سنت و نفت ، عامل بیکاری زنان ایرانی است

بحث اشتغال زنان همواره به عنوان شاخص مهم در ارزیابی توسعه کشورها مطرح می شود؛ شاخصی که میزان توسعه یافتگی کشور را از لحاظ استفاده از منابع انسانی نشان می دهد. معدود کشور توسعه یافته یی را می توان یافت که آمار اشتغال زنان در آن پایین باشد و نیز معدود کشور فقیر و توسعه نیافته یی وجود دارد که آمار اشتغال زنان در آن بالا باشد.
با یک رویکرد جنسیتی، بحث اشتغال زنان به عنوان یکی از شاخص های مهم سنجش میزان قدرت زنان مطرح می شود. مطالعات و بررسی های متعددی نشان داده است که حضور زنان در ساختار قدرت و نقش و موقعیت آنان در تقسیم کارهای حوزه خصوصی و خانوادگی نیز با موضوع اشتغال گره خورده است. یعنی هرچند اشتغال در روانشناسی ایرانی بار مضاعفی برای زنان به حساب می آید، اما از دیدگاه های سنتی، امری غیرضروری تلقی می شود. گرچه هم از دیدگاه های توسعه یی که به جامعه در مقیاس کلانش نگاه می کند و هم از دیدگاه و رویکرد جنسیتی که تبعیض نسبت به زنان و فرصت های نابرابر برای آنان را در جامعه در نظر می گیرد، رابطه مشخصی بین فعالیت اقتصادی زنان با حضورشان در ساختار قدرت و تغییر نقش های سنتی در درون خانواده و بهبود موقعیت آنان در حوزه خصوصی وجود دارد.
● عامل کاهش اشتغال زنان در ایران
براساس آمار سال ۱۳۷۵، زنان ۱۱درصد نیروی کار کشور را تشکیل می دهند که براساس برآوردهای موجود در سال ۸۵ این میزان به کمتر از ۱۵ درصد می رسد. این در حالی است که در بسیاری از کشورهایی که از لحاظ توسعه یافتگی در سطح کشور ما هستند و از لحاظ اجتماعی در موقعیت های مشابه با ما قرار دارند، میزان اشتغال زنان بالاتر است، به طوری که در ترکیه ۲۵ درصد و در کره جنوبی ۴۰ درصد بازار کار در دست زنان است.
دکتر اعظم خاتم عضو انجمن محققان مستقل مسائل زنان در کارگاه «مشارکت زنان و تصمیم سازی در بخش اجتماعی- اقتصادی» که از سوی موسسه کنشگران داوطلب و با حضور فعالان زن از سه کشور ترکیه، بلژیک و مراکش برگزار شد، با طرح این مقدمه و ذکر این سوال که چرا میزان اشتغال زنان در ایران پایین است، سخنرانی خود را شروع کرد.
وی برای پاسخ به این سوال، دو چارچوب تئوریک نفت و اسلام را مطرح کرد و گفت؛ در جوامع نفتی، نظام باز توزیع درآمد از بالا وجود دارد و دولت از طریق ارزش گذاری نیروی کار، تعیین حقوق و دستمزد و... ثروتی را در جامعه باز توزیع می کند که از طریق نفت به دست آمده است. این ثروت این امکان را به وجود می آورد که در ازای کار یک نفر، زندگی چندین نفر تامین شود و این موضوع در ممالک غیرنفتی به ندرت اتفاق می افتد.
خاتم در توضیح چارچوب فرهنگی دخیل در این قضیه گفت؛ در سرزمین های مسلمان، حضور زنان برای انجام فعالیت اقتصادی در فضاهای عمومی و بیرون از خانواده، مورد تایید باورهای اجتماعی و دینی جامعه نیست. در سرزمین های اسلامی، این نظریه که در تقسیم کار سنتی، مرد نان آور است و زن، وظایف خانه را بر عهده دارد، تحکیم می شود. هر چند تجربه سایر کشورها نشان می دهد که هیچ کدام از این فرضیات نمی توانند به خودی خود توضیح دهنده این وضعیت باشند. در برخی کشورهای نفت خیز همچون ونزوئلا و برخی سرزمین های اسلامی همچون ترکیه، میزان اشتغال زنان بالاتر از ایران است. بنابراین ترکیبی از این دو عامل و وجود برخی ویژگی ها در جامعه ما در مقاطعی باعث شده که میزان اشتغال زنان در جامعه پایین بیاید و ما باید به این ویژگی ها توجه کنیم و اینکه این دو عامل، هر دو چه ترکیبی را به وجود آورده است.
● رابطه اشتغال زنان با تحصیلات و طبقه اجتماعی
اشتغال زنان در ایران با میزان سواد و سطح تحصیلات آنان ارتباط تنگاتنگی دارد. آمارها نشان می دهد که میزان اشتغال در زنانی که تحصیلات عالی دارند، ۴ برابر زنان دارای تحصیلات متوسطه و ۱۳برابر زنانی است که بی سواد هستند.
دکتر خاتم نکته مهم دیگر در تحلیل وضعیت اشتغال زنان را بررسی شاخص اشتغال آنان در طبقات اجتماعی ذکر کرد و گفت؛ برای انجام این بررسی، از یک بررسی نمونه که در استان تهران انجام شده، استفاده می کنیم. این بررسی نشان می دهد که اگر شغل مرد را در خانوارهایی که مرد، سرپرست خانوار است معیاری برای طبقه بندی اجتماعی در نظر بگیریم و اگر جامعه را به سطوح اصلی طبقه بندی کنیم، اشتغال زنان در طبقه متوسط نوین که شغل مردان عمدتاً مشاغل تخصصی و کارمندی است، ۵ برابر خانوارهایی است که سرپرست شان کارگر هستند. این شاخص بسیار مهم نشان دهنده این است که نه تنها بازار کار در اختیار زنان طبقه متوسط است بلکه از لحاظ خانوادگی و در حوزه خصوصی هم محدودیت های زنان طبقات پایین شدیدتر است.
● مشاغل زنان ایرانی
خاتم در تحلیل وضعیت اشتغال زنان شاغل گفت؛ در سال ۷۵ ، ۶۴ درصد زنان در ادارات دولتی اشتغال به کار داشته اند در حالی که فقط یک سوم مردان در بخش های دولتی شاغلند؛ آن هم بیشتر در بخش هایی که زنان برای زنان ارائه خدمات می کنند. مانند آموزش و پرورش، بهداشت و درمان و بخش دیگر هم کارکنان بخش های اداری دولت هستند از قبیل بانک ها و سایر ادارات دولتی. نکته مهم دیگری که باید به آن توجه کرد این است که شغل ۵۳ درصد زنان در ردیف مشاغل علمی، تخصصی و کارمندی قرار می گیرد؛ یعنی سطح زنانی که در مشاغل تولیدی، کارگری، صنعتی و... هستند، در جامعه ما پایین است.
وی افزود؛ فقط یک درصد نیروی کار در بخش ساختمان، در عمده فروشی ۴/۱درصد و در خرده فروشی ۲ درصد به زنان اختصاص دارد. این در حالی است که زنان در اکثر کشورهای دنیا، نیروی اصلی بخش فروش هستند (نیروی کار کلیه واحدهای پذیرایی، مغازه ها، پاساژها، انواع فروشگاه های بزرگ زنجیره یی تا مغازه های کوچک را در اکثر کشورهای دنیا زنان تشکیل می دهند و اساساً در دنیا تجارت یک فعالیت زنانه است). از سوی دیگر با اینکه در بسیاری از کشورها، رانندگان تاکسی، رانندگان اتوبوس، قطار، مترو و... زن هستند و حتی دختران و زنان جوان در مشاغل سنگین از لحاظ فیزیکی نقش دارند فقط یک درصد زنان ایران در بخش حمل و نقل مشغول به کار هستند.خاتم گفت؛ در بخش صنعت هم اگر قالیبافی و پارچه بافی که حرفه یی نسبتاً زنانه محسوب می شود را در نظر نگیریم، حضور و اشتغال زنان در صنایع جدید بسیار کم است و فقط ۶۱ هزار شغل از ۹۰۵هزار شغل در کارگاه های صنعتی با ۱۰ کارگر و بیشتر و کارگاه های بزرگ و پیچیده، به زنان اختصاص دارد؛ یعنی کمتر از ۷ درصد.
وی افزود؛ موضوع مهم دیگر بحث دسترسی زنان به سرمایه است. در ایران حدود ۵۰۰ هزار نفر کارفرما و سرمایه گذار در بخش های اقتصادی کشور وجود دارد که فقط ۳ درصد این آمار به زنان اختصاص دارد.
وی در توضیح این آمار گفت؛ آن چه مانع حضور زنان در حوزه های تجارت، حمل و نقل، ساختمان و... می شود فضای کار است، نه پیچیدگی کار. به عبارتی دیگر پیچیدگی شغل باعث کاهش حضور زنان در این مشاغل نمی شود بلکه فضای کار مردانه و حضور در عرصه عمومی است که باعث محرومیت زنان از این مشاغل می شود.
عایشه دوزکان روزنامه نگار ترک که در این نشست شرکت کرده بود نیز در مورد وضعیت اشتغال زنان در ترکیه گفت؛ نسل جدید زنان در کشور ما بیشتر به دنبال شوهر پولدار هستند و کسب شغل مناسب و ورود به بازار اشتغال برای آنان اهمیت چندانی ندارد. این در حالی است که نسل ما برای ورود به بازار کار و استقلال مالی تلاش زیادی کردند.
وی غالب شدن جو محافظه کاری بعد از سال ۸۰ (آخرین کودتا در ترکیه) را که در تمام سطوح جامعه به چشم می خورد، یکی از دلایل کاهش اشتغال زنان ذکر کرد و گفت؛ پس از آن ورود مجلات خارجی و اخبار امریکایی، کشور ما را به سمت فرهنگ غربی کشاند. از سوی دیگر در کشور ما نقش های سنتی زیادی (همسری، مادری و...) برای زنان در نظر گرفته شده است و باور عمومی بر این است که زنان باید زیبا باشند. همین عامل باعث شده تا زنان شاغل هم برای ایفای این وظایف فقط به دنبال خارج شدن از محیط کار باشند. از سوی دیگر در کشور ما زنان جوان کار می کنند تا هزینه جهیزیه خود را تامین کنند و پس از ازدواج، از شغل خود دست می کشند.
یلدایوسل اقتصاددان و استاد دانشگاه از کشور ترکیه با اشاره به تبعیض در پرداخت دستمزد به زنان شاغل در این کشور گفت؛ یکی دیگر از مشکلات موجود بر سر راه اشتغال زنان در این کشور، انتقال بخش آموزش به بخش خصوصی است. به همین دلیل زنان شاغل مجبورند فرزندانشان را با هزینه های بالا به مهدکودک های خصوصی بفرستند و مسلماً زنان بخش محروم جامعه از عهده تامین این هزینه ها بر نمی آیند. بحران اقتصادی نیز در کشور باعث شده ۴۰ هزار نفر از کار اخراج شوند که بخش عمده یی از آنان را زنان تشکیل می دهند.

محبوبه حسین زاده

منبع : روزنامه اعتماد