حافظیه

آرامگاه شاعر بزرگ، خواجه شمس الدین محمد حافظ است كه در شمال شهر شیراز، پایین تر از دروازه قرآن، در خاك مصلی (یكی از قبرستان های معروف شیراز) قرار دارد و مساحت آن ۱۹۱۱۶ متر مربع می باشد.
۶۵ سال پس از وفات حافظ، یعنی در سال ۸۵۶ ه.ق. ۱۴۵۲ م. شمس الدین محمد یغمایی وزیر میرزا ابوالقاسم بابر گوركانی (پسر میرزا بایسنغر نواده شاهرخ بن تیمور) حاكم فارس، برای اولین بار عمارتی گنبدی شكل را بر فراز مقبره حافظ بنا كرد و در جلو این عمارت، حوض بزرگی ساخت كه از آب ركن آباد پر می شد. (شیراز شهر جاویدان، علی سامی، ص ۳۶۶)
این بنا یك بار در اوایل قرن یازدهم هجری، در زمان حكومت شاه عباس كبیر و دیگر بار، ۳۵۰ سال پس از وفات حافظ به دستور نادرشاه افشار مرمت شد.
درسال ۱۱۸۷ ه.ق. كریم خان زند بر مقبره حافظ، بارگاهی به سبك بناهای خود ساخت و بر تربتش سنگی مرمرین نهاد كه امروز نیز باقی است. بر روی این سنگ، دو غزل از دیوان حافظ با مطلع:
مژده وصل تو كو كز سر جان برخیزم
طایر قدسم و از هر دو جهان برخیزم
و ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش
پیوسته در حمایت لطف اله باش
به شیوه نستعلیق توسط حاجی آقاسی بیك افشار آذربایجانی نگاشته شده است. هم چنین تالاری با چهار ستون سنگی یكپارچه بلند ساخت كه از طرف شمال و جنوب گشاده بود و در دو سوی آن، دو اتاق بنا كرد به گونه ای كه مقبره حافظ در پشت این بنا قرار می گرفت و در جلو آن باغ بزرگی را احداث نمود.
پس از كریم خان زند در سال ۱۲۷۳ ه.ق. طهماسب میرزا (مؤیدالدوله) حكمران فارس، آرامگاه حافظ را بار دیگر تعمیر و مرمت كرد و در سال ۱۲۹۵ ه.ق. ۱۸۷۸ م. معتمدالدوله فرهاد میرزا فرمانروای فارس در گرداگرد مقبره حافظ، معجری چوبی ساخت. پس از آن در سال ۱۳۱۷ ه.ق (اردشیر) زردشتی یزدی، بار دیگر بارگاه حافظ را مرمت كرد و بر فراز آرامگاهش، معجری بنا كرد اما حاج سید علی اكبر فال اسیری به دلیل زردشتی بودن اردشیر، بنای مرمت شده را ویران ساخت.
این بنا تا سال ۱۳۱۹ ه.ق. ۱۰۹۱ م. همچنان ویران باقی ماند تا اینكه شاهزاده ملك منصور ملقب به شعاع السلطنه حاكم فارس، به یاری علی اكبر مزین الدوله نقاش باشی، معجری آهنین بر فراز آرامگاه حافظ ساخت و كتیبه ای بر آن قرار داد.
در سال ۱۳۱۰ ه.ش. دبیر اعظم بهرامی استاندار فارس بر دیوار جنوبی حافظیه سر در بزرگی از سنگ نصب نمود و در جهت آبادی نارنجستان آن تلاش كرد.
در سال ۱۳۱۴ ه. ش. سرهنگ علی ریاضی (رئیس فرهنگ فارس) با همیاری علی اصغر حكمت و نظارت علی سامی و با طراحی آندره گدار فرانسوی، بازسازی بنای حافظیه را آغاز كردند. بنای كنونی حافظیه بنا بر اسلوب عهد كریم خان زند است. سنگ قبر حافظ به ارتفاع یك متر از سطح زمین قرار گرفته و به وسیله پنج ردیف پلكان مدور احاطه شده است. بر فراز بارگاهش گنبدی مسی به شكل كلاه دراویش (ترك ترك) بر روی هشت ستون به ارتفاع ده متر، بنا شده است و از درون با كاشی های هفت رنگ معرق كاشی كاری شده است. همچنین در سقف آرامگاه هشت بیت از غزل:
حجاب چهره جان می شود غبار تنم
خوشا دمی كه از آن چهره پرده برفكنم
بر روی سنگ های یكپارچه با خط ثلث نگاشته شده است.
رواق چهار ستونه كریم خان زند به صورت تالاری وسیع، دارای بیست ستون سنگی بلند، ۵۶ متر و طول و ۷ متر عرض در آمده است به گونه ای كه چهار ستون عهد كریم خانی در وسط این بنا قرار گرفته است. بر روی دیوارهای دو طرف رواق، سنگ های مرمرین نهاده شده است و بر فراز این سنگ ها، كتیبه ای قرار گرفته كه بر روی آن غزل:
روضه خلدبرین خلوت درویشان است
مایه محتشمی خدمت درویشان است
از روی خط میرعماد توسط هنرمندان شیرازی بر روی سنگ مرمر نقر شده است. در زیر زمین رواق آب انبار حافظیه قرار گرفته است. آب انبار حافظیه این تالار بیست ستونه، حافظیه را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم كرده، به گونه ای كه مقبره حافظ در ناحیه شمالی قرار گرفته است. هم چنین در این قسمت كتابخانه ای با مساحت ۴۴۰ متر مربع حاوی ده هزار جلد كتاب وجود دارد كه به عنوان مركز حافظ شناسی مورد استفاده قرار می گیرد. درخت های نارنج و دو حوض مستطیل بزرگ شرقی و غربی نیز در این قسمت وجود دارد كه این حوض ها منبع آب حوض های بزرگ باغ ورودی است. قهوه خانه سنتی با مساحت ۳۳۰ متر مربع نیز در این ناحیه قرار گرفته است.
سمت چپ اتاق بزرگی متعلق به آرامگاه قوام با دو اتاق به جانب آن و شش اتاق دیگر كه سه تا به آرامگاه و سه تای دیگر به نقاشی، مینیاتوری، معرق سازی و میناسازی تعلق دارد، است . در پشت این آرامگاه (آرامگاه قوام) فضای سبزی با یك حوض در میان وجود داردكه آرامگاه غلامحسین صاحبدیوانی و آرامگاه قوام وجود دارد.
در سمت راست مقبره، دیوار دارای ۱۴ طاقنماست كه آرامگاه خاندان معدل نیز در همین قسمت است.
بر دیوارهای این بخش از حافظیه غزل هایی از دیوان حافظ بر روی كاشی و سنگ مرمر نوشته شده است.
بر روی دیوار شمالی غزلی با مطلع:
سحرم هاتف میخانه به دولت خواهی
گفت باز آی كه دیرینه این درگاهی
و بر دیوار جنوبی غزل
چو بشنوی سخن اهل دل مگو كه خطاست
سخن شناس نئی جان من خطا اینجاست
و بر دیوار شرقی غزل
مزرع سبز فلك دیدم و داس مه نو
یادم از كشته خویش آورد و هنگام درو
و بر دیوار غربی غزل
بیا كه قصر امل سخت سست بنیاد است
بیار باده كه بنیاد عمر بر باد است
با خط امیرالكتاب حاج میرزا عبدالحمید ملك الكلامی كردستانی نگاشته شده است.
در قسمت جنوبی حافظیه، باغچه های بزرگی وجود دارد كه گرداگرد آنها گل كاری شده است و مابین آنها دو حوض مربع مستطیل بزرگ است. (سنگ های لبه این حوض ها همان سنگ های حوض باغ شمالی موزه پارس است كه پس از امتداد خیابان كریم خان زند به سمت بازار وكیل، آن را خراب كرده، به حافظیه منتقل كردند) و در دو طرف حیاط، نارنجستان بزرگی وجود دارد. دیوارهای جنوبی و در ورودی باغ از نرده های آهنی ساده ساخته شده است و بر نمای خارجی تالار، رو به سمت باغ ورودی غزل
گلعذاری ز گلستان جهان ما را بس
زین چمن سایه آن سرو روان ما را بس
نگاشته شده است.
مساحت بخش جنوبی از در ورودی باغ تا پلكان های رواق میانی، ۹۹۸۳ متر مربع می باشد.
در جوار تربت حافظ عده ای از مشاهیر به خاك سپرده شده اند كه برخی از آنها عبارتند از: شیخ محمد اهلی شیرازی، میرزا نصیر ملقب به فرصت الدوله، حجه الاسلام آقا سید علی مجتهد كازرونی، آقا محمد هاشم ذهبی، سالار جنگ، محمد خلیل رجایی، حمیدی شیرازی، میرزا محمد شفیع وصال شیرازی، دكتر لطفعلی صورتگر، فریدون توللی، رسول پرویزی، علی محمد قوام الملك و فرزندانش.

منبع : سایت شیراز