تخت فولاد گورستانی آن سوی تاریخ

تخت فولاد دركنار قبرستان بقیع مدینه، ابوطالب مكه و وادی السلام نجف اشرف از مهمترین و متبرك ترین مرقدهای جهان اسلام به شمار می رود.
تا آنجایی كه برخی معتقدند تخت فولاد به واسطه قدمت و قبور متبرك آن، دومین گورستان جهان اسلام است، اما تخت فولاد كجاست؟ بیرون از دایره شهر و محدوده اصفهان ، بجز اندك محققان و پژوهشگران، شاید كمتر كسی بداند مكانی بانام تخت فولاد وجود دارد. این درحالی است كه تخت فولاد بخوبی ظرفیت آن را دارد كه به یكی از مقاصد گردشگری مذهبی ایران و تاریخ معماری اصفهان بدل شود، زیرا كه تخت فولاد فقط یك قبرستان ساده قدیمی نیست. تاریخ مردان و زنان نامی اصفهان، ایران و جهان اسلام است. به گفته «حسین حمیدی» مدیر مجموعه مذهبی ـ تاریخی تخت فولاد، این مكان بخوبی ظرفیت آن را دارد كه به عنوان یك مكان مذهبی به مردم كشور معرفی شود و حتی به اعتقاد برخی، فراتر از این به نظر می رسد. تخت فولاد به واسطه دارا بودن ویژگی های تاریخی و معماری ارزنده، در صورت معرفی درست می تواند در بخش جذب گردشگری فرهنگی خارجی نیز سهم داشته باشد. تخت فولاد دارای نزدیك به ۴۷ تكیه است كه ۱۳ تكیه مربوط به دوره صفوی تا قاجار و ۳۴ تكیه نیز از زمان قاجار به بعد ساخته شده است. همچنین در سال های گذشته، مجموعه فرهنگی ـ مذهبی تخت فولاد، مراكز فرهنگی و موزه های متعددی دراین محدوده ساخته است مانند: كتابخانه ومجموعه باغ طوبی، موزه سنگ نبشته ها، موزه روزنامه نگاران و موزه عكس بزرگان علم و مذهب و هنر اصفهان. همچنین قرار است موزه معاد (برای نخستین بار در ایران) در این مجموعه ایجاد شود.
● تخت فولاد كجاست؟
در جنوب شرقی اصفهان محدوده ای به مساحت ۷۵ هكتار وجود دارد كه از شمال به خیابان میر، از جنوب به خیابان سعادت آباد و محوطه دانشكده پرواز، از شرق به خیابان بهار و از غرب به خیابان مصلا می رسد. نام این منطقه با وجود دست اندازی ها، تخریب ها، ساخت وسازها وخیابان كشی هایی كه از اوائل دهه ۳۰ شمسی به این سو كم كم در آن صورت گرفته هنوز تخت فولاد نام دارد. این فضا بویژه از بالای مناره های مصلای (در حال ساخت) اصفهان بخوبی دیده می شود. شاید تاكنون از بالا به هیچ گورستانی نگاه نكرده باشید. زیر پایتان تا چشم كار می كند سنگ قبر است و تكیه و.... مصلا كه درست درون محدوده تخت فولاد قرار گرفته این امكان را به گردشگر می دهد كه تجربه جدیدی در این زمینه كسب كند.
در كتاب های تاریخی، ازاین گورستان به نام های لسان الارض، بابا ركن الدین و تخت فولاد یاد شده است. وجه تسمیه آن هم ظاهراً به واسطه وجود عبادتگاه و قبر بابا فولاد حلوایی (متوفی به سال ۹۵۹ ه ق) در مركز مخابرات فیض امروزی (یكی از بخش های تصرف شده تخت فولاد در سال های قبل) است. این در حالی است كه پیشنیه تاریخی تخت فولاد به گواهی شواهد تاریخی و بقایای معماری كه تا دهه قبل در لسان الارض(یكی از بخش های معروف تخت فولاد) موجود بوده به اوائل دوره اسلامی برمی گردد و به احتمال زیاد بخشی از محل سكنا گزینی قبل ازاسلام و صدر اسلام شهر تاریخی اصفهان بوده است. به همین واسطه دلایل دیگری را نیز در وجه تسمیه تخت فولاد یادآور شده اند مانند این كه این قبرستان در گذشته تا كنار پل خواجو وسعت داشته (استفاده از سنگ قبر به جای سنگ های معمولی در قسمت هایی از پل این ادعا را قوت می بخشد) و قبل از ساخت پل خواجو، مردم برای رفت وآمد از تخته هایی استفاده می كرده اند كه به فاصله روی سنگ هایی قرار گرفته بوده است. بر این اساس این منطقه تخته پل ها یا تخته پل لاد یعنی پلی كه از تخته درست شده باشد، نام گرفته است (در فارسی لاد به معنای پل است). گفتنی است كه هم اكنون در زبان مردم این مكان تخت فولاد تلفظ می شود.
● تخت فولاد قدمتی به آغاز خلقت
سابقه تاریخی تخت فولاد همانند نام آن با افسانه توأم است. آنچه قطعی و برپایه شواهد مستند تاریخی استوار است این كه قدمت این محل دست كم به دوران آل بویه می رسد، اما در برخی روایات مانند كتاب ذكر اخبار اصفهان اثر حافظ ابونعیم به زمین لسان الارض(یكی از بخش های تخت فولاد) اشاره شده و آمده است كه قدمت و اهمیت آن با خلقت انسان وزمین و آسمان شروع می شود. در واقع معنای تحت اللفظی آن هم زبان زمین است، اما یكی دیگر از مواردی كه به پیشینه تاریخی و قدیمی این محل اشاره دارد، وجود قبر یوشع نبی(ع) از پیامبران در تكیه لسان الارض است. هر چند وجود قبر یوشع بن نوح، وصی حضرت موسی (ع) در فلسطین، احتمال وجود قبر این پیامبر را در لسان الارض وتخت فولاد تضعیف می كند، اما این احتمال وجود دارد كه این مقبره به یكی از بزرگان و صالحان متعلق باشد. تا دو دهه قبل، لسان الارض با دیواری قدیمی محصور بود و در بعضی قسمت های آن به گفته كارشناسان آثار سبك دیلمی مشهود بوده است. در باقی قسمت های تخت فولاد نیز سنگ قبرهایی پیدا شده كه به دهه ششم و هفتم هجری بر می گردد. همین موضوع مهر تأییدی است بر قدمت این گورستان. حتی در اقوال و اخبار آمده كه در دوره سلجوقی دراین مكان بناهای مجلل موجود بوده وتخت فولاد جایگاه عبادت وزیارت عرفا بوده است. افرادی چون بابا ركن الدین و بابا فولاد كه مقبره های هر دو این ها نیز همانجاست.
با این حال دوره رونق و گسترش این گورستان همانند سایر بخش ها و آثار شهر به سلسله صفویه باز می گردد. می گویند زمان شاه سلیمان صفوی محدوده تخت فولاد به حداكثر وسعت خودرسیده بود تا آنجا كه در آن زمان دارای ۴۰۰ تكیه و خانقاه بوده است، اما از اواخر دوره صفوی بویژه اززمان شاه سلطان حسین، تخریب تكیه ها آغاز و در زمان حضور افغان ها در اصفهان این ناحیه خالی از سكنه شد.
در دوره قاجار هم تخت فولاد با افت و خیزهای فراوانی روبه رو بود، اما هیچ گاه به اوج خود بازنگشت.
اگرچه سازمان میراث فرهنگی در سال ۷۵ اقدام به ثبت این محدوده چندین هكتاری در فهرست آثار تاریخی كشور كرد اما تخریب ها و دست اندازی دراین مجموعه تاریخی ـ مذهبی از سال ها قبل آغاز شده بود.
● سرشناسان و بزرگان تخت فولاد
از تكایای مشهور تخت فولاد می توان به تكیه میرفندرسكی، سیدالعراقین، بختیاری ها، جهانگیر خان قشقایی، فاضل سراب، خوانساری، محمدباقر چارسوقی، شیخ مرتضی ریزی، ملك و گلزار اشاره كرد و از بزرگان و سرشناسان آرمیده نیز می توان به باباركن الدین بنیادی، حكیم میرابوالقاسم فندرسكی، میرزا رفیع الدین نائینی، آقاحسن خوانساری، حكیم معارف، میرمحمد اسماعیل خاتون آبادی، سردار اسعد بختیاری، صمصام السلطنه، ملامحمد بن عبدالفتاح تنكابنی مشهور به فاضل سراب، آقاجمال خوانساری، بهاءالدین محمد اصفهان، میرزا عبدالباقی طبیب اصفهان، آقازین العابدین اشرف الكتاب اصفهانی، ملااسماعیل خواجویی، آقامحمد بیدآبادی، حكیم جهانگیرخان قشقایی، حاجیه خانم امین حسین شهناز و جلال الدین تاج اصفهانی (از هنرمندان موسیقی اصفهان)، داراب افسر بختیاری (شاعر برجسته بختیاری) میرزا تقی خان سرتیپ (روزنامه نگار و ادیب) و عطاء الله دهش(كسی كه برای نخستین بار برق را وارد اصفهان كرد) اشاره كرد.
● یادمان تاریخی اصفهان منتشر شد
شرح گورستان تخت فولاداگرچه در كتاب های قدیمی آمده، اما به تازگی كتاب های مختلفی درباره تخت فولاد به چاپ رسیده، مانند كتاب «سیری در تاریخ تخت فولاد» اثر مصلح الدین مهدوی (نخستین كتاب)، تخت فولاد اثر سیداحمد عقیلی وتعدادی كتاب چاپ شده یا در دست چاپ دیگر، اما به تازگی كتابی سه جلدی با عنوان تخت فولاد، یادمان تاریخی اصفهان به چاپ رسیده كه به نوعی شاید متفاوت و یا كامل تر از دیگر كتاب ها باشد. این كتاب بخشی از تحقیقات گروه پژوهشی متون دوران اسلامی پژوهشكده زبان و گویش است كه برروی این گورستان تاریخی انجام شده است.
به گفته گیلان فقیه میرزایی، مدیر گروه متون دوران اسلامی، در اجرای این طرح تحقیقاتی كه از سال ۱۳۷۷ آغاز شده و هنوز ادامه دارد، به طور همزمان پژوهش به شكل كتابخانه ای و میدانی صورت گرفته است. مطالعه متون تاریخی، جغرافیای تاریخی، تذكره رجال، دیوان شعرا، اسناد و مدارك و... ازجمله پژوهش های كتابخانه ای و كار بر روی تكایا و مقبره ها به ترتیب قدمت، تحلیل و تطبیق اطلاعات میدانی و تدوین گزارش جامع در هر زمینه، بخش میدانی پژوهش را شامل می شود. به گفته مدیر گروه دوران اسلامی، برنامه های دیگری نیز از سوی گروه متون دوران اسلامی درباره با تخت فولاد دنبال می شود. او ارائه طرح های پیشنهادی درباره ساماندهی این گورستان همچون یك موزه تاریخی، گزارش سنگ مزارهای مفقود شده، اطلاع رسانی به مقامات مسئول به منظور حفظ و جلوگیری از روند سریع تخریب تكایا، پیشنهاد برگزاری مراسم بزرگداشت و یادمان مشاهیر و انتشار آثار علمی این بزرگان، كه اغلب در مجموعه های نسخ خطی پنهان مانده را از دیگر برنامه هایی برشمرد كه ازسوی گروه متون دوران اسلامی دنبال می شود. بررسی تكایای این گورستان، از جنبه های معماری، تهیه نقشه (پلان، نما و مقطع)، محل قرار گرفتن قبور، بررسی نقوش، سیر تحول خط، كاتب، سنگتراش، پژوهش در احوال و آثار بزرگان و نخبگان علمی مدفون در آن و ویژگی های خاص تاریخی- فرهنگی این گورستان از دیگر موضوعات مورد پژوهش است.

مهسا جزینی

منبع : روزنامه ایران