نقش آلاینده‌های هوا در بروز آسم

آمار جهانی از تجمع روزافزون جوامع بشری در شهرها و كلان‌شهرها به‌ویژه در منطقه آسیا حكایت می‌كند. در كنار این روند، شاهد وضعیت نابسامان كلان شهرها در كشورهای در حال توسعه و در گذار به عصر صنعتی هستیم. یكی از عمده‌ترین عوارض این نابسامانی آلودگی گسترده هوا در این مناطق و تبعات بهداشتی و اجتماعی ناشی از این وضعیت است.
گازها و ذرات حاصل از احتراق ناقص انواع سوخت‌های فسیلی به وسیله صنایع، نیروگاه‌ها یا خودروها سبب شده است، انسان‌ها از تنفس هوای سالم به‌عنوان ابتدایی‌ترین نیاز خود محروم و جوامع نیز دچار معضلات بهداشتی فراوان شوند.
در دو دهه اخیر، مطالعات گوناگونی درباره عوارض این آلاینده‌ها و آثار آنها بر سلامت انسان و دستگاه‌های مختلف بدن صورت گرفته است. بخشی از این پژوهش‌ها به آثار آلاینده‌ها بر سیستم ایمنی بدن و همچنین عوارض آنها بر سیستم تنفسی پرداخته است. عوارض قلبی عروقی و تنفسی ایجاد یا تشدید آلرژی و در نهایت، اختلالات ایمنی‌شناختی و سرطان‌ها ازجمله موارد ذكر شده در این پژوهش‌ها هستند. آلاینده‌های هوا ممكن است به‌ صورت‌های زیر وارد دستگاه تنفسی شوند:
▪ به‌صورت گاز متصاعد (مانند اوزون یا بنزن)
▪ به‌صورت قطرات ریز مایع (مانند اسید سولفوریك و دی‌اكسید نیتروژن)
▪ به‌صورت ذرات (ذرات خروجی و هیدروكربن‌های آروماتیك)
این آلاینده‌ها می‌توانند سیستم ایمنی را متاثر سازند، پاسخ‌های محدود یا گسترده ایجادكننده و باعث تحریك یا سركوب پاسخ‌ها شوند. البته بسیاری از این ذرات و آلاینده‌ها به قدری ریز هستند كه برای تحریك و ایجاد پاسخ باید به مولكول‌های بزرگ‌تر پروتئینی متصل شوند.
طی دو دهه اخیر، افزایش میزان آلرژی‌ها به‌ویژه آسم در كشورها و مناطق صنعتی جهان گزارش شده و افزون بر آن در دوره‌های آلودگی هوا كه میزان ذرات از استانداردهای بهداشتی فراتر می‌رود، در افراد مبتلا نشانه‌های آسم تشدید می‌یابد و تعداد مراجعه‌كنندگان مبتلا به نشانه‌های تنفسی به درمانگاه‌ها افزایش می‌یابد.
هم‌اكنون ۳۰ درصد جمعیت جوامع صنعتی به نوعی دارای نشانه‌های آتوپیك هستند و برخی مطالعات كنترل شده نیز حاكی از افزایش میزان ابتلا به آسم در جوامع توسعه‌یافته است. این افزایش نشان‌دهنده نقش مهم آلاینده‌های محیطی در ایجاد و تشدید آسم و آلرژی است.
امروزه در طبقه‌بندی آسم، ۵۰ درصد موارد ابتلا را با منشا ائوزینوفیلی تعریف می‌كنند، در حالی كه بقیه موارد آسم بر اثر التهاب نوتروفیلی ایجاد می‌شود و می‌تواند به واسطه اندوتوكسین باكتریایی، آلودگی هوا، اوزون یا عفونت ویروسی به‌وجود آید. این مطالب خود نشانگر اهمیت آلودگی هوا و لزوم توجه به این موارد در مطالعه آسم و آلرژی است.
برخی مطالعات در سال‌های اخیر به افزایش نشانه‌های سرماخوردگی و سرفه در كودكان زیر ۲ سال در مواقع تشدید آلودگی هوا اشاره دارد. در این مطالعات آثار آلودگی هوا و آلاینده‌های مشخص مانند PM۱۰، NO۲، SO۲، O۳ بر كودكان شهری مبتلا به آسم مورد بررسی قرار گرفت و نتایج نشان داد كه آلودگی هوای تابستان در سطحی كمتر از استانداردهای آمریكا، ارتباط مستقیم با نشانه‌ها و كاهش توان ریوی در كودكان مبتلا به آسم دارد.
در این مطالعه، اثر هركدام از آلاینده‌ها براساس میزان آنها به‌طور جداگانه بررسی شده است. در مطالعات همه‌گیری شناسی هیچ اثری از نتیجه‌گیری قطعی درباره القای آسم و آلرژی‌ها وجود ندارد ولی گزارش‌های متعدد بالینی حاكی از اثر تشدید‌كنندگی هوای آلوده در افراد مبتلاست. آلودگی هوا در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی در شرایط وارونگی هوا در شهرهای شرق آمریكا و اروپا باعث هزاران مراجعه بیمارستانی و مرگ‌های ناشی از عوارض شدید بود.
در همین زمینه، درباره آثار آلودگی هوا بر میزان مرگ و میر مطالعاتی صورت گرفت كه در مدت زمان مشخص، میزان مرگ و میر با میزان آلودگی هوا مقایسه شد. اكثر مطالعاتی كه در این زمینه صورت گرفته ارتباط مستقیم بین میزان مرگ‌ومیر و آلودگی‌ هوا را تایید می‌كند.
این مطالعات نشانگر آن است كه افراد با سابقه بیماری‌های قلبی - عروقی یا تنفسی بیشتر در معرض خطر هستند. این مطالعات در شهرهایی با جمعیت مسن از اهمیت بیشتری برخوردار است. دوره تاثیرگذاری آلودگی هوا بر میزان مرگ و میر بین یك تا ۳ روز ارزیابی شده است. البته عوامل متعدد دیگری نیز مانند دمای فوق‌العاده زیاد یا كم و همه‌گیری آنفلوآنزا در این زمینه موثرند. به‌طور كلی، پاسخ به این پرسش كه "چرا میزان آسم و آلرژی در كشورهای صنعتی روبه افزایش است؟"، موضوع پژوهش‌های گوناگون و گسترده سال‌های اخیر بوده است.‌

دكتر معصومه ابتكار، استاد دانشگاه و قهرمان زمین ۲۰۰۶