کاخ هشت‏ بهشت‏

عمارت تاریخی «هشت‏ بهشت» نمونه‏ ای از كاخهای محل سكونت آخرین سلاطین دوره صفویه است كه در دوره شاه سلیمان در سال ۱۰۸۰ هجری بنا شده است. كاشی‌ كاری هایی‌ كه‌ انواع‌ حیوانات‌ پرنده‌، درنده‌ و خزنده‌ برروی‌ آن‌ نقش‌ بسته‌، از آثار این‌ كاخ‌ بشمار می‌آیند . از باغ وسیع «هشت ‏بهشت» مقدار زیادی باقی نمانده ولی قصر تاریخی آن هنوز اثر ارزنده و جالبی است كه پس از انقلاب پاركی در اطراف آن ساخته شده است
این كاخ كه در هنگام سلطنت شاه سلیمان صفوی بنا شده از بهترین كاخهائی است كه در روزگار صفویه ساخته شده و چون كیفیت ساختمان و وضع بنا در اثر مسرور زمان تغییر كرده ناچار برای امكان بیان وضع آن در زمان های مختلف باید نوشته‏ های كسانی را كه در زمان های گوناگون كاخ را مشاهده و از وضع آن آگاهی كامل داشته‏ اند از نظر اهل تحقیق گذرانید.
از كسانی كه مكرر در این كاخ رفته و به اوضاع آن آشنائی كامل حاصل كرده و شاردن فرانسوی است كه در سفرنامه خود بطور مشبع شرح اوضاع كاخ را نوشته است و قسمتی از ترجمه نوشته او را ذیلا مینویسیم.
من قول داده ‏ام كه در طی توصیف باغهای اطراف خیابان زیبای اصفهان شرح یكی از تالارهای یكی از باغها را بنام باغ بلبل بدهم ای تالار را عمارت هشت بهشت می نمامند. تمام سقف های آن موزائیك بسیار عالی است دیوارها و جرزها دو طبقه و دالانها و غلام گردشهائی در اطراف آنها است. در این دالان ها صدها مكان است كه دلكشترین و فرح انگیزترین نقاط دنیا محسوب میگردد و هر یك بوسیله منفذی كه بدان نور میتابد روشن میشود این روشنائی متناسب با تفریحاتی است كه این مکان ویژه آنها ساخته شده است.
هیچ یك از این نقاط از حیث شكل و ساختمان و تزیینات به دیگری شبیه نیست در هر جائی چیز تازه و گوناگون است چنانكه در بعضی از بخاری های متنوع و در برخی حوض‏ ها و فواره‏ ها است كه از لوله هائی كه در داخل دیوارها میباشد آب می گردند این تالار عجیب در حقیقت لابیرنتی است زیرا انسان در قسمت فوقانی هر جا كم میشود و پله‏ ها چنان مخفی است كه بآسانی پیدا نمیشوند. قسمت پایین تا ده پا از سطح زمین از سنگ یشم و نرده‏ها از چوب زرنگار، و قاب‏ها چهارچوبها از نقره و جامها از بلور و آلتها از شیشه‏ های رنگارنگ ظریف ساخته شده است.
اما راجع به تزیینات نمی توان این اندازه شكوه و عظمت دلربائی فریبندگی را كه در هم آمیخته است تصور كرد. میان کاشی های این بنا تصاویر برهنه و فرح‏انگیز بسیار زیبا وجود دارد و در همه جا آئینه‏ های بلورین و در دیوارها بكار رفته است در این تالار اطاق های آئینه كاری كاملی است كه اثاثه هر اطاق از باشكوه ترین و شهوت انگیرترین نوع خود در دنیا است. اطاق های كوچكی نیز در آنجا میباشد كه فقط گنجایش یك رختخواب دارد. در خاور زمین رختخواب پرده نداشته و روی زمین پهن می شود. یك رختخواب جالب توجهی دیدم كه فقط لحاف آن دو هزار اكو می ارزید كه برای گرمی و سبكی از پوست سمور تهیه شده بود. بمن گفتند شاه تشك های بسیاری از همین جنس دارد من یك كتاب از تزیینات و تصاویر و اشكال و مینیاتورها و ظروف و كتیبه‏ های این تلار تصنیف خواهم كرد در برخی از این كتیبه‏ های شامل افكار لطیف عاشقانه و برخی قطعات اخلاقی است.
چند قطعه زیر نمونه‏ای از آنها است كه در دفتر خود ثبت كرده‏ ام.
بالای گلدانی چنین نوشته شده است: گل لاله نماینده راز درون من است من چهره آتشین و دلی سوخته دارم. هر چه زیبائی گردنی افراشته داشته باشد همواره پای در گل است. دل من صدها باربچپ و راست بدون اینكه بكسی تعلق یابد منحرف شد تا تو را دید و بتو پیوست من بیش از این تاب درد هجر تو را ندارم و نمیتوانم آنجا كه تو نیستی مسكن گزینم. تو مردمك چشك منی. تو را گم كرده ‏ام نمیدانم بچه نظر افكنم. كاری جز مردن نتوانم.
روی یك پیش بخاری عبارت زیر را انگاشته ‏اند.
زمستان نترسید زیرا فقط سردی و سلامت است.
نمیتوانم از بیان این نكته خودداری كنم كه بهنگام گردش در این محل كه مخصوصی لذت و حظ و عشق ساخته شده است و در حال عبور از اطاق ها و شاه نشین‏ ها آدم چنان تحت تاثیر قرار می گیرد كه بگاه بیرون شدن از خود بیخود میگردد بدون تردید هوای این تالار اثر مهمی در این حالت عاشقانه كه به انسان دست می‏دهد دارد. اگر چه این بنا چندان با دوام و استوار نیست ولی فرح انگیرتر از مجللترین كاخهای ممالك اروپائی است.
گوست سیاحی كه در زمان فتحعلی شاه قاجار بایران آمده و اصفهان را دیده درباره این كاخ چنین نوشته است:
این عمارت در وسط باغ باندازه متر از سطح زمین بلندتر و ۳۵ متر طول ۲۶/۲۵ متر عرض دارد اطاق های این عمارت تمامی منقش و گچبری و درهایش خاتم سازی و زیبا میباشد. تالار وسط گنبدی شكل است كه از یك نوه پنجره ساختمان گردیده در گنبد آن هشت پنجره بطور مساوی باطراف قرار دارد كه از چوب ساخته‏ اند و در وسط این تالار حوضی هشت ضلعی بقطر ۸۳ سانتیمتر از مرمر عالی ساخته شده و به حوض مروارید معروف است و طوری حجاری شده كه وقتی آب از سوراخهایش خارج میشود چون دانه مروارید میباشد پلكان های این عمارت طوری بنا شده كه از هر طرف بعمارت فوقانی و تحتانی عبور و مرور میشود، دارای غلام گردش‏ها و بالاخانه‏ های زیادی است درختان كهن و چنارهای مرتبی دارد و قسمتی از آب جوی شاه از برابر عمارت بالائی داخل این باغ می شود. در زمانی كه در اصفهان بودم فتحعلی شاه در این عمارت می‏نشست و تماشای رقاصه هائی كه میرقصیدند مینمود در و ودیوارها، ازاره ‏ها، هلالیها، گنبدها و بالاخره تمام این عمارت سرتاپای از طلا تزیین یافته و اشكال و تصاویر گوناگون پرندگان و گلها و غیره بر طیبائی قضر افزوده است دارای تابلوهای منقش و زیبا است كه جلب توجه مینماید.
میرزا علیخان نائینی روزنامه نوس عصرناصرالدین شاه قاجار كه از طرف دربار وقت ماموریت یافته بود نسبت باوضاع جغرافیایی و تاریخی ایران مطالبی تهیه كند و نسبت به قسمتی از كشور موفق شد و مطالبی در دو جلد بزرگ تهیه كرد كه آن دو جلد را در كتابخانه وزارت دارائی مطالعه كردم راجع بكاخ هشت بهشت در سال ۱۳۰۰ ه.ق چنین گزارش داده است:
باغ هشت بهشت و عمارت تحتانی و فوقانی قصر میان و وسعت دستگاه آن از حد توصیف بیرون است غیر از ایوان های عالی وارسی های یكصد و پنجاه و یكزوج درب اطاق تنها در بالا و پائین دارد. از معماران معتبر شنیده شده كه طرح آنرا در طرز عمارت كرامت كرده‏ اند چنانچه نقشه این قصر را بكشند و در جای دیگر بخواهند مثل آن بنا كننده مشكل كه بتوانند از عهده برآیند. باغ مزبور باغی است بسیار بزرگ خیابان های عریض و قطعه بندی های وسیع در آن است دیوار یك طول باغ باقدری از دیوار چهارباغ شاه مشترك دو نهر بزرگ از چهارباغ عرضاً این باغ را تقاطع میكند یكی مقابل قصر موصوع وسط وارد دو دریاچه بزرگ می‏شود. كه بعرض باغ در دو طرف عمارت متقابل یكدیگر است و دو حوض بزرگ هم در دو سمت دیگر عمارت است و دوره عمارت نیز جوی سنگی آب نماها قرار داده‏اند كه اب دائماً از اینها جاری است.مقابل این دریاچه و قصر سردری است عالی و دو رو كه یك روش مشرف بچهار باغ و حوض بزرگ پای آن ورودی دیگرش منظر قصر وسط باغ است سر در مزبور نیز وصف زیاد دارد نهر دیگر هم مقابل و هم عرض نهر بفاصله زیاد باز از چهارباغ میاید و بعرض باغ جاری است و بهمین قانون سردری دارد عالی مشتمل بر تالار بزرگ مشرف بر باغ جاری است. بهمین قانون سردری دارد عالی مشتمل بر تالار بزرگ مشرف بر باغ و عمارات عقبش منظر چهارباغ و اینجاست كه سالها است تلگرفخانمه شده در این باغ حیاط دیگر هم هست وسیع صاحب اطاق ها وارسیهای مرغوب آشپژخانه و طویله و غیره معروف به نارنجستان هشت بهشت است.
موضوع قابل توجه این كه گزارش میرزاعلیخان نائینی روزنامه نگار ناصرالدین شاه و شرحی را كه میرزاحسین خان تحویلدار در سال ۱۳۰۸ ه.ق نوشته‏اند عیناً مطابقت دارد و ناچار باید گفت یكی از آنها از دیگری گرفته و بنظر میرسد چون تاریخ ختم تالیف جغرافیای اصفهان ۱۳۰۸ ه.ق و بعد از ۱۳۰۰ه.ق است. جغرافیای اصفهان از گزارش میرزاعلی خان نائینی گرفته است و ذكر ماخذی هم نشده است.
آنچه از گزارش مزبور معلوم می ‏گردد اینستكه كاخ مزبور تا اول قرن چهاردهم بوضع سابق زمان صفویه باقی بوده و نقصی در آن راه نیافته و تغیراتی كه در آن راه یافته در قرن چهاردهم هجری انجام شده است.
میرزا حسن خان جابرانصاری كه از معمران اصفهان و آگاه بتاریخ و تغییرات مبانی آن سامان بوده راجع باین كاخ چنین نوشته است:
در هشت بهشت نیز بمنوال چهلستون طرح باستانی بستانیش كه از نقش جهان جدا كرده زمان شاه عباس بزرگ شده و باساختمانی مختصر و بنای عمارت شگرف هشت بهشت را سایر شاعر مشهدی گفته زمان شاه سلیمان‏به هزار و هشتاد (۱۰۸۰) و كاشی كاریهای زیبا خصوصاً طاوسها و دیگرمرغان در ۱۱۰۲ باز بفرموده شاه و عرصه این باغ از چهلستون بسی بیشتر بود برای حرمخانه شاهی چوحد جنوبیش به بازارچه بلند منتهی میشد و در حكومت ظل السلطان بانوی عظمی خواهرش با همه اولاد و خانواده در آن بزرگترین پارك سلطنتی میدان جولانی برای خوش گذرانی داشتند، امروزه آن باغ را قطعات كوچك نموده و به مقبلان فروخته‏اند كه شاید پنجاه خانه و باغچه سرا از آن جدا شده و باز قسمت بزرگی رااز خود دارند بنگاهها و سراچه‏ها و مغازه‏های بسیاری در چهارباغ عباسی بیرون انداخته كه نفع بزرگی دارد و كوچه جهانبانی با خانه‏های دو طرف و حمام نمره نامی را از میان باغ ردكرده و در آنجا حوض مرمری یكپارچه مروارید میدیدم و از آثار صفویه دو سه حوض یك قطعه مرمر موسوم به مروارید پدید بود یكی در عمارت اشرف و آن چنان بود كه همه آن سنگ را شبیه به حوض حجاری استادانه كرده و برای همه فواره‏های كوچك باندازه انگشت سبابه از تمام سنگ درآورده هر حوضی بیش از صد فواره داشت و آن حوض را كه نصب نموده بودند از زیر سنگ آب جریان یافته مانند دانه‏ های مروارید بوسیله آن فواره ها جستن كرده و حوض را پر از آب نموده بانوی عظیمی یك حوضش را بیدیع الملك پسرش داد در عماراتش از باغ بادامستان تلگرفخانه جدا نموده داد و آن عمارات بعد به بختیاریها و از آنها منتقل به جلاالسلطنه شد قنات آب حلال كه روی به ماربین بالا میرفته و آبش متصل به جوی شاه میشد برای آب دائمی هشت بهشت و دیگر عمارات صفویه احداث كرده بودند و هر عمارتی بهری و بخشی معین داشت وزیر و مستوفی خاص از نیاكان بنده برای آن مقرر بود تا بتواند در حرمخانه سلطنتی حكم بخش آب را بدهد و رفع مشاجره سكنه باغچه سراها را بنماید و وجه نامش به آب حلال از آن رهگذر بود كه شاه عباس دوم وجهی را كه بنظر خود و علما حلال شرعی میدانستند بخرج احداث آن قنات داده تا آب غسل وضوی حرمخانه نهایت حلیت را داشته شبهه كم و زیاد آب رودخانه از حقوق دیگر محلها نرود. حالیه شنیده ‏ام آن آب را از پشت آتشگاه به جر و كان اولاد بانوی عظمی میبرند و چون بانوی عظمی و اولادش شصت سال و كسری است در هشت بهشت ساكنند ضمناً باغات و عمارات دولتی دیگر مجاور را بدست داشتند مانند بهشت آئین ورشك جنان و انگورستان، و بهشت آئین امروزه در كوچه فتحیه كالج دختران شده و انگورستان را با عمارت خسروخانی بدست سردار اعظم داده بودند.
این كاخ كه روزی از كاخهای كم نظیر بوده در سال ۱۳۳۴ شمسی كه آقای حسینی از طرف اداره باستان‏شناسی اصفهان مورد بازدید قرار داده چنین گزارشی و اظهار نظر كرده است:
این عمارت را فعلاً آقای ابوالفتح قهرمان (سردار اعظم) بموجب دستخطی مالك و در تصرف دارد از قرار مشهور در اراضی و باغات قدیمی آن تغییراتی داده و كاخ اصلی بحال خود ولی مخروبه باقی است. ذخائر آن از بین رفته است. یك دفعه در دوره وزارت سید ضیاءالدین باغ ملی شد ولی در زمان شاه فقید مسترد و محدداً درش بسته شده است. در سال ۱۳۳۴ شمسی كه از این عمارت بازدیدی بعمل آمده محتاج بتعمیرات كامل است زیرا نقاشیهای زیبا و گچبریهای عالی )نظیر تزیینات عالی قاپو( آن از بین رفته و آنچه باقی است نیز جلب توجه را مینماید اشكال و حوش و طیور و شكارگاهها كه بعضی قدیمی و برخی جدید بر روی كاشی نقش و در پشت بغل های اطراف نصب شده جالب توجه و تماشائی است مساحت فعلی آن قریب ۷۵۰۰ متر مربع است.
برخی نوشته‏ اند كه كاخ و باغ مجموعاً در ابتدای ساختمان آن ۸۵ جریب بوده است ولی مساحت كنونی آن در حدود پنج هزار متر میباشد.
تاریخ شهریور ۱۳۴۳ شمسی تحویل دولت گردیده است.
این كاخ در خیابان چهارباغ عباسی در مقابل خیابان كنونی شیخ بهائی واقع و اكنون در دست دولت است.
از گزارش ‏های گوناگونی كه در توصیف این كاخ داده‏ اند معلوم گردید كه علت شهرت آن برای بكار بردن سنگ های مرمر عالی در آن و داشتن طاق های مقرنس كاری و نقاشی بوده است.
ساختمان كاخ دو طبقه و دارای شاه نشین و غلام گردش‏ های زیبا و نقوش گوناگون طلائی و تزیینات جالب و پشت بغل های كاشی بی نظیر و نقوش و حوش و طیور و آئینه كاری بسیار ممتاز و در واقع از قصور ممتاز دوره صفویه است.
كاخ مزبور كه آنرا باغ بلبل نیز نامیده ‏اند قسمتی از باغ نقش جهان زمان شاه عباس بوده و در زمان شاه عباس (۱۰۷۸-۱۱۰۵) مجزا و شروع به ساختن گردیده است.
این كاخ تاریخی زیر شماره ۲۲۷ به ثبت رسیده است.
كاخ مزبور در دوران سلطنت شاه سلیمان صفوی و در سال یك هزار و هشتاد هجری (۱۰۸۰) ساختمان آن بپایان رسیده و این ساحتمان بسعی و اهتمام مقصود نامی كه از صوفیان سرسپرده درگاه بوده انجام گردیده است.
گرچه ممیزاتی برای مقصود نگفته ولی نمیتوان بانی مسجد مقصود بیك واقع در تكیه ظلمات در سال یكهزار و ده را با مباشر ساختمان كاخ هشت بهشت كه در سال یكهزار و هشتاد انجام شده است متحد دانست.
باغی كه سابقاً عمارت هشت بهشت در آن قرار داشته، بسیار بزرگ و زیبا بوده است كه امروز تنها محوطه‏ای كوچك از آن باقی است.
كاخ هشت بهشت، آنچنانكه از نوشته ‏ها بر می‏آید، محل تفریج بوده است و گوشه و كناران به منظور خوشگذرانی ساخته شده. شاردن سیاح فرانسوی درباره این كاخ چنین نوشته است:
كاخ هشت بهشت در باغ بلبل قرار دارد. تمام سقفهای آن موزائیك بسیار عالی است. دیوارها و جرزها دو طبقه و دالانها و غلام گردشهایی در اطراف آنهاست. در این دالانها صدها مكان است كه دلكش‏ترین و فرح انگیزترین نقاط دنیا محسوب می‏گردد و هر یك به وسیله منفذی كه بدان نور می‏تابد روشن می‏شود. این روشنایی متناسب با تفریجاتی است كه این امكنه ویژه آنها ساخته شده است.
هیچ یك از این نقاط از حیث شكل و ساختمان و تزئینات به دیگری شبیه نیست. در هر جایی چیزهایی تازه و گوناگون است چنانكه در بعضی بخاریهای متنوع و در برخی دیگر حوضها و فواره هایی است كه از لوله هایی از داخل دیوار آب می‏گیرند. این تالار عجیب در حقیقت لابیرنتی است كه انسان در قسمت فوقانی آن گم می‏شود و پله‏ها چنان مخفی است كه به آسانی پیدا نمی‏شود. قسمت پائین تا ده پا از سطح زمین از سنگ پشم و نرده‏ها از چوب زرنگار و قابها و چهارچوبها از نقره و جامها از بلور و آلتها از شیشه‏های رنگارنگ ظریف ساخته شده است.
اگر چه این بنا چندان با دوام و استوار نیسات ولی فرح انگیزتر از مجلل‏ترین كاخهای اروپایی است. در اثر تغییرات بسیاری كه در ساختمان كاخ هشت بهست سالها پس از تاریخ ساخت آن روی داده بسیاری كسان تصویر كرده‏اند كه این عمارت در زمان خیلی نزدیك‏تر از زمان صفویه ساخته شده به طوری كه مادام دیولافوا ساختمان آن را به دوران قاچاریه نسبت داده است.

منبع : سایت اصفهان