مکتب اصفهان تخت فولاد

در جنوب شرقی شهر اصفهان گورستان تخت فولاد، یكی از مهم ترین گورستان های تاریخی جهان اسلام، با گنجینه ای ارزشمند از مقبره های مشاهیر و بزرگانی ایران زمین قراردارد؛ بابا ركن الدین، میرفندرسكی و آقامحمد بیدآبادی از بزرگانی هستند كه در این گورستان دفن شده اند. در واقع به دلیل وجود آرامگاه این بزرگان و تعداد بی شماری از عالمان، حكیمان، عارفان و هنرمندان در این گورستان است كه تخت فولاد را دارای قداست مذهبی و معنوی فراوانی می دانند؛ تا جایی كه آن را در كنار قبرستان بقیع در مدینه منوره، قبرستان ابوطالب در مكه مكرمه و گورستان وادی السلام در نجف اشرف از مهم ترین و متبرك ترین مراقد جهان اسلام به شمار می آورند. البته اهمیت و ارزش قبرستان تخت فولاد تنها به این قداست معنوی منحصر نیست، بلكه این مجموعه گران قدر را می توان آینه تمام نمای فرهنگ و هنر ایرانی- اسلامی دانست. وجود ابنیه زیبای تاریخی همچون بقعه باباركن الدین و ده ها بنای ارزشمند از دوره های صفویه، زندیه، قاجاریه، با نمونه های عالی هنر كاشی كاری، آجركاری، خوش نویسی، حجاری و... زینت یافته اند، همگی تخت فولاد را به گنجینه ای از سبك های گوناگون معماری و هنری بدل كرده اند و ارزش و اهمیتی ویژه به آن بخشیده اند.
● وجه تسمیه تخت فولاد
درنظر كسی كه اولین بار نام قبرستان تخت فولاد را می شنود، پیش از هر چیز نام این مجموعه فرهنگی و تاریخی نامی عجیب به نظر می رسد و در واقع فوراً به دنبال پیدا كردن وجه تسمیه این مكان می افتد. در واقع باید گفت از این گورستان در كتب تاریخی به نام های «لسان الارض» و «بابا ركن الدین» هم یاد شده است، اما به نظر می رسد این روزها آن را به سبب وجود عبادتگاه و قبر بابا فولاد حلوایی، عارف قرن دهم هجری به نام «تخت فولاد» می شناسند. اگرچه وجه تسمیه های متعددی نیز برای این گورستان قدیمی ذكر شده است كه از جمله می توان به دیدگاه استاد جلال الدین همایی در كتاب «تاریخ اصفهان» (نشر نما، اصفهان، ۱۳۸۱) اشاره كرد كه می گوید: «این قبرستان در گذشته تا كنار پل خواجو وسعت داشته است و از آنجا كه در آن زمان به جای پل خواجو، سنگ هایی با فاصله وجود داشته كه روی آن تخته می گذاردند و از آن عبور می كردند، شاید كلمه تخت فولاد تغییر شكل یافته لغت «تخته پل ها» یا «تخته پل لاد» باشد؛ یعنی پلی كه از تخته درست شده است. «لاد» از فارسی به معنی بنا و «پول» هم در اصل «پل» بوده است.»
و البته این نظریه نیز تا حدودی قابل پذیرش است، چرا كه نام بسیاری از مكان ها و شهرهای تاریخی ایران با گذشت زمان و در نتیجه تحریف لغات به شكل امروزی خود رسیده اند.
● به قدمت خلقت زمین
می گویند قبر یوشع نبی، از پیامبران بنی اسرائیل، در تكیه لسان الارض قبرستان تخت فولاد قراردارد و به همین دلیل، قدمت این قبرستان را از دوران پیش از اسلام می دانند. البته هر چند وجود مقبره یوشع بن نوح وصی حضرت موسی در فلسطین احتمال این ادعا را ضعیف می كند، اما بنا بر تحقیقات انجام شده توسط محققان مجموعه فرهنگی- مذهبی تخت فولاد، می توان گفت این مقبره متعلق به یكی از بزرگان یا صالحان قوم بنی اسرائیل بوده است.
به هر حال، هیچ آثار دیگری از دوران پیش از اسلام در گورستان تخت فولاد به دست نیامده است و حصار قدیمی اطراف تكیه لسان الارض نیز هیچ شباهتی با ابنیه دوران پیش از اسلام ندارد. حتی از وضعیت این گورستان تاریخی در قرون پنجم تا هفتم هجری اطلاعات چندانی در دست نیست؛ اگر چه كشف تعدادی سنگ قبر به خط كوفی و نسخ با تاریخ های ۵۶۷و ۶۸۶ق، قدمت این گورستان را به قرن ششم و هفتم می رساند.اما نكته ای كه در این میان قابل ذكر است این است كه از گذشته های دور، هر یك از محله های شهر اصفهان، در خارج از فضای مسكونی خود، گورستانی داشتند و قبرستان تخت فولاد نیز یكی از این ده ها گورستان شهر اصفهان بود كه از زمان دفن بابا ركن الدین شیرازی، عارف مشهور عصر ایلخانی، اهمیتی ویژه یافت، تا جایی كه در دوره صفویان به گورستان عمومی شهر بدل شد.
از قرن هفتم تا دهم هجری، تخت فولاد به یكی از مكان های عبادت و ریاضت بدل شد و عرفا و زهادی همچون بابا ركن الدین و بابافولاد در آن جا برای خود عبادتگاهی ساختند و به راز و نیاز مشغول بودند و پس از فوت، در همان عبادتگاه مدفون شدند.
● تخت فولاد عصر صفوی
پس از انتخاب اصفهان به پایتختی دولت صفویه، توسعه ای عظیم در ساختار شهر اصفهان اتفاق افتاد. دارالسطنه جدید صفوی رشد سریع و شگفت آوری را آغاز كرد و این شهر به یكی از مهم ترین مراكز دینی، سیاسی و اقتصادی كشور تبدیل شد. رونق و شكوفایی مجدد اصفهان برپایه الگویی مناسب و در ادامه بافت قدیمی شهر انجام شد و همین توسعه بافت و ساختار شهری منجر به رشد فزاینده جمعیت اصفهان گردید.
اما توسعه ساختار شهری و رشد جمعیت تنها تأثیرات حكومت صفویه بر اصفهان نبود، بلكه این دوره تأثیراتی عمیق بر حیات معنوی و ارزش های فرهنگی جامعه ایرانی و به خصوص اصفهان داشت. و در همین دوران شاهد اوج شهرت و رونق تخت فولاد هستیم.در این زمان با محدود شدن گورستان های داخلی شهر و توسعه شهر اصفهان و كثرت جمعیت، گورستانی وسیع و عمومی مورد نیاز بود و به همین خاطر گورستانی در حاشیه جنوبی زاینده رود و دامنه كوه صفه، كه دربردارنده آثاری از قرن چهارم هجری و از همان زمان به سبب وجود مزار بابا ركن الدین به عنوان مكانی مقدس مورد توجه مردم بود، به عنوان گورستان عمومی شهر انتخاب شد و مورد استفاده قرار گرفت.
با درگذشت بزرگان علمی، فلسفی و هنری و دفن آن ها در تخت فولاد، تكایا و بقعه هایی بر سر مزارشان ایجاد شد؛ بقعه ها و تكایایی كه به سبب معماری ویژه و تزیینات خاصشان از ارزش هنری خاص برخوردار بود و در واقع تخت فولاد را با تغییر و تحولات جاری مواجه كرد.اما بیشترین تغییر و تحول در محدوده تخت فولاد در زمان شاه عباس دوم صورت گرفت. شاه عباس در راستای توسعه اصفهان، پل حسن آباد (خواجو) را تجدید بنا كرد و به بخش جنوبی پل نیز توجهات خاصی مبذول داشت. باغ ها و عمارت هایی به دستور وی در این بخش احداث شد و خیابانی از میان این باغات به سوی جاده شیراز كشیده شد و این باغات تا دروازه تخت فولاد امتداد پیدا كرد.
تخت فولاد در دوره شاه عباس دوم چنان رونق پیدا كرد كه مهمان سراهای متنوع، خانقاه ها، تكایا و باغ های متعددی در آن به وجود آمد. علاوه بر این، دو یخچال بزرگ كه آب خنك زایران قبور را تامین می كرد نیز در آن جا ساخته شد و این موضوع نشان دهنده میزان قابل توجه زایرانی است كه به این مكان می آمدند. به هر حال، این توجه فراوان به تخت فولاد تا جایی پیش رفت كه در زمان شاه سلیمان صفوی، محدوده تخت فولاد به حد اعلای رشد و گسترش خود رسید و در این زمان عدد تكیه ها و خانقاه های تخت فولاد به چهارصد می رسید.
● تجلی گاه شاهكارهای هنری
گورستان تاریخی تخت فولاد با تعداد زیادی از تكایا، مقابر، مساجد، آب انبارها، كاروان سراها، سنگ آب ها و سقاخانه ها با سبك معماری و تنوع در نقشه و طرح از اهمیت هنری ویژه ای برخوردار است، ضمن اینكه تكایای موجود در آن متعلق به چهار دوره تاریخی مجزا است كه هر دوره ویژگی معماری و هنری خاصی را بر ابنیه تخت فولاد منعكس كرده اند.
تخت فولاد علاوه بر این، آلبوم بی نظیری از نقوش تزیینی و نمادین است؛ گل و بته، گل و بلبل، گل و گلدان، طرح های اسلیمی و... كه هم در تزیینات كاشی كاری و گچ بری و هم در تزیین سنگ های قبور به زیبایی و ظرافت تمام نمایان است. جز این ها نقوش نمادینی چون سرو به نشان جاودانگی، مهر و تسبیح و شانه، نشانه ایمان و پاكیزگی و ابزار نمایانگر شغل متوفی، عموماً بر روی سنگ قبرها حك شده اند.
خوش نویسی كتیبه ها و سنگ نوشته ها نیز از دیگر عناصر هنری در تخت فولاد است كه به زیبایی تجلی یافته است و به ما این امكان را می دهد كه به نمونه های نفیسی از كتیبه های خوش نویسی در تخت فولاد دسترسی داشته باشیم. كتیبه خط میرعمادالحسنی در تكیه میرفندرسكی، كتیبه سردر تكیه آباده ای به خط میرزا فتح الله جلالی و كتیبه سر در ورودی بقعه باباركن الدین به نام شاه عباس اول از جمله كتیبه های نفیس موجود در تخت فولاد است كه عموماً در كنار حجاری های كم نظیر سنگ قبرها، نمایانگر هنری ناب و ارزشمند هستند.
البته به جز این، آثار هنری بسیاری را می توان در تخت فولاد یافت كه از جمله آن ها اشعاری است كه بر روی سنگ قبر نوشته شده اند و عموماً با بهره گیری از ماده تاریخ، به سال و ماه تولد و وفات فرد مدفون اشاره می كنند و از جهت زیبایی شناسی، جامعه شناسی و فرهنگ عامیانه قابل توجه هستند. اشعار شاعرانی چون رفیق اصفهانی، صهبا و واله نمونه هایی از صدها مورد اشعار موجود در سنگ نوشته های تخت فولاد هستند.
● عالمان و مشاهیر عصر صفوی
قبر استاد فولادبن استاد شجاع الدین حلوایی، از عرفای برجسته قرن دهم هجری، یكی از ارزشمندترین قبور تخت فولاد است. سنگ قبر بابا فولاد امروزه به عنوان سند اصلی تاریخ تخت فولاد، از ارزش و اهمیت ویژه ای برخوردار است. ظاهراً بابا فولاد در دوره شاه طهماسب صفوی می زیسته و به عبادت و وارستگی شهرت داشته و كرامات بسیاری از او نقل كرده اند.
میرزا ابوالقاسم فندرسكی استرآبادی (متوفی ۱۰۵۰ ق) از بزرگ ترین فیلسوفان و عرفای جهان اسلام و یكی از بنیان گذاران حوزه فلسفی اصفهان است كه پس از وفات در تكیه ای منسوب به خود او در تخت فولاد دفن شد. قبر او بدون هیچ بنایی در صحن تكیه قرار دارد. از آثار هنری زیبا و بی نظیر این تكیه، كتیبه ای به خط نستعلیق میرعماد و غزل «روضه خلدبرین خلوت درویشان است...» حافظ است كه با گچ بری های فراوانی تزیین شده است. تكیه میرزا رفیع نائینی نیز بقعه زیبایی است كه به دستور شاه سلیمان صفوی بر مزار فیلسوف بزرگ آن دوره، میرزا رفیع الدین نائینی بنا شده است. این بقعه دارای معماری هشت ضلعی با گنبدی ناری شكل است.

مونا سیفی

منبع : روزنامه کیهان