ریشه های رومانتیسم به روایت آیزایا برلین

«ریشه های رومانتیسم» عنوان كتابی به قلم آیزایا برلین با برگردان عبدالله كوثری است كه از سوی نشر ماهی چاپ و در همین هفته در سراسر كشور توزیع می شود.
آیزایا برلین كه رومانتیسم را بزرگ ترین تحولی كه تاكنون در زندگی انسان غربی روی داده، می خواند. در این كتاب با بیانی دقیق و شیوا سرگذشت این جنبش فكری و هنری را از نخستین مراحل شكل گیری تا قرن بیستم دنبال می كند. او نخست تحولات اجتماعی و فرهنگی اروپا، خاصه آلمان را بررسی می كند و آنگاه به آرا و افكار متفكرانی كه در این جنبش پیشگام و در تحول آن مؤثر بوده اند، می پردازد.
و نیز گرایش های گوناگون درون این جنبش را توضیح می دهد و از تأثیر اندیشه رمانتیك ها بر همه ابعاد زندگی مردمان غرب، از هنر و ادبیات تا گرایش های فلسفی و سیاسی تصویر روشنی به دست می دهد. هنری هاردی استاد كالج آكسفورد مقدمه ای عالمانه به عنوان ویراستار كتاب نوشته است كه می خوانیم.
هرچیز همان است كه هست، و نه چیز دیگر.
جوزف باتلر
هرچیزی همانی است كه هست...
آیزایا برلین
آیزایا برلین این گفته باتلر را بسیار می پسندید و آن را در یكی از مهم ترین رساله های خود نقل كرده است. من این گفته را از آن رو سرآغاز سخن خود می كنم كه نخستین حرف درباره این كتاب، برای راه بستن بر هر سوءتفاهم، این است كه كتاب حاضر به هیچ روی آن كتاب تازه درباره رومانتیسم نیست كه برلین از زمان ایراد سخنرانی ها(ی نامكتوب) درباره این موضوع در مارس و آوریل ۱۹۶۵ درگالری ملی هنر واشنگتن، آرزوی نوشتن آن را داشت. درطول سال های بعد، خاصه بعد از بازنشستگی از ریاست كالج وولف سن آكسفورد در ،۱۹۷۵ او همچنان سودای نوشتن آن كتاب را در سرداشت و كتاب های بسیار می خواند و انبوهی از یادداشت ها فراهم می آورد. در دهه آخر عمر خود، همه این یادداشت ها را در اتاقی گردآورد و كار پیونددادن آنها را آغازكرد. پس فهرستی از سرفصل ها فراهم كرد و به تقریر گزیده ای از یادداشت ها در دستگاه ضبط كاست پرداخت و آن مطالب را زیر سرفصل ها سامان داد.
برلین درعین حال در این فكر بود كه این مطالب را به صورت مقدمه ای طولانی بر كتابی از ای.تی.ای هوفمان منتشركند و نه به صورت كتابی مستقل با نام خودش. این تألیف تازه باز هم صورت نهایی پیدانمی كرد، شاید تاحدی به این علت كه برلین بیش از حد كار را معطل گذاشته بود. تا آنجا كه من خبردارم حتی یك جمله از آن كتاب موردنظر را بركاغذ نیاورد.
این كه برلین نتوانست نسخه ای بازنگری شده از این مطالب را خود به نگارش درآورد بی گمان همان قدر كه برای خود او جای دریغ داشت برای خوانندگان آثار او نیز مایه تأسف است. اما فقدان آن نوشته به معنای ازدست رفتن همه چیز نیست. اگر آن كتاب نوشته می شد، كتاب حاضر كه صرفاً نسخه ویراسته آن سخنرانی هاست هرگز منتشر نمی شد؛ اما از این گذشته، در نسخه رونوشت حاضر طراوت، صمیمیت و شور و هیجانی نهفته است كه بی گمان در آن نسخه مفصل و بازنگری شده، تا اندازه ای، از میان می رفت. گفتارهای نامكتوب بسیاری از برلین در دست داریم كه به صورت نوار ضبط شده یا نسخه ای از آن به ما رسیده و برخی از آنها را می توان مستقیماً با متون چاپ شده برگرفته از آنها یا با متن هایی كه پیشتر تألیف شده و مبنای آن گفتارها بوده مقایسه كرد. این مقایسه نشان می دهد كه چگونه بازنگری های مكرر برلین تا مرحله چاپ مطلب، در عین آن كه درونمایه فكری و دقت اثر را بیشتر كرده، گاه از طراوت بداهه گویی كاسته و یا برعكس، چگونه متن طولانی اصلی - كه خود برلین آن را «نیم تنه» می نامید - آنگاه كه به صورت منبعی برای گفتاری به كار رفته كه با روخوانی متنی آماده تفاوت دارد، شادابی و طراوتی دیگر یافته است.
در نگاهی كلی می توان گفت سخنرانی های ایرادشده از روی یادداشت ها با كتابی كه با وسواس و دقت تألیف شده قابل قیاس نیست. در این مورد خاص آنچه ما دردست داریم تنها تجسم یكی ازمهم ترین طرح هایی است كه برلین درسرداشته است.
عنوانی كه برای این كتاب برگزیدم، عنوانی است كه خود برلین پیش ترها درنظر گرفته بود. اما این عنوان به هنگام ایراد آن سخنرانی ها جای خود را به «سرچشمه های تفكر رومانتیك» داد و علت آن بود كه در صفحات اول رمان هرزوگ نوشته سائول بلو كه در ۱۹۶۴ منتشر شد، قهرمان داستان كه استادی یهودی به نام موزس هرزوگ است و گرفتار بحران اعتمادبه نفس شده، در تلاشی ناموفق می كوشد برای كلاس بزرگسالان در مدرسه شبانه ای در نیویورك سخنرانی هایی تحت عنوان «ریشه های رومانتیسم» ایراد كند. تا آنجا كه من خبردارم این تشابه تصادفی بود - برلین خود هرگونه رابطه مستقیم را انكار می كرد - اما، ماجرا هرچه باشد، عنوان نخستین بی گمان رساتر بود و اگر هم در آن زمان دلیلی برای كنار نهادن آن می داشتیم، آن دلیل امروز ازمیان برخاسته است.
اشارات مقدماتی برلین پیش ازایراد سخنرانی، اگرچه به همان مناسبت گفته شده و بنابراین جایی در این كتاب ندارد، برای آگاهی از نگرش او شاید سودمند باشد. بنابراین طولانی ترین بخش آن مقدمه را دراینجا نقل می كنیم:
در این سخنرانی ها روی سخن بیشتر با هنرشناسان، یعنی نویسندگان تاریخ هنر و خبرگان زیبایی شناسی است كه من نمی توانم خود را در شمار ایشان جای دهم. تنها بهانه پذیرفتنی من در انتخاب این موضوع این است كه جنبش رومانتیسم طبعاً با هنرها ارتباط دارد. اگرچه چندان چیزی درباره هنرها نمی دانم، اما می توانم بگویم هنرها را نمی توان بیرون از قلمرو این جنبش دانست و من به شما قول می دهم كه در این بحث هنرها را نادیده نگیرم.
رابطه میان رومانتیسم و هنرها به یك اعتبار استوارتر نیز می شود. من اگر خود را شایسته سخن گفتن درباره این موضوع بدانم از این روست كه قصد دارم به زندگی سیاسی و اجتماعی و نیز زندگی اخلاقی بپردازم و به گمان من درست است اگر بگوییم جنبش رومانتیسم نه تنها جنبشی است كه با هنرها سروكار دارد، نه تنها جنبشی هنری است، بلكه شاید نخستین فرصت است در تاریخ غرب كه هنرها بر سایر جنبه های زندگی چیره شدند و نوعی سلطه بی معارض هنر بر زندگی پدیدآمد و این به یك معنی جوهر جنبش رومانتیك است؛ دست كم من قصد دارم كه نشان دهم این چنین بوده است.
این را هم باید اضافه كنم كه رومانتیسم صرفاً اهمیت تاریخی ندارد. بسیاری از پدیده های امروزی - ناسیونالیسم، اگزیستانسیالیسم، ستایش مردان بزرگ، ستایش نهادهای غیرشخصی، دموكراسی، توتالیتاریسم - جملگی از رومانتیسم تأثیر گرفتند و این جنبش در همه آنها رخنه كرده است. از این روست كه موضوع سخن من حتی با روزگار امروز بی ارتباط نیست.

منبع : روزنامه ایران