شته روسی گندم

● شكل ظاهری: داخل قسمت های لوله شده برگ گندم برنگ زرد تا سبز مایل بخاكستری هستند. بدن از پودر مومی سفید پوشیده شده و طول آن ۱.۴ تا ۲.۳ میلیمتر است. جمع آوری از ایران: شیراز، گندم، بالدار و بی بال بكرزا،
● زیست شناسی:
این شته ها منحصراً‌ روی غلات منجمله گندم هستند. در ایران فرم جنسی جمع آوی نشده و احتمالاً بصورت بكرزائی تولید مثل می كنند. معمولاً خوشه های گندم و جوی آلوده خمیده می شوند. در شیراز ناقل بیماری نوار زرد گندم وجود دارد (ایزدپناه، ۱۳۶۱). برگ انتهائی گیاهان آلوده برنگ زرد و سفید درآمده خشك می شود. در مراحل ابتدائی الودگی لبه برگها در امتداد طولی خود لوله می شوند. گاهی فاصله برگها كم شده ساقه بد شكل می شود. می تواند ناقل بیماری موزائیك جو نیز باشد.
● جنس ۷۵ :SITOBION MORD گونه از این جنس شناخته شده كه ۱۷ گونه آن از آفات مهم غلات هستند شصت و هشت گونه از این جنس منحصراً‌ روی تیره گرامینه زندگی می كنند كه در برخی از آنها فرم جنسی روی تمشك یا گل سرخ تشكیل می شود. كورنیكول آنها بلند است كه در قسمت آزاد سلولهای چند ضلعی كنار هم دارند. ظاهراً تا حدودی شبیه به جنس Macrosiphum هستند ولی برآمدگی كنار شاخكها در آنها رشد كمتری دارد و برآمدگی میانی نمایان تر است. طول موی روی بند سوم شاخك آنها حدود نصف قطر میانی همین بنداست در صورتیكه طول موی بند سوم شاخك Macrosiphum تقریباً برابر قطر میانی همین بند است. چهار گونه از جنس Sitobion جزو آفات گندم هستند كه دو گونه از آنها تا كنون در ایران جمع آوری شده اند.
شته روسی گندم به صورت یكی از آفات مهم جهانی غلات دانه ریز به خصوص گندم و جو درآمده است. در منابع مختلف منشأ اصلی این آفت را حدود ایران، تركستان و روسیه گزارش كرده اند. علت نام گذاری این حشره این است كه اولین بار در سال ۱۹۰۰ میلادی از جنوب روسیه گزارش شده است. در سال ۱۹۷۸ در جنوب آفریقا مسأله ساز شد و چند سالی است كه در قاره آمریكا گسترش یافته و باعث خسارت اقتصادی شده است. این حشره ضمن تغذیه از قسمت عمقی بافت برگ و مكیدن شیره گیاهی برگ ها را به صورت لوله ای در می آورد، به همراه بزاق خود توكسیتی به داخل گیاه تزریق می كند كه موجب كاهش ظرفیت فتوسنتز و در نتیجه آسیب غشای كلروپلاست ها می شود. به همین دلیل مبارزه با این شته به وسیله سموم تماسی، در عمل با مشكل مواجه می شود. ولی سموم سیستمیك مؤثر هستند. دشمنان طبیعی این آفت قادر به یافتن شته ها در داخل برگ های لوله شده نیستند بنابراین یكی از بهترین راه های كنترل این آفت استفاده از ارقام مقاوم است.
این شته در استان فارس (نی ریز، مرودشت، اقلید و آباده) به وسیله احمدی و سرافرازی و در سیستان به وسیله بندانی و همكاران همراه با ۶ گونه دیگر از شته های غلات و در شهركرد به وسیله رستگاری و نوربخش همراه با ۸ گونه دیگر گزارش شده است. رضوانی و نوری (۱۳۷۴) این شته را همراه با ۷ گونه دیگر از لحاظ تغییرات انبوهی جمعیت در مناطق ورامین، كرج و فیروزكوه بررسی كردند و اظهار داشتنه اند، این گونه بعد از شته سبز گندم در مناطق ورامین با ۲۸% و كرج با ۲۶% در ردیف دوم در فیروزكوه در ردیف اول قرار داشته است.
در بررسی جامعی كه به وسیله جمعی از اساتید دانشگاه های كشور (۷۱-۱۳۶۹) برای مشخص كردن مناطق انتشار در هفت استان به عمل آمد از ۲۲۶ منطقه و پازایتوتیدهای آن را در ۱۱۴ منطقه گزارش كره اند ولی در هیچ كدام از استان ها اهمیت اقتصادی نداشته است و در این بررسی ۵ گونه پارازیتوئید و ۳ گونه شكارچی مشخص شدند. وجود این شته در مزارع جنوب قفقار قبل از سال ۱۹۰۰ میلادی گزارش و به وسیله Mordvilk به نام Brachycolus Kortnewi (۱۹۰۰) معرفی شده است. در سال ۱۹۱۲ حشره شناس دیگری به نام Kurdjumov مشخص كرد كه شته جو گونه دیگری است و آن را به نام Brachycolus noxius نام گذاری كرد كه بعداً‌به وسیله Azinberg به Diuraphis noxia تغییر نام داده شد. Kordvaleve و همكاران (۱۹۹۱) تاریخه گسترش این شته را در روسه كره های ایران و تركستان شرح داده است. Alfaro مبدأ آن را از حدود اسپانیا بر روی گندم و جو می داند كه قابل قبول نیست. شته روسی گندم در سال ۱۹۷۸ در جنوب آفریقا و در سال ۱۹۸۰ در مكزیك، در سال ۱۹۸۶ در ایالت تگزاس آمریكا و در سال ۱۹۸۷ در شیلی طغیان كرد و نیز در سال ۱۹۸۸ به كانادار سرایت كرد و مسأله ساز شد.
● سایر مناطق انتشار آفت عبارتند از:
شمال آفریقا، خاورمیانه از جمله ایران، آسیای میانه، جنوب اروپا، خاور دور (جنوب غربی چین)
● مشخصات ظاهری:
رنگ این حشره سبز كم رنگ، اندازه طول بدون حدود ۲ میلی متر، زایده انتهایی دم مانند نسبتاً بلند، خاشك كوتاه، كورنیكول ها كوتاه و از طریق پارتنوزنز (دخترزایی) تولید مثل می كنند. دم دوتایی و نیز لوله ای شدن برگها و وجود نوارهای سفید در روی برگ گیاه میزبان از مشخصات مهم وجود این حشره می باشد. به غیر از شته روسی اكثر شته های غلات در انتقال بیماری های ویروسی از جمله ویروس مولد كوتولگی جو B.Y.D.V. نقش دارند ولی اخیراً گزارش هایی مبنی بر ناقل بودن این شته در انتقال ویروس مذكور در آفریقای جنوبی ارائه شده است.
میزبان ها و عادت تغذیه این حشره از گندم، جو، چاودار، تریتیكاله و تعدادی از علف های باریك برگ تغذیه می كنند. محل تغذیه قاعده برگ های تازه تشكیل شده و نیز بر روی خوشه ها می باشد. بر اثر ترشح عسلك و رشد قارچ های مولد دوده (فوماژین) به ویژه در هوای مرطوب خسارت آن تشدید می شود. برگ های حساس، لوله شده و تغییر شكل می دهند و خود گیاه از رشد بازمانده و كوتوله می شود. در اثر تخریب غشای كلروپلاست های ناشی از ترشحات نوكسینی حشره، لكه های كلروتیك طولی ایجاد شده و فتوسنتز و تنفس گیاه مختل می‌شود. بنا به عقیده Burd & Burton (۱۹۹۲) سفید شدن سلول ها در اثر كاهش و به هم خوردن میزان آب در گیاه است. در صورت فقدان یا كاهش منابع غذایی و نامساعد شدن شرایط محیطی، بالدارهای زنده زای ماده به وجود می آیند كه به وسیله باد منتقل شده و كلنی های جدیدی را به وجود می آورند.
شرایط محیطی این حشره شرایط آب و هوایی گرم و خشك را می پسندد ولی قادر است در آب و هوای بارانی نیز ادامه بقا دهد. در صورت نامساعد بودن شرایط میزبانی این آفت یك باد برای انتشار آن به دیگر نقاط كافی است. حداكثر پوره زایی این شته ۴ عدد در روز، و در طول زندگی حشره تا ۷۰ عدد گزارش شده است. مهمترین شرایط تولید مثلی این حشره بر روی گندم در مرحله Jointing (GS۳۰۰) است. ولی در گیاهان دیگر در مراحل رشدی تفاوت آسیب پذیری ندارند. كلاً مرحله گیاهك حساسترین مرحله قبل از تشكیل خوشه است. حساسیت گیاهان آلوده در صورت وجود تنش كم آبی و كمبود ازت افزایش می یابد به علاوه بین ذخیره آب موجود در گیاه و بالدارزایی شته نوعی هم بستگی وجود دارد. عمل بهاره كردن گندم نیز تأثیری بر روی میزان آلودگی به شته ندارد ولی آلودگی در گندم های تیپ زمستانه، در ارقام متحمل به سرمای فصل پاییز كاهش می یابد كه علت آن می تواند تلفات ناشی از شدت سرما باشد.
● زیست شناسی آفت:
زیست شناسی آفت در شرایط استان تهران مطالعه شده است. این حشره در شرایط گلخانه (دمای متوسط ۲.۷ درجه سانتی گراد و رطوبت ۴۰%) و شرایط مزرعه مورد بررسی قرار گرفته است. در گلخانه میانگین طول دوره های پورگی قبل از تولید مثل، تولید مثل، بعد از تولید مثل و كلاً‌ طول دوره زندگی بر حسب روز به ترتیب ۷.۵، ۱، ۴۲.۷۷، ۱.۶۳ و ۶۲ روز بوده است. میانگین تعداد پوره های تولید شده توسط یك حشره ۷۲.۱۲ بوده است. دروه های مذكور در شرایط مزرعه به ترتیب ۱۹.۷۱، ۲.۴۳، ۴۹، ۱۶.۴۳ و۸۷.۴۳ و میانگین تعداد پوره توسط هر فود ۷۶.۸۶ بوده است. این شته در فصول غیر زراعی بر روی گندم و جوهای خودرو و باریك برگ های دیگر به حیات خود ادامه می دهد و بر روی میزبان های ذكر شده به صورت جمعیت با كاهش رطوبت و افزایش درجه حرارت بیشتر می شود. در شرایط كرج حشره بالدار از حدود دهه سوم فروردین ماه از روی میزبان های غیر زراعی و خود رو به مزرعه منتقل شده و در اواخر فصل زراعی مجدداً بالدار ظاهر و بر روی میزبان های مزبور باز می گردند. پارازیستم این حشره به وسیله زنبور كارآیی لازم را دارد.● دشمنان طبیعی:
این حشره دارای دشمنان طبیعی متعددی است كه نقش مهمی را در كنترل آفت دارند (جدول شماره ۲ تعدادی از انواع شكارچی ها و پارازیتوئیدهای آن را نشان می دهد).
علمی از زنبور پارازیتوئید برای كنترل این حشره گزارش شده است. قارچ های Conidiobalus، Zoophthora و Dondra نیز اثر قابل توجهی در كنترل آفت دارند. قارچ Beovaria basiana بر روی باروری بی تأثیر است ولی باعث افزایش تلفات می شود.
● گیاهان میزبان مقاوم:
براساس آزمایشهایی كه صورت گرفته چندین ژنوتیپ گندم از مبدأ ایران، شوروی سابق و بلغارستان شناسایی شده كه نسبت به این شته مقاوم هستند( تظاهر ایجاد مقاومت منجر به پیدایش روش های مناسب كنترل با این آفت در مواردی با استفاده از این منابع مقاومت بوده است. مقاومت با انتقال یك ژن از ژنوتیپ های مقاوم به ژنوتیپ های دارای كیفیت زراعی خوب كه حساس به این شته می باشند، نسبتاً آسان است. Potgeiter و همكاران ژن مقاوم به شته روسی را به گندم Triticum monococcum با موفقیت منتقل كرده است Robinson etal منابع مقاومت به این آفت را در گندم های Triticum dicoccum كه دارای ژنوم های AB هستند و نیز در دیپلوئیدهای دارای ژنوم A از جمله T.monococcum، T. urartu و T. boeticum شناسایی كرده است. Skovmand etal (۱۹۹۴) چندین نژاد مقاوم را در گندم های نان از مبدأ تركیه شناسایی كرده است. Webster etal (۱۹۹۱) در جوهای تیپ Facnltative كه از مبدأ ایران و افغانستان بوده اند. ژنوم هایی را شناسایی كرده كه مقاومت آنها براساس پلی ژنی كنترل می شود. مطالعات میكروسكوپ الكترونیك نشان داده كه در جوهای غیر مقاومت از محل آوند آبكش تغذیه صورت می گیرد ولی در جوهای مقاوم، نیش شته به این محل نمی رسد و از طرفی وزن شته ها كاهش یافته و عسلك كمتری تولید می شود.
● مكانیسم های ایجاد مقاومت غلات دانه ریز به شته روسی:
براساس مطالعات انجام شده مقاومت به شته روسی در جو، تریتیكاله، گندم های تتراپلوئید و گندم های دیپلونید T.monococcum و T.urartu و نیز گندم های از مبدأ تركیه مقاومت نشا نداده اند در مورد پدیده ایجاد مقاومت در گیاه نسبت به این شته مطالعات مفصل بوده و نظریه Painter در مورد آن بررسی شده است. طبق این نظریه مقاومت در گیاه براساس یك یا مجموعه ای از عوامل زیر به وجود می آید.
الف) آنتی ییوزیس:
نتیجه واكنش اثر گیاه بر روی بیولوژی و یا فیزیولوژی حشره بوده كه منجر به كاهش طول عمر، باروری، اندازه حشره و حتی مرگ می شود.
ب) تحمل: این پدیده به مقاومت گیاه مربوط می شود. گیاه قادر است خسارت وارده را با داشتن جمعیت حشره بر روی خود در مقایسه با گیاه حساس از همان رقم یا گونه گیاهی جبران كند.
ج) آنتی گزنوسیس یا عدم ترجیح به گروهی از خصوصیات گیاه و عكس العمل حشره اتلاق می شود كه منجر به استفاده حشره از رقم یا گونه ای از گیاه برای تخمریزی، تغذیه، پناهگاه یا تركیبی از این سه مورد شده و یا خصوصیات مورفولوژیك یا آلكوكمیكال ها كنترل می شوند.
در مورد مقاومت گندم و جو به شته روسی براساس آنتی ییوزیس و تولرانس، در مورد تریتیكاله براساس آنتی ییوزیس در مورد یولاف تركیبی از هر سه مورد می باشد و به همین جهت گیاه اخیر نسبت به این شته فوق العاده مقاوم است. حالت تولرانس كه برای استفاه كارشناسان اصلاح نباتات بی اندازه مفید است. تحت تأثیر عوامل محیطی قرار می گیرد و بیوتیپ هایی از شته می توانند تحت شرایط خاصی بر این پدیده غلبه پیدا كنند. بنابراین در برنامه سلكسیون، مقاومت به شته ها به تنهایی نمی تواند مورد استفاده قرار گیرد.
جاودار به دلیل دگرگشن بودن قادر به حفظ مقاومت خود نیست و از بین انواع گندم های دیپلوئید، تتراپلوتید و هگزاپلوتید، ۲۴ رقم مقاوم بوده كه ۵ رقم از مبدأ ایران و ۴ رقم از مبدأ شوروی، مقاوم ترین گزارش شده اند.از میان انواع گندم های Agilops ارقام A. Speltoides، A. biunicialis، A.gemicolata و گندم های دیپلوئید T.boeticum، T.urarta و T.monococcum نسبت به شته روسی مقاوم بوده اند.
● روش های مختلف برررسی انواع مقاومت:
موقعیت، خصوصیات و مكانیسم های مقاومت ژنتیكی در برنامه های اصلاح نباتات اهمیت زیادی دارد. در حالت آلودگی به شته روسی ارزیابی براساس موارد زیر می باشد:
الف) ارزیابی براساس آنتی بیوزیس
این شته از تمام قسمت های برگ تغذیه عمقی می كند در آزمایش های استاندارد بین المللی از لحاظ آنتی بیوزیس باید گیاهان مادر مكرراً از لحاظ وجود شته های مادر كنترل و پوره ها برداشته شود و این موضوع مستلزم این است كه ضمن تعیین میزان خسارت توسط شته های مادر در زمانی كه برگ های لوله شده باز می شوند. پوره ها برداشته شود یكی از ره های مناسب برای تعیین و اندازه گیری آنتی بیوزیس براساس شمارش تعداد جنین و كالبد شكافی شته مادر است كه از یك ژنوتیپ به خصوص مورد نظر تغذیه كرده اند. این روش به وسیله Burnett در آفریقای جنوبی به كار رفته و موفقیت آمیز بوده است.
ب)ارزیابی براساس تحمل گیاه (Tolerance):
تولرانس یكی از اجزاء مهم مقاومت برای متخصصین اصلاح نباتات است. در این روش ژنوتیپ های مختلف گیاه را در داخل گیاه كاسته و گیاهك های آلوده را از لحاظ ارتفاع، نزن برگ، وزن ریشه و انبوهی شته مورد مقایسه قرار می دهند هر تك گیاه را بتعداد معینی پوره سن ۱ شته آلوده كرده و بعد از مدت زمان مشخص (۱۴-۱۲ روز) آن ها را مورد مقایسه قرار می دهند (از لحاظ جمعیت شته ها) و در زمان برداشت ابتدا شته ها را قبل از برداشت جدا نموده و بر روی هر ژنوتیپ به تفكیك وزن می كنند و بعد از برداشت وزن گیاه خشك، وزن برگ، ارتفاع گیاه و میزان محصول را مورد مقایسه قرار می دهند.
ج)ارزیابی براساس آنتی گزنوسیس:
● برای بررسی این مورد از سه روش استفاده می شود:
▪ روش اول-تعداد مشخصی ژنوتیپ یا ارقام مختلف گندم یا جو را به طور منفرد (Single) كاشته و در معرض شته ها قرار می دهند تا میزبان ترجیحی خود را انتخاب كنند. در این روش همه بوته ها را در داخل یك گلدان به فواصل معین و مساوی كاشته و تك بوته وسطی را آلوده می كنند و این آلودگی به تدریج به سایرین منتقل شده آفت گیاه میزبان تدریجی خود را انتخاب می كند.
▪ روش دوم-تك بوته ها را هر كدام در داخل گلدان جداگانه كاشته و آنها را در داخل قفس به فواصل مساوی از منبع آلودگی قرار می دهند تا میزبان ترجیحی شته ها،‌ انتخاب شود.
▪ روش سوم- در این روش در هر گلدان حاوی یك رقم یا ژنوتیپ، دو تك بوته به فواصل مساوی می كارند و یكی از تك بوته ها را با تعداد مشخصی شته آلوده كرده، ترجیح میزبانی را در گیاهان غیر آلوده مورد مقایسه قرار می دهند.
● کنترل شیمیایی:
▪ اکسی دیمتون متیل EC۲۵% ،۱.۵ لیتردر هکتار ، اوایل ظهور سنبله ها ، ۱ نوبت
▪ دیمتوآت EC۴۰%،۱.۵ لیتردر هکتار ، اوایل ظهور سنبله ها ، ۱ نوبت
▪ پریمیکارپ WP۵۰% ، ۰.۵-۱ کیلو گرم در هکتار ، اوایل ظهور سنبله ها ، ۱ نوبت
▪ تیومتون EC۲۵% ، ۱ لیتر در هکتار ، اوایل ظهور سنبله ها ، ۱ نوبت
▪ مالاتیون EC۷۵% ،۲.۵ لیتر در هکتار ، اوایل ظهور سنبله ها ، ۱ نوبت

الهه کلثومی

منبع : بزرگترین وب سایت فارسی گیاه‌پزشکی