق، همه مفاهیمی هستند كه در جریان رشد اتفاق می افتند و رشد شامل وجدان و شخصیت و صفات و عادات و اخلاق و مبانی رفتار و محیط و اشتغال و هماهنگی با ارضای حوایج و دیگر خصوصیات هم هست. در نتیجه، ازدواج در رابطه با امور ارزشی و اخلاقیات مانند بقای نوع، رفع ترس و دلهره، تألیف قلوب، تعدیل روان و شخصیت سالم و سازگاری اجتماعی، اعتقاد و اعتماد بر فضل عمومی پروردگار بر بندگان، بخشش، هدیه، نحله الهی، بركت برای مرد و زن و حتی دو فامیل، یافتن معرفت بیش تری برای زندگی در رابطه با حقوق زن یا مرد، روش صحیح تربیت فرزند، گزاردن حقوق والدین و كمك به روان سالم مطرح می شود.
● مسائل شهوی و تمایلات نفسانی
این موضوع نیاز به مقاله ای مستقل دارد، به ویژه از زمانی كه نظریه «میل جنسی» فروید به عنوان یك اصل وارد موضوعات روان شناختی و روان كاوی شد. برای رعایت اختصار، تنها به چند نكته در این زمینه اشاره می شود، اگرچه آدلر و یونگ، دو تن از شاگردان فروید در حیات او به نظریه «میل جنسی» وی پاسخ گفتند.
شهوت جنسی عامل مهمی برای ادامه حیات، تلاش و كوشش و كسب و كار و درآمد، به ویژه برای افراد متأهل، است. مطالعه شرح حال كسانی كه تمایلات شهوی و جنسی شان را نابود كرده اند و یا از نظر خلقت ناقص بوده اند، بسیاری از انحرافات رفتاری شان را بر محققان ثابت می كند. شهوت و میل جنسی انگیزه ذاتی رفتار انسان است و اگر به شیوه صحیح ارضا نشود، ممكن است بر فطرت و عقل و كل شخصیت تسلط پیدا كند و ـ همان گونه كه اشاره شد ـ اگر شهوات بر انسان مسلّط شوند و از راه صحیح ارضا نگردند، موجب هتك حرمت و حدود الهی و نیز بیماری های روانی خطرناك می شوند. در سوره «نساء» پس از اشاره به روش های سوء گذشتگان، غرض از تشریع احكام گذشته و مصالح آن ها را یاداوری می كند و مردم را به روش زندگی انبیا و اولیا و حذف ناهنجاری ها رهنمون می شود و اشاره می كند: كسانی كه از شهوات پی روی می كنند، می خواهند كه شما بلغزید (به انحرافی عظیم مبتلا شوید) و منظور آنان هتك حرمت حدود الهی است; مثل زنا و ارتباط با زنانی كه اسلام ازدواج با آنان را برای همیشه حرام كرده است.۳۱
جلال الدین رومی مطالب جالبی درباره میل ها دارد:
میل و شهوت كر كند دل را و كور *** تا نماید گرگ یوسف شهد شور
میل ها همچون سگان خفته اند *** اندر ایشان خیر و شر بنهفته اند
چون كه قدرت نیست خفتند این رده *** همچون هیزم پاره ها و تن زده
تا كه مرداری درآید در میان *** نفخ صور حرص كوبد بر سگان
چون در آن كوچه سگی مردار شد *** صد سگ خفته بدان بیدار شد.
□□□
میل تن در سبزه و آب روان *** زان بود كه اصل او آمد ز آن
میل جان اندر حیات و درحی است *** زان كه جانِ لامكان اصل وی است
میل جان در حكمت است و در علوم *** میل تن در باغ و راغ است و كروم
میل جان اندر ترقّی و شرف *** میل تن در كسب اسباب و علف
میل و عشق آن شرف هم سوی جان *** زین یُحِّبُ و یُحبّون را بدان
□□□
میل و رغبت كان زمان آدمی است *** جنبش آن رام امر آن غنی است
شهوت از خوردن بود كم كن زخور *** یا نكاحی كن گریز از شور و شر
میل تو سوی مغیلان است و ریگ *** تا چه گل چینی زخاك مرده ریگ
بهداشت روان مطالب و عناوین بسیاری را شامل می شود كه در این مختصر نمی گنجند; مانند اضطراب، ترس، ناامیدی و یأس و نكات مشابه كه از آن ها بحث نشد. ازدواج اضطراب را به تدریج به صورت كامل برطرف می كند، البته شرط مهم آن اشتغال است. بیكاری افراد متدیّن را هم دچار آشوب فكری، رنج و خودخوری می كند. امید به زندگی و امید به رستگاری و حیات جاویدان موجب تلاش و كار و كوشش برای تأمین زندگی همسر و فرزندان می شود. اقدام به ارضای ناصحیح و خلاف شرع در تمایلات جنسی، موجب ترس، دلهره، اختلال در گردش خون، ترس از گناه، ترس از عقوبت، ترس از ابتلا به بیماری های مقاربتی یا ایدز، ایجاد اسهال و یبوست می گردد و حافظه و یادگیری را دچار اختلال می كند و گاهی افراد برای فرار از گناه، به مواد مخدر پناه می برند.

نویسنده: رحمت الله خالقی
پی نوشت ها
۱ـ محمدحسین بهشتی و دیگران، شناخت اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص ۹۵.
۲ـ ر.ك.به: مندراس، مبانی جامعه شناسی، ترجمه باقر پرهام، چاپ چهارم، سیمرغ، ۱۳۵۶.
۳ـ ر.ك: جی. گود ویلیام، خانواده و جامعه، ترجمه ویدانا صحی (بهنام)، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ۱۳۵۳.
۴ـ جزوه ای مستقل تألیف علّامه طباطبائی صاحب المیزان كه ظاهراً در پاسخ به كتاب خلقت انسان یدالله سحابی نگاشته اند.
۵ـ فردریك ویلهلم نیچه، چنین گفت زرتشت، ترجمه حمید نیّر نوری، تهران، ابن سینا، ۱۳۵۱، ص ۷۷ و ۹۸
۶ـ دهر: ۱
۷ـ كشف الآیات كتاب مقدّس، ص ۳و۴
۸ـ ر.ك: گزیده اوپه نیشدها، ترجمه رضازاده شفق، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ۱۳۴۵.
۹ـ ر.ك: جوگ باسشت (در فلسفه و عرفان هند)، ترجمه نظام پانی پتی، تصحیح محمدرضا جلالی نائینی و شوكلا، تهران، اقبال، ۱۳۶۰.
۱۰ـ ر.ك: شریعتمداری، روان شناسی تربیتی، اصفهان، شهریار، ۱۳۴۲.
۱۱ـ سیدمحمدحسین طباطبائی،المیزان،(دوره۴۰جلدی)،ص۷۹.
۱۲ـ ر.ك: اسوالد شوارتز، روان شناسی جنسی، ترجمه صمد نوری نژاد، تهران، سپهر، ۱۳۶۴.
۱۳ـ ر.ك: محسن شفایی، نفقه و آثار حقوقی و اجتماعی آن.
۱۴ـ سید محمدحسین طباطبائی، پیشین، ج ۴، ص ۷۳
۱۵ـ همان، ج ۴، ص ۸۶
۱۶ـ رجوع كنیدبه سوره های نور،نساء،بقره درذیل موضوعات مذكور.
۱۷و۱۸ـ محمد حر عاملی، وسایل الشیعه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۳۸۴ ق، ج ۱۵، ص ۳
۱۹ـ محمدباقر مجلسی، شرح من لا یحضره الفقیه، ص ۸۵
۲۰ـ همان، ص ۳۶۵
۲۱ـ همان، ص ۳۷۷.
۲۲ـ همان، ج ۸، ص ۳۷۹
۲۳ـ همان، ص ۳۸۰
۲۴ـ همان، ص ۶۴۶
۲۵ـ محمد حر عاملی، پیشین، ج ۱۴، ص ۱۰
۲۶ـ راغب اصفهانی، مفردات فی الفاظ القرآن، ذیل واژه «رحم»
۲۷و۲۸ـ ر.ك: محمود بستانی، اسلام و روان شناسی، ترجمه محمود هویشم، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲.
۲۹ـ نهج البلاغه، كلمات قصار.
۳۰ـ محمد حر عاملی، پیشین، ج ۱۴، ص ۶ و ۷
۳۱ـ سید محمدحسین طباطبائی، پیشین، ذیل آیات ۲۳ ـ ۲۷ سوره نساء
سایر منابع
ـ سیدكاظم ارفع، خانواده در مكتب قرآن و اهل بیت، تهران، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، ۱۳۶۹.
ـ حسین ادیبی، زمینه انسان شناسی، چ دوم، تهران، لوح، ۱۳۵۶.
ـ محمد شرقاوی، روان شناسی اسلامی یا بهداشت روانی و اخلاق در اسلام، ترجمه و تألیف سید محمدباقر حجتی، چ دوم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵.
ـ حسین مظاهری، خانواده در اسلام، قم، شفق، ۱۳۶۴.
ـ آبراهام اچ. مازلو، به سوی روان شناسی بودن، ترجمه احمد رضوانی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱.
ـ سید ابوالقاسم حسینی، اصول بهداشت روانی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۹.
ـ منوچهر محسنی، جامعه شناسی عمومی، چ چهارم، تهران، طهوری، ۱۳۵۷.
ـ مولانا جلال الدین رومی (بلخی)، مثنوی شریف، تهران، اسلامیه، ۱۳۳۸.

منبع:ماهنامه معرفت

منبع : خبرگزاری فارس