راه ۱۰ ساله عنان

همزمان با نو شدن سال میلادی، عمارت سازمان ملل نیز دچار خانه تكانی خواهد شد. دوره ریاست دیپلماتیك آفریقایی روبه پایان است و كرسی زرین ریاست بر بزرگترین سازمان بین المللی بزودی در اختیار دیپلماتی از خطه آسیا قرار خواهد گرفت. مراسم سوگند «بان كی مون» روز پنجشنبه در نیویورك در عین حال مراسم وداع كوفی عنان هم بود.
اما رئیس غنایی سازمان ملل پیشاپیش خداحافظی خود را با سخنرانی انتقادی در ایالت میسوری آمریكا به جا آورده بود. سخنرانی كه در آن كوفی عنان كارنامه پرمناقشه خود را با انتقادی بی سابقه از كاخ سفید به پایان برد. عنان در این نطق تاریخی، تلویحاً سیاست های دولت بوش را مانع توفیق سازمان ملل در عرصه های مهمی چون مبارزه با تروریسم، صلح و حقوق بشر خواند.
عنان در پایان ۱۰ ساله ریاست خود از چالش نمادین میان نیویورك (مقر سازمان ملل) با واشنگتن پرده برداشت. چالشی كه قصه پرغصه تمام رهبران این سازمان از زمان بنیان آن در فردای جنگ جهانی دوم تا به امروز بوده است.
از این منظر پایان رهبری نماینده ملت آفریقا در سازمان ملل پایان فصل دیگری از آرزوی ملت های محرومی است كه «جهان عادلانه» را در نهاد سازمان ملل جست وجو می كنند.
دوران ریاست كوفی عنان از پرمناقشه ترین برهه های حیات سازمان ملل است. از ابتدای ژانویه ۱۹۹۷ تا دسامبر ۲۰۰۶ میلادی، جهان حوادث و بحران های بسیاری را تجربه كرد كه هر كدام برگی از دفتر عملكرد عنان را رقم زدند. جنگ و درگیری های ده ساله ، موقعیت سازمان ملل را به عنوان نهاد حافظ صلح با تنگناها و تزلزل های فراوان دست به گریبان كرد.
كوفی عنان كه در فضایی نسبتاً آرام در كرسی رهبری این سازمان نشسته بود، اكنون درفضایی به شدت ملتهب و پرمخاطره این نهاد را ترك می كند.
از همین روست كه ناظران سازمان ملل گفتند عنان با چهره ای غمگین و لحنی شرمنده دفتر ریاست را ترك كرد. او بیش از همه اثرات فروریختن ترتیبات صلح و امنیت در خاورمیانه را براعتبار سازمان ملل دریافت و برهمین اساس كلام آخر خود را با لحنی عتاب آلود متوجه آمریكا به عنوان بازیگر اصلی بحران خاورمیانه كرد.
به هر حال كارنامه ۱۰ ساله عنان حاوی پند و عبرت های فراوان است، اشك ها و لبخندهای او جلوه ای از سرگردانی جهان میان ثبات و بحران است. این نوشتار می كوشد از زبان طیف همراهان و همكاران عنان در سازمان ملل، كارنامه او را ارزیابی كند:
● روزهای خوش دبیركل
همكاران كوفی عنان در روایت ایام ریاست او دو برهه را از هم متمایز می كنند. روزهایی است كه عنان در نقش دیپلمات و مدیری فعال ظاهر می شود و رهاورد این دوران استقبال چشمگیری است كه دولت ها و مجامع مهم از تلاش های او در زمینه صلح و امنیت به عمل می آورند . از این قبیل است دستیابی كوفی عنان به كسب جایزه صلح نوبل در سال ۲۰۰۱ میلادی. در این سال به دلیل فعالیت عنان برای امنیت جهانی، نوبل صلح به طور مشترك به دبیركل و سازمان ملل تعلق گرفت. این جایزه از دید دوستان عنان مهر تأییدی از سوی جوامع جهانی بر اقدامهای مثبت سازمان ملل متحد بود. یكی از دلایل مهم برگزیده شدن عنان، مذاكرات گسترده او با حاكمان بغداد بود.
عنان از همان آغاز دبیركلی، بارها برای مذاكره با رهبران وقت عراق، به این كشور سفر كرد تا تحریم هایی را كه به طریق ناعادلانه زندگی ملت و كودكان عراق را هدف قرار داده بود كاهش دهد. دبیركل سازمان ملل از معدود سیاستمدارانی بود كه دولت وقت بغداد نیز به گفت وگو با او تمایل داشت.
یكی دیگر از توفیقات این برهه از ریاست عنان، تصویب تغییرات ساختاری سازمان ملل بود. تنها چند ماه پس از رسیدن به دبیركلی، كوفی عنان اعلام كرد به دنبال اصلاح ساختار سازمان ملل متحد است. اصلاحات مورد نظر عنان، طیف وسیعی از مسائل را دربرمی گرفت و به طور كلی منشور اصلاحات او نسخه ای بود كه منافع قدرت های بزرگ را محدود می كرد. از همین رو، از همان ابتدا با مخالفت های اعضای دائم شورای امنیت مواجه شد.
با وجود این موج مخالفت ها، عنان از تصمیم خود منصرف نشد و ایده تغییرات را دنبال كرد تا سرانجام توانست نظر مثبت اكثریت اعضای سازمان را جلب كرده و اصلاحات را در اجلاس سالیانه مجمع عمومی در سال ۲۰۰۵ به تصویب برساند. این اتفاق از دید موافقان دبیركل حاصل رایزنی مستمر او در طول ۲ دوره فعالیت اش بود.
مهمترین محصول این تغییرات ساختاری، پایه گذاری شورای حقوق بشر بود كه با وجود مخالفت شدید آمریكا، سرانجام جامه عمل پوشید. این شورا كه در سال كنونی میلادی آغاز به كار كرد، جایگزین كمیسیون عالی حقوق بشر سازمان ملل شد. ۴۷ كشور عضو این شورا، از نقاط مختلف جهان برگزیده می شوند و وظیفه رسیدگی به حقوق شهروندان در كشورهای گوناگون را برعهده دارند.
با این همه، طیف زیادی از ناظران توفیقات عنان را عمدتاً در طرح و اقدامهای اجتماعی او جست وجو می كنند. اینان معتقدند كه كارنامه سیاسی عنان چندان برگ درخشانی ندارد اما در مقابل، عملكرد او در عرصه مشكلات اجتماعی جهان با توفیقاتی همراه است.
یكی از توفیقات سازمان ملل را در دوره عنان برنامه های مبارزه با ایدز دانسته اند. دفتر برنامه سازمان ملل در برابر ایدز (UNAIDS) در سال ۱۹۹۶ تأسیس شد و از زمان ریاست، عنان فعالیت های بسیاری برای جلوگیری و درمان این بیماری مهلك انجام داده است.
● آخرین آمار سازمان ملل نشان می دهد تقریباً
۳۹‎/۵ میلیون نفر در جهان، هم اكنون آلوده به ویروس ایدز هستند.با این وجود، تلاش های سازمان ملل متحد در كنترل نسبی این بیماری قابل توجه است.هشدارهای عنان درباره فراگیر شدن ایدز هیچ گاه متوقف نشد. در كنفرانسی كه ژوئن امسال با شركت نمایندگان عالی رتبه ۱۲۷ كشور برگزار شد، دبیر كل سازمان ملل نسبت به فراگیر شدن ویروس (HIV)، اعلام خطر كرد و خواست كه كشورهای جهان، كمك های مالی بیشتری برای مبارزه با ایدز اختصاص دهند.
● آزمون های توان فرسا
دوران ده ساله عنان؛ جهان به كام جنگ های مهیب كشانده شد. هر چند كوفی عنان تا پیش از رسیدن به دبیر كلی، چندان با جنگ بیگانه نبود؛ او زاده آفریقاست و قاره سیاه هم زادگاه جنگ های فراوان. عنان پیش از سال،۱۹۹۶ مدتی را به عنوان مدیر اجرایی صلح بانان سازمان ملل، در مناطق جنگی خدمت كرده بود. با این حال، ۳جنگ بزرگ، موقعیت صلح جهانی و متولیان آن در سازمان ملل را با آزمونی سخت روبرو كرد:
۱) جنگ افغانستان: واقعه یازدهم سپتامبر، تغییرات فراوانی در صحنه سیاسی جهان به دنبال داشت. در بستر این حادثه، دولتمردان آمریكایی تحت عنوان «جنگ علیه تروریسم» توانستند خواسته های خود را تا حدی جامه عمل بپوشانند.
اكتبر سال۲۰۰۱ میلادی، ایالات متحده و هم پیمانانش (بدون ممانعت شورای امنیت) حمله به افغانستان را آغاز كردند. آنها خیلی زود توانستند به نیروهای طالبان و القاعده غلبه كرده و تسلط خود را بر افغانستان به ثبت رسانند. هزاران كشته و دهها هزار آواره افغانی، حاصل این جنگ خونین بود. در عرصه بین المللی كمتر اعتراض و واكنش به جنگ افغانستان و كشته های آن صورت گرفت.
در مسأله افغانستان، سازمان ملل متحد چندان نتوانست به تعهدات اصلی خود جامه عمل بپوشاند. دستگاه رهبری عنان هر چند در شكل گیری حكومت نوین كابل «فعال» ظاهر شد اما در دوره پس از استقرار دولت نیروهای صلح بان آن از وظیفه اعاده امنیت بازماندند تا حدی كه نقش این نهاد تحت سایه كشمكش ناتو و طالبان به كلی فراموش شد.
۲) جنگ عراق: این جنگ، حكایت دیگری است. با وجود آنكه حمله به عراق نیز براساس فرضیه «جنگ علیه تروریسم» پایه ریزی شد، اما مخالفان بسیاری داشت. این بار ایالات متحده، وجود سلاح های كشتار جمعی در عراق را بهانه تهاجم قرار داد. با وجود آنكه بازرسان سازمان ملل اعلام كردند، سلاح كشتار جمعی در عراق یافت نشده است، آمریكا و انگلستان باز هم خواسته خود را دنبال كردند. تلاش های ایالات متحده و بریتانیا جهت صدور مجوز حمله به عراق از سوی سازمان ملل، با مخالفت های جدی مواجه شد. از همین روست كه برخی ناظران سازمان ملل از مقاومت آن روز كوفی عنان و شورای امنیت در برابر خواسته های آمریكا و انگلستان، به عنوان یكی از موفقیت های عمده سازمان ملل متحد یاد می كنند. دست آخر نیز، آمریكا و انگلستان بدون مجوز شورای امنیت و در مارس سال۲۰۰۳ میلادی، تهاجم به عراق را آغاز كردند. ارزش تاریخی حركت عنان در آن برهه این بود كه حمله آمریكایی ها به عراق را در فقدان مجوز شورای امنیت به حمله ای نامشروع بدل كرد. با این اوصاف كوفی عنان و دوستانش این خط مشی چالش گرانه را نتوانستند تداوم ببخشند. آنها در ادامه مسیر بویژه پس از تهدیدات شدید نومحافظه كاران كاخ سفید به نوعی مماشات با برنامه دولت بوش در عراق روی آوردند.۳) جنگ لبنان: آخرین مناقشه خونینی كه عنان درگیر آن شد، جنگ لبنان بود. رژیم صهیونیستی به بهانه آزاد كردن سربازان اسیر خود نزد حزب الله لبنان، جنگ را در ماه جولای سال جاری میلادی آغاز كرد. رویدادهایی كه در حواشی این جنگ ۳۳ روزه پدید آمد را می توان از شكست های دیپلماسی شورای امنیت دانست. در همان روزهای آغازین یورش اسرائیل به جنوب لبنان، دولت های مختلف تحت فشار افكار عمومی خود، خواستار صدور قطعنامه آتش بس از سوی شورای امنیت شدند، اما مخالفت قدرتهای بزرگ و در رأس آنان، ایالات متحده، مانع از صدور چنین قطعنامه ای شد.با وجود آن كه رژیم صهیونیستی پس از ناتوانی در رویارویی و پیروزی بر حزب الله لبنان، آتش بس و عقب نشینی از جنوب لبنان را پذیرفت اما شورای امنیت سازمان ملل در اقدامی شگفت انگیز با صدور قطعنامه،۱۷۰۱ به مداخله همه جانبه در اوضاع سیاسی لبنان دست زد. قطعنامه مذكور و تصمیمات و بیانیه های بعدی شورای امنیت در پرونده قتل حریری از نقاط مبهم و سؤال برانگیز شورای امنیت است كه با تأیید و همراهی كوفی عنان صادر شد.
● بحران فلسطین و منازعه دیرپای خاورمیانه
كوفی عنان در برابر بزرگترین درگیری خاورمیانه و جهان همان راهی را پیمود كه اسلاف او رفتند. عنان در نخستین سال های دبیركلی خود هر چند رشته ای از رایزنی ها برای تقویت مذاكره و تخفیف تنش میان اعراب و اسرائیل را در پیش گرفت، اما در ادامه راه او سازمان تحت رهبری اش از ایفای نقشی مؤثر و نشان دادن ابتكاری نو بازماندند.
فعالیت عمده سازمان ملل در این مدت، نقش سازمان ملل به صدور قطعنامه های بی پشتوانه ای محدود شد كه فقط هنگام قتل عام فلسطینیان در مجمع عمومی تصویب شد ودر مرحله اجرا به سد بزرگ و قوی آمریكا برخورد كرد. كوفی عنان حتی در برابر تعرضات گستاخانه ای كه ارتش رژیم صهیونیستی به مقر نیروهای سازمان ملل انجام دادند نتوانست كاری از پیش ببرد.
● عنان علیه عنان
یكی از نقاط تاریك دوران عنان، ماجرای نفت در برابر غذا بود. پس از مشخص شدن اتهامات حكومت صدام در حمله به كویت، شورای امنیت سازمان ملل تحریم هایی را در دهه ۹۰ میلادی علیه دولت وقت عراق اعمال كرد. با گذشت زمان، زندگی برای عراقی ها سخت و وضع معیشتی ایشان با مشكل فراوان روبرو شد. از این رو، سازمان ملل جهت كمك و یاری رساندن به مردم عراق، برنامه نفت در برابر غذا را پیشنهاد و اجرا كرد. مطابق این برنامه ، به حكومت عراق اجازه داده می شد با فروش مقدار معینی از نفت خود، امكانات اولیه و مهم معیشتی و دارو تهیه كرده و در اختیار مردم قرار دهد.برنامه نفت در برابر غذا به صورت معمول ادامه داشت كه افشای یك خبر، رسوایی بزرگی به بار آورد: تخلف مالی پسر كوفی عنان. «كوجو عنان» (Kojo Annan) (فرزند دبیركل سازمان ملل) یكی از اعضای بلندپایه اجرایی برنامه نفت در برابر غذا بود. براساس آنچه در رسانه های جهان فاش شد فرزند عنان در ازای دریافت مبلغ ۳۰۰ هزار دلار، ترتیب برنده شدن یك شركت سوئیسی را در مناقصه های برنامه نفت در برابر غذا فراهم آورده بود. همچنین گفته شد كمپانی سوئیسی دست كم ۶۰ میلیون دلار سود از این قرارداد به دست آورده باشد.
كوفی عنان، پسرش و كمپانی سوئیسی هر سه در ابتدا این اتهام را رد كردند، اما با انتشار اسناد قضیه در مطبوعات، هیأتی از سوی دبیركل سازمان ملل ملزم به تحقیق درباره موضوع شد. اهمیت مسأله بیشتر به این خاطر بود كه كوفی عنان به عنوان یكی از متهمان اصلی در این پرونده معرفی شده بود.
پس از بررسی های مقدماتی، گروه تحقیق اعلام كرد: كوفی عنان در سالهای ۱۹۹۷ و ،۱۹۹۸ دو بار با مدیر اجرایی شركت سوئیسی ملاقات داشته است. از طرفی، دبیركل سازمان ملل به دلیل اهمال در انجام وظایف خود و نداشتن نظارت كافی، مقصر معرفی شد اما رشوه گیری پسر عنان به اثبات رسید. ولی با حمله آمریكا و انگلستان به عراق در سال ،۲۰۰۳ عملاً پرونده این ماجرا نیز چون پرونده نفت در برابر غذا به بایگانی تاریخ سپرده شد.
● جلوه ای از محافظه كاری سازمان ملل
عملكرد رؤسای سازمان ملل از دكوئیار تا كوفی عنان تابع و تابلویی از ساختار سیاسی این نهاد است، نهادی كه در نگاه همه ناظران به عنوان نیروی محافظه كار، محتاط و مماشاتگر شناخته شده است و به دلیل پذیرفتن هژمونی پنج قدرت هسته ای اختیاری محدود دارد. لذا قضاوت درباره دوران ۱۰ ساله كوفی عنان امری سهل و ممتنع است.
با ملاحظه این ساختار سیاسی است كه روزی او را در نقش یك سیاستمدار فعال و منتقد علیه مناسبات ناعادلانه قدرت می بینیم و روزی دیگر در پای میز مصالحه با قدرت هایی كه سودایی جز كسب سود بیشتر از جامعه بین المللی ندارند. در نگاه اول، كوفی عنان در دوران خود تلاش می كند به عنوان مجری خواسته های قدرت های بزرگ شناخته نشود و حتی چهره ای مدافع حقوق كشورهای در حال توسعه داشته باشد. مقاطع و مواقعی است كه اكثر كشورها و دولت های صحنه بین المللی، از عملكرد ده ساله او «رضایت نسبی» ابراز می كنند. رضایتمندان از كارنامه او می گویند: هنگامی كه دبیركل و سازمان متبوعش توانایی حل موضوعی را نداشتند، هیچگاه مسأله را به حال خود رها نكرده و مسئولیت را از خود سلب نكردند. آنها برای نمونه، از بحران دارفور نام می برند.
رفع معضلات حدود ۲ میلیون نفر آواره و تأمین مایحتاج ۳ میلیون نفر از اهالی دارفور، بخشی از تلاش های سازمان ملل در این منطقه آفریقاست. این در حالی است كه پس از گذشت نزدیك به ۴ سال ، هنوز هم فاجعه دارفور پایان نیافته است.
از سوی دیگر كارنامه عنان پس از ۱۱ سپتامبر را می بینیم كه با مماشات و حتی تناقضات آمیخته است وقتی كه بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر ایالات متحده و هم پیمانانش فرصت را غنیمت شمرده و جنگ علیه تروریسم را آغاز نمودند.در این مدت، تلاش های كوفی عنان برای جلوگیری از خشونت بهره چندانی در پی نداشته و ندارد. با همه این اوصاف جهان پر از التهاب دوره عنان در روزهای واپسین به رهبری او در روزنه هایی به سوی امید یافت. در ماه های آخر دبیری عنان، حاكمیت جمهوریخواهان پس از ۱۴ سال با شكست روبرو شد. به دنبال آن، دموكرات های پیروز انتخابات اعلام كردند سیاست های جنگ طلبانه آمریكا باید تغییر یابد. عنان نیز با دموكرات ها همصدا شد و ندای تغییر در خط مشی كاخ سفید را سر داد اما او دیگر دبیركل سازمان ملل نخواهد بود تا این تغییرات را از نزدیك تجربه و حس كند.
نماینده خطه آفریقا در واپسین روزهای ریاستش، بار دیگر آرمان و آرزوی مردم خویش را برای جهانی عادلانه تكرار كرد. او از راه و رسم سیاستگذاران جهانی بویژه آمریكایی ها شدیداً انتقاد كرد، اما این نطق حماسی و پرهیجان او جز افسوس نسبت به فرصت های از دست رفته احساس و تلقی دیگر در پی نداشت.

منبع : روزنامه ایران