حکمران جزیره ثبات

در قیاس با دیگر نخبگان روسیه سابق، نیازاف سرگذشتی متفاوت داشته است. او پلكان سیاست را از نقطه صفر پیموده است. برپایه آنچه در كتاب خاطرات همكاران پیشین نیازاف آمده، او هیچ یك از امتیازهای سنتی رجال روسی را نداشته و عرصه رشد در میدان سیاست را درسایه تلاش وجسارت فردی تجربه كرده است. خود تركمن باشی هم گفته است كه او حتی دارای حداقل امكانات رشد نبوده است. دستگاه نخبه گرای آن زمان كرملین با كشف استعداد فردی، او را جذب كرده بود.
نیازاف دوران سختی را در زندگی فردی سپری كرده است. اوبازمانده یك پدرقربانی جنگ جهانی دوم است وهمواره به این امرمباهات می كرد. صفرمراد در سال ۱۹۴۰ در شهر گوگ تپه استان آخال در یك خانواده كارگری به دنیا آمد. پدرش در جریان جنگ جهانی دوم كشته شد و دیگر افراد خانواده را هم در حادثه زلزله ۱۹۴۸ عشق آباد از دست داد. از این رو وی در یك پرورشگاه رشد كرد و دوران كودكی بسیار سختی را گذراند. پس از سپری كردن این دوران به تحصیل پرداخت. او پس از دریافت مدرك مهندسی برق از مؤسسه پلی تكنیك لنینگراد در نیروگاه بزمینسكایا مشغول به كار شد و در همین زمان با عضویت در حزب كمونیست وارد عرصه فعالیت های سیاسی شد و به دلیل تلاش و كوشش فراوان به سرعت رشد كرد، به گو نه ای كه در سال ۱۹۸۵ به عنوان رئیس شورای وزیران جمهوری تركمنستان وسپس دبیر اول كمیته مركزی حزب كمونیست این كشور برگزیده شد.
نیازاف در سال ۱۹۹۰ به ریاست مجلس قانونگذاری منصوب شد و در اكتبر سال ۱۹۹۱ كه تركمنستان به عنوان بخشی از اتحاد جماهیر شوروی با رهبری ایشان به استقلال رسید در یك انتخابات به عنوان رئیس جمهور انتخاب ومجدداً در سال ۱۹۹۲ نیز بر اساس قانون اساسی جدید برای این منصب انتخاب شد.
نیازاف در سال ۱۹۹۳ لقب تركمن باشی (بزرگ تركمنان) گرفت و در ۲۸ دسامبر سال ۱۹۹۹ نیز از سوی شورای ریش سفیدان تركمنستان به عنوان رئیس جمهور مادام العمر این كشور برگزیده شد و بدین وسیله مسئولیت اداره امور كل كشور را برعهده گرفت
تركمن باشی چهره ای تأثیر گذار در معادلات سیاسی منطقه آسیای میانه بود واین موقعیت او بیش از هر چیز از موقعیت استراتژیك كشور تركمنستان ناشی می شود. نگاهی به جغرافیای سیاسی آسیای مركزی كافی است تا وزن و اهمیت سوق الجیشی تركمنستان را در عرصه مراودات سیاسی روشن سازد. در این میان شاید مساحت ۴۸۸ هزار و ۱۹۸ كیلومتری تركمنستان شاید چندان جلب توجه نكند، اما آنچه جای تأمل دارد محل استقرار این جمهوری كم وسعت در بخش غربی آسیای مركزی است وهمجواری آن با كشورهای قزاقستان، ازبكستان، ایران، افغانستان و روسیه است كه هركدام برای جهان امروز دارای ارزش سیاسی واقتصادی ویژه ای است.
سرزمینی كه نیازاف برآن حكم می راند از راه دریای خزر با آذربایجان هم مرز است. به لحاظ تاریخی وتمدنی نیز تركمنستان برای اهل فرهنگ دارای اهمیت شایانی است. شهر عشق آباد با ۵ استان پیرامونش (آخال، مرو، لباب، داش آغوزو بالكان) پاره ای از تمدن كهن ایرانی-اسلامی است كه آثار تاریخی و مراكز دینی بسیاری رادردل خود جای داده است به گونه ای كه جاده ابریشم به عنوان نماد ارتباطات بازرگانی شرق و غرب در بخشی از مسیر خود از این كشور گذشته است.
● اندیشه احیای اعتبار تركمن ها
نیازاف پس از كسب عنوان ریاست جمهوری، حزب كمونیست را منحل و حزب دموكراتیك تركمنستان را جایگزین آن كرد. حزب دموكراتیك را باید تنها حزب تركمنستان بشمار آورد .
درعرصه سیاست های داخلی تركمنستان، این رشته از اندیشه های نیازاف چشمگیر بودكه بخش مهمی از خط مشی تركمن باشی معطوف به بنیان نهادن و پی ریزی هویت ملی تركمن ها شد. تأسیس اتحادیه تركمن های جهان در سال ۱۹۹۱ به منظور ارتباط با تركمن های دیگر كشورها و حمایت از آنها و ترویج و احیای آداب و رسوم و زبان تركمنی، همچنین تألیف و انتشار كتاب روحنامه را نیز باید در راستای آن چیزی دید كه نیازاف «بیداری روح ملی قوم تركمن» می خواند. چنان كه تركمن باشی به صراحت در بخشی از روحنامه هدف از تألیف آن را اثبات این نكته بیان می كند كه هنوز ملت تركمن شكوه و عظمت اولیه را در خون خود دارد. وی روحنامه را یك كشتی در دریای بیكران تاریخ تركمن می داند كه حامل پیامی از گذشته برای آینده است. نیازاف می افزاید: روحنامه، كتابی است كه با الهام از توجه خاص خدای قادر و خالق شگفتی ها بوجود آمده و حاوی نظرات بنیادین او در زمینه فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی وسیاسی است.
البته مخالفان نیازاف تبلیغات منفی بسیار زیادی را در خارج از كشور برای مخدوش ساختن سیاست های فرهنگی بویژه كتاب روحنامه او انجام دادند. درهمین راستا آنهاكوشیدند رنگ اسطوره ای و قداستی خاصی به روحنامه ببخشند. روحنامه كتابی است كه بنا به نظر بسیاری ازدولتمردان عشق آباد، مردم تركمنستان با آن زندگی می كنند. از اوایل سال ۲۰۰۰ تدریس روحنامه به بخش ضروری برنامه درسی مدارس و دانشگاه ها و حتی مؤسسه های حرفه ای مثل آموزشگاه های رانندگی تبدیل شده و با وجود برخی مخالفت ها، قرار بود این كتاب برای ترویج فرهنگ تركمن ها در یكی از دانشگاه های كشور قرقیزستان نیز تدریس شود. حتی نیازاف پس از آن كه زبان تركمنی را زبان رسمی اعلام كرد، تأكید داشت كه این سیاست او از حمایت دولت ها و مردم منطقه آسیای مركزی برخوردار است.
نیازاف در سیاست های داخلی خود برنامه های بسیار پردامنه ای را برای تغییر چهره فرهنگی كشور بویژه چهره شهر عشق آباد در پیش گرفت. او با استفاده از معماری تاریخی اقدام به ایجاد و ساخت بناهای بسیار مجلل كرد.
● الگوی اقتصاد دولتی
دستاویز همیشگی مخالفان تركمن باشی، شرایط اقتصادی جامعه تركمن بود و این كه آنها مدعی بودند كه نیازاف دستاوردهای محصول انرژی رادرمسیر نادرستی سوق می دهد.
باید گفت كه درآمد تركمنستان از محل عایدات فروش گاز به عنوان چهارمین دارنده منابع عظیم گازی و نفت سرشار، دلار است. از این رو، در حال حاضر متوسط درآمد ماهانه در تركمنستان چیزی بالای ۵۰ دلار است. به گفته برخی مقام های عشق آباد در كشور تركمنستان كمتر كسی وجود دارد كه بخواهد از این وضع، اعتراض سر دهد. آنها اضافه می كنند كه اساساً بافت اجتماعی مردم تركمنستان به گونه ای است كه مردم این كشور مطیع و آرام هستند و قناعت و صبر از خصوصیات ذاتی آنها به شمار می رود و كمترین تمایلی از سوی آنها به دخالت در امور سیاسی وكشاندن اعتراضات به خیابانها دیده می شود. آنها نتیجه می گیرند كه به خاطر خلق ملایم تركمن ها بوده كه این كشور دودهه را با رهبری نیازاف در آرامش به سر برد و تركمن باشی یك رهبری بدون مسأله را براین كشور مهم آسیای میانه اعمال كرد. در این مدت مردم حضور او را در تمام صحنه های زندگی خود حس می كردند. بسیاری از خیابان ها، مساجد و كارخانه ها، پارك ها به نام رئیس جمهور نامگذاری شد و تصاویر او در تمامی خیابان ها و همچنین بر روی فرآورده های صنعتی و اسكناس ها نقش بست.
در بخش اقتصادی هرچند روند خصوصی سازی در شركت های كوچك دنبال شد اما الگوی اقتصادی نیازاف، همچون دیگر رهبران آسیای مركزی برپایه دولتی بنا شد. در حال حاضر نیز دولت بخش عمده ای از اقتصاد كشور را در مدیریت خود دارد. اقتصاد تركمنستان بویژه در امر سرمایه گذاری خارجی در بخش انرژی به جهت ثبات سیاسی كه در مقایسه با دیگر كشورهای آسیای مركزی وجود داشته، از رشد برخوردار بوده است. اما بازرگانان و فعالان اقتصادی بویژه بازرگانان ایرانی در سال های اخیر از كنترل شدید دولت و اعمال محدودیت های گسترده گلایه كرده اند.
● نیازاف در میدان دیپلماسی
پیش از پرداختن به سیاست های خارجی عصر نیازاف ، این نكته شایان ذكر است كه دولت های منطقه ای و فرامنطقه ای ،جملگی بر ارزش های استراتژیك تركمنستان اجماع نظر داشته اند. از همین منظر، رقابتی گسترده ومستمر را برای دستیابی به این سرزمین پیش برده اند. از دلایل روشن این نگاه جهانی و منطقه ای باید به منابع بسیار غنی این كشور در بخش انرژی (گازو نفت) موقعیت استراتژیك این كشور به عنوان پنجره آسیای مركزی و تنها مسیر مهم ارتباطی مهم سایر جمهوری های استقلال یافته برای ارتباط با دیگر نقاط جهان ، همجواری با دریای خزر و همسایگی با جمهوری اسلامی ایران اشاره كرد.
درهر حال تركمن باشی یك سلسله اصول را به عنوان مبانی سیاست خارجی خود به طرف های خارجی اعلام كرده بود: از جمله این كه عشق آباد همكاری و روابط با همه كشورها بخصوص با كشورهای همسایه را اساس تأمین منافع ملی خود می داند. یا آن كه مداخله نكردن در امور داخلی كشورها و پرهیز از تنش های منطقه ای و بین المللی ، حل مسالمت آمیز اختلاف ها و پرهیز از توسل به زور را از اصول اساسی سیاست خارجی تركمنستان می خواند. همین رویه به همراه خواست و تلاش دولت سبب شد تركمنستان در ۱۲ دسامبرسال ۱۹۹۵ از سوی سازمان ملل به اتفاق ۱۸۱ رأی كشوری بی طرف اعلام شود. اعلام بی طرفی این كشور موجب شد مردم تركمنستان همه ساله ۱۲ دسامبر را جشن بگیرند. نیازاف نیز همواره این نكته را مورد تأكید قرار می داد كه اعلام بی طرفی ثمرات بسیار مثبتی را برای كشور به همراه داشته است.
نكته قابل ذكر دركارنامه دیپلماسی نیازاف این است كه بیشتر ناظران معتقدندكه تركمن باشی حضوری موفق درعرصه سازمان های جهانی داشته است. تركمنستان تحت رهبری نیازاف در سال ۱۹۹۲ یعنی یك سال پس از استقلال به عضویت سازمان ملل در آمد. در همان سال عضوسازمان همكاری اقتصادی اكو و سازمان كنفرانس اسلامی، صندوق بین المللی پول و بانك جهانی شد و در سال های بعد نیز در بسیاری از سازمان ها و پیمان های منطقه ای و فرامنطقه ای كرسی عضویت گرفت.
اما چنان كه پیش از این اشاره شد، عامل كلیدی در نقش آفرینی عشق آباد،جایگاه استراتژیك و راهبردی تركمنستان در آسیای مركزی و ذخایر نفت و گاز این كشور است. این جایگاه تركمنستان بخصوص با افزایش قیمت انرژی ودر نتیجه تحولات عراق و منطقه خاورمیانه، دوچندان افزایش یافت. سران تركمنستان به اتكای همین جایگاه طلایی خود در دنیای انرژی همواره در رویارویی با آمریكاو دولتمردان اروپایی سعی داشتند افكار بین المللی را متوجه این مطلب نمایند كه هر گونه سخت گیری علیه این كشور می تواند ثبات داخلی وحتی ثبات منطقه ای آسیای مركزی را هم به مخاطره بیندازد.
دولت های غربی نیز ناگزیر روابط خود را با نیازاف از همین دریچه نگاه كرده اند. طرف های غربی برای نزدیكی و نفوذ بیشتر در این منطقه در رقابت دائمی به سر می برند. موضوع كلیدی دیگر در سطح منطقه ای نیازاف، بحث تعیین رژیم حقوقی دریای خزر بود. او دراین عرصه رودرروی رقیب نیرومندی به نام روسیه وحلقه ای از رقیبان محلی همچون آذربایجان بود. درحوزه رژیم حقوقی، نیازاف به رایزنی دو به دو اعتقاد داشت. چنان كه اظهار می كرد، ایران و تركمنستان لازم است در این چارچوب عمل كنند. زیرا دستیابی به یك توافق چند جانبه میسر نیست. درچالش برسر مالكیت ملی مناطق اختلافی دریای خزر هم معتقد بود در صورتی كه از راه مذاكره نتیجه مناسب به دست نیاید، این موضوع باید به دادگاه بین المللی ارجاع شود.
اما بدون شك دشوارترین فرازدیپلماسی تركمن باشی به سیاست او دربرقراری توازن میان مسكو و واشنگتن برمی گشت. آنچه مشخص است روس ها پیوندهای جدید و محكمی را بادوست این دوست دیرین خود و تركمنستان پس از استقلال برقراركردند وبه یقین اكنون كرملین بیش از همه نگران تركمنستان پس ازنیازاف است بر این اساس بسیاری معتقدند كه این كشور- روسیه - نقش غیر قابل انكاری را دراین بخش از قلمرو پیشین خود بازی می كند. اما همپای روس ها شاهد حضور روبه رشد آمریكا نیز در منطقه بنا به دلیل هایی كه پیش از این اشاره شد، هستیم و ثمرات تلخ ناشی از این حضور را در موضوع عبور خط لوله انتقال انرژی تركمنستان از راه ایران چشیده ایم.
با توجه به آنچه گذشت، درگذشت نیازاف حسب منافعی كه آمریكایی ها، حتی اسرائیل و سایر دولت های رقیب برای خود در این منطقه متصورند، آنان را به تكاپو برای یافتن مهره ای مطلوب خواهد انداخت. به عبارتی تركمنستان با درگذشت رهبر خود دورتازه ای از رقابت را میان جناح غرب وجناح روسیه شاهد خواهد بود. چه نخستین نشانه های این تكاپو در بیانیه صادره اتحادیه اروپا نمایان شدكه به اپوزیسیون این كشور چراغ سبز نشان می داد. شاید غربی ها در ماجرای خلأ رهبری تركمنستان، سودای انقلاب های رنگی رادرسر بپرورانند، اما در فضای داخلی تركمنستان همان گونه كه ناظران گفته اند، براساس روحیات قبیله ای وبافت اجتماعی، وقوع آنچه در سایر كشورهای آسیای مركزی تحت عنوان جنبش های مخملی نامیده شد، دور از انتظار است. اما درعین حال نباید از طرح های آشكار طرف های غربی برای مهره چینی وآلترناتیوسازی غافل ماند.

علی كبریائی زاده

منبع : روزنامه ایران