‏مسجد شیخ‏ لطف الله اصفهان

این مسجد بی‏نظیر هم كه شاهكار دیگری از معماری و كاشی‏كاری قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه‏ عباس اول در مدت هیجده سال بنا شده و معمار و بنای مسجد استاد محمدرضا اصفهانی بوده است. تزئینات كاشی‏كاری آن در داخل از ازاره‏ ها به بالا همه از كاشی‏های معرّق پوشیده شده است. باستان ‏شناسان خارجی در مورد عظمت معماری این مسجد گفته‏ اند: «به سختی می‏توان این بنا را محصول دست بشر دانست». شیخ‌ لطف‌ الله ازعلمای‌ بزرگ‌ شیعه‌ در لبنان‌ امروزی‌ بود كه‌ به‌ دعوت‌ شاه‌ عباس‌ اول‌ در اصفهان‌ اقامت‌ گزید. این‌ مسجد به‌ منظور تجلیل‌ از مقام‌ او و برای‌ تدریس‌ و نمازگزاری‌ وی‌ احداث‌ شد.
مسجد شیخ لطف الله‏یكی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان كه چشم هر تماشا كننده‏ای را خیره می‏كند و نسبت به هنرمندانی كه در انجام آن دخیل بوده‏اند به اظهار تحسین و اعجاب وا می‏دارد مسجد شیخ لطف الله است كه در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی قاپو واقع شده و به واسطه كاشیكاریهای معرق داخل و خارج گنبد و كتیبه‏های بسیار زیبای خط ثلث كه مقداری از آنها به خط علیرضای تبریزی عباسی است از زیبایی و ظرافت كمتر نظیر دارد. این مسجد كه شاهكاری از معماری و كاشیكاری ایران در نیمه اول قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه عباس اول ساختمان آن شروع شده و سر در زیبای آن در سال ۱۰۱۲ هجری به پایان رسیده است. سال اتمام بنای مسجد و تزیینات كاشیكاری آن و نام استاد سازنده آن در داخل محراب معرق نفیس مسجد به خط نستعلیق سفید بر زمینه كاشی لاجوردی به این ترتیب ذكر شده است
عمل فقیر حقیر محتاج به رحمت خدا محمد رضا بن استاد حسین بنای اصفهانی ۱۰۲۸
درباره وجه تسمیه مسجد شیخ لطف الله باید گفت كه شیخ لطف الله اصلاً كه از مردم میش از قرای جبل عامل یعنی جبل لبنان حالیه بوده است و خاندان او همه از فقهای امامیه بوده‏ اند چنانكه پدر وجد وجد اعلاو پسرش همه به این عنوان اشتهار داشته ‏اند. به مناسبت سعی بی اندازه پادشاهان صفوی در ترویج احكام مذهب تشیع و تشویق و اكرام فقهای آن، شیخ لطف الله میسی عاملی نیز مانند جمع كثیر دیگری از علمای بحرین و جبل عامل در اوایل عمر از موطن خود به قصد ایران عازم شد و ابتدا در مشهد مقدس اقامت گزید و در آنجا پس از استقاضه از محضر علمای ارض اقدس از حمله ملا عبدالله شوشتری از جانب شاه عباس بزرگ به خدمت آستانه رضوی برقرار گردید و تا تاریخ فتنه ازبكان و دست یافتن ایشان بر مشهد در آن شهر مقیم بود. سپس از شرایشان به قزوین پناه جست و در آنجابه كار تدریس مشغول شد، شاه عباس او را از قزوین به اصفهان آورد و در سال ۱۰۱۱ هجری در جنب میدان نقش جهان مدرسه و مسجدی را كه هنوز هم به نام او شهرت دارد برای محل تدریس و اقامت و امامت وی پی نهاد و انجام این كار تا ۱۰۲۸ هجری طول كشید و در حین اتمام همین ساختمان بود كه شاه عباس در قسمت جنوبی میدان نقش جهان كه اكنون به نام میدان شاه شهره است طرح انشا جامع اعظم پادشاهی یعنی مسجد شاه را ریخت.
بعد از آنكه مدرسه و مسجد شیخ لطف الله برای تدریس و نمازگزاری او مهیا گردید. این مرد جلیل محترم در آن مدرسه كه امروز وجود ندارد مقیم شد و در مسجدی كه برای معرفی آثار هنری ایران خوشبختانه صحیح و سالم مانده و آرزمندیم قرنهای دیگر نیز با مراقبت فرزندان ایران جاویدان بماند، به امامت و تدریس مشغول گردید و شاه عباس برای وجه معاش او وظیفه‏ای معین و مقرر داشت.
تاریخ وفات شیخ لطف الله را مولف كتاب مجمل التواریخ در سال ۱۰۳۲ یعنی در همان سالی كه بغداد به تصرف شاه عباس درآمده است می‏نویسد. همچنین در عالم آرای عباسی تاریخ فوت او را مولف این كتاب در ذیل واقع سال ۱۰۳۲ آورده است و صریحاً می‏گوید كه شیخ لطف الله میسی جبل عاملی در اوایل این سال و قبل از سفر دارالسلام بغداد كه هنوز ایات جلال در ییلاقات فیروزكوه بود در اصفهان مریض گشته به عالم بقا پیوست. یكی از شخصیتهای بزرگ هنری ایران كه نام او در مسجد شیخ لطف الله مخلد شده است علیرضای تبریزی از خوشنویسان بزرگ زمان شاه عباس كبیر است كه كتیبه سردر مسجد و دو كتیبه بزرگ كمربندی داخل گنبد به خط زیبای اوست علیرضا چون به خدمت شاه عباس در آمد خود را علیرضای عباسی خواند.
این خوشنویس استاد نخست در تبریز شاگرد ملامحمد حسین تبریزی و علاء الدین محمد بن محمد تبریزی معروف به علاء بیك بود و خط ثلث و نسخ را نیكو می‏نوشت. پس از آنكه در زمان شاه محمد خدابنده پدر شاه عباس تركان عثمانی آن شهر را به تصرف آوردند، علیرضا از آنجا بیرون آمده و به قزوین پایتخت دولت صفوی رفت و در مسجد جامع آن شهر منزل گرفت و به كار كتابت مشغول شد و قسمتی از كتیبه‏های آن مسجد را با چند قرآن در آنجا تمام كرد. علیرضا روز پنجشنبه اول شوال سال ۱۰۰۱ هجری به خدمت شاه عباس درآمد و در زمره ندیمان مخصوص وی داخل شد و شاه جمعی از خوشنویسان مانند محمد رضا امامی و محمد صالح اصفهانی و عبدالباقی تبریزی را بدو سپرد تا زیردست او خط ثلث را بیاموزند. علیرضای عباسی تا پایان عمر در زمره مقربان و ندیمان مخصوص شاه بود و در سفر و حضر در سلك مقربان شرف اختصاص داشت و به تفقدات و انعامات و نوازشهای بی پایان شاهانه سرافراز و مفتخر و به لقب شاهنواز ملقب شد. محبت و علاقه شاه عباس به این مردهنرمند بدان پایه بود كه گاه پهلوی او می‏نشست و شمعی به دست می‏گرفت تا علیرضا در روشنایی آن كتابت كند.
پروفسور ارتور اپهام پوپ‏ایرانشناس معاصر و مشهور امریكایی كه كتاب مشهود او تحت عنوان بررسی هنر ایران در شش جلد قطور تدوین شده و شهرت جهانی دارد راجع به عظمت صنعت معماری و كاشیكاری مسجد شیخ لطف الله چنین نوشته است: مسجدی كه در سمت مشرق میدان شاه و مقابل ساختمان عالی قاپو قرار دارد یكی از شاهكارهای بینظیر معماری است كه در سراسر آسیا خود نمایی می‏كند. این مسجد زیبا كه همچون جواهری درخشان در تاریخ معماری ایرانیان می‏درخشد مسجد شیخ لطف الله نام دارد. شاه عباس بزرگ این مسجد را به افتخار پدر زن خود شیخ لطف الله كه یكی از پیشوایان عالیقدر آن زمان بود بر روی خرابه‏هایی كه از بقایای مسحد قدیمی بحار مانده بود بنا كرد.
در حقیقت میدان بزرگی كه قصر باشكوه عالی قاپو در یك طرف آن قرار داشت به چنین گوهری گرانبها در برابر خود احتیاج داشت و شاید همین نكته شاه عباس را برآن داشت تا با ساختن این بنا كه به سختی می‏توان آن را محصول دست بشر دانستا زیبایی میدان را به كمال رساند. در ساختمان این مسجد باردیگر استادی و مهارت هنرمندان ایرانی یك مسئله مشكل را حل كرده است بدین معنی كه چون مسجد در ضلع شرقی میدان واقع است و خواه و ناخواه در ورودی مسجد به سمت مشرق میدان خواهد بود. اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت می‏ساختند كارجهتیابی از لحاظ قبله مختلف می‏شد. در اینجا با ایجاد یك راهرو كه از ابتدای مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست می‏چرخد بر این مشكل فائق آمده‏اند.
یعنی اگر چه ساختمان مسجد در مشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر می‏آید كه دیوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است لكن در همین محراب دیوار بنا شده كه به سوی قبله است و وقتی به عظمت این فكر پی می‏بریم كه در بیرون مسجد اثری از كژی و زاویه به چشم نمی‏خورد، اما به مجرد ورود ناچاریم قبول كنیم كه صحن نسبت به نمای خارجی پیچشی دارد در صورتی كه گنبد كوتاه این مسجد به علت مدور بودن جهت یا زاویه مخالفی نشان نمی‏دهد. این گنبد یكی از زیباترین گنبدهای اصفهان است كه از طرفی به خاطر عظمت و از طرف دیگر بر اثر تزییناتی كه از زمینه كرمی (Cafe ou lait) با نقش و نگارهایی به رنگ آبی سیر تشكیل می‏شود نظر هر بیننده‏ای را به خود جلب می ‏كند.
گنبد مسجد شیخ لطف الله یكی از چند گنبد یك پوششی زمان صفویه است كه با ارتفاع كم پوششی مناسبی برای صحن كوچك آن به شمار می‏رود. از طرفی بلندی آن تا آن اندازه است كه بتواند در كنار میدان بزرگ خود نمایی كرده و بر آن فضا مسلط باشد. خمیدگی گنبد از نقطه برآمدگی بزرگ ناگهان به سمت داخل گراییده و راس گنبد را تشكیل داده است و این فشار زیاد را دیوارهای قطور مسجد تحمل می‏كند. )قطر دیوارها كه از پنجره‏های دیوار اندازه‏گیری شده در حدود ۷۰و۱ سانتیمتر است دیوارهای داخلی از یك هشت ضلعی شروع می‏شود. این هشت ضلعیها هر یك به وسیله كاشیهای طناب مانند فیروزه‏ای محصور شده و خطوط بسیار زیبا كه از آثار علیرضا است مانند قابی هر یك از اضلاع هشتگانه را در میان می‏گیرد این خطوط از كاشیهایی به رنگ سفید خیره كننده در میان كاشیهای آبی تیره به كار رفته است و زاویه هایی كه از این هشت ضلع به وجود آیند پایه خمیدگی بزرگ را تشكیل می‏دهند لكن انحنای تدریجی گنبد نقطه شروع انحنا و دایره بزرگ گنبد را از نظر پنهان می‏كنند.
خمیدگی گنبد را دیوارهای بادبادك شكل زاویه داری به اضلاع هشت گانه وصل می‏كند. قسمت بعدی به سمت خمیدگی به اندازه‏ای عادی و یكنواخت بزرگ گرایش دارد سرتا سر این خمیدگی به اندازه‏ای عادی و یكنواخت است كه به ندرت احساس شده یا به چشم می‏آید.كاشیكاری پوشش داخلی گنبد از ابتدا تا انتها تقریباً به یك اندازه بود و تزیین گنبد را تشكیل می‏دهد. دیوارهای جانبی صحن مسجد با گل و بوته‏های متصل به هم به رنگ آبی در یك متن كرمیرنگ تزیین شده است. زاویه‏های فوقانی دیوارهای جانبی از گل و بوته هایی كه طرح آن با سایر قسمتها تفاوت كلی دارد پوشیدئه شده و تنوع خاصی به تزیین كلی صحن بخشیده و در اولین نگاه نظر بیننده را جلب می‏كند. زیبایی كاشیكاری این مسجد اعم از كاشیهای معرق خود تنوعی است دلپذیر كاشی معرق ظریفترین نوع كاشی و متعلق به قرن هفدهم است.
در حقیقت كاشی معرق نوع ظریفی از كاشی هفت رنگ قرن پانزدهم و شانزدهم است. تزیینات سطح داخلی گنبد عبارت است از ستاره‏های بسیار بزرگ مكرر به رنگ زرد طلایی كه با طرح درهمی از پیچكهای به هم پیچیده پوشیده شده. طرح و ترسیم این مسجد و نقشه قالیهای اردبیلی منبع الهام مشتركی دارند. ضمناً شباهت بسیار نزدیك با تزیینات مسجد شاه دارد، كاشیكاری بقیه گنبد از طاق رومیهایی تشكیل شده كه هر یك شامل گل و بوته‏های زیبایی است. این گل بوته‏ها در پارچه بافی هم به كار رفته و هم اكنون نمونه هایی از آن وجود دارد. روشنایی داخل این مسجد نیز قابل توجه است. در اطراف گنبد به فواصل روشنایی داخل این مسجد نیز قابل توجه است. در اطراف گنبد به فواصل منظم سوراخهایی در قطر گنبد تعبیه شده كه به وسیله پنجره‏های گچبری از داخل و خارج مسدود می‏شود.
این گچبریها عباراتند از طرحهای منظمی كه به نسبت مساوی فضای خالی در میان آنها وجود دارد. مجموع نورهایی كه از این پنجره‏ها به داخل می‏تابد زیبایی آسمانی و خیالپروری به تزیینات كلی صحن می‏بخشد. كوچكترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی‏شود اندازه‏ها بسیار مناسب نقشه طرح بسیار قوی و زیبا به طور خلاصه توافقی است بین یك دنیا شور و هیجان و یك سكوت و آرامش با شكوه كه نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی‏تواند داشته باشد. كتیبه‏های زیبایی كه علیرضا بر داخل و خارج این مسجد نگاشته زیباترین خط زمان خود است نابغه‏ای كه این همه شكوه و جلال زیبایی و هنر را به این مسجد بخشیده كسی است كه سمت چپ و راست محراب را امضا نموده و خود رافقیر حقیر محتاج به رحمت خدا محمد رضا بن استاد حسین بنای اصفهانی معرفی كرده است و بعد از نام او تاریخ ۱۰۲۸ هجری (۱۶۱۸ میلادی) دیده می ‏شود
در ضلع شرقی میدان نقش جهان اصفهان، روبه روی كاخ عالی قاپو، مسجدی قرار دارد كه از زیباترین و چشمگیرترین آثار تاریخی اصفهان است. این بنا كه به مسجد شیخ لطف الله معروف است در زمان حكومت سلسله صفویه به منظور عبادت و تدریس شیخ لطف اله ساخته شد. شیخ لطف الله از علمای شیعی مذهب لبنان و فرزند شیخ عبدالكریم بوده است كه در زمان صفویه، به دلیل رسمیت یافتن مذهب تشیع به عنوان مذهب ایرانیان، همراه با بسیاری دیگر از جمله شیخ بهائی به ایران مهاجرت كرد. این مرد روحانی به هنگام ورود مورد احترام واقع شد و در آغاز به مشهد مقدس رفته ضمن سكنی گزیدن در آن دیار به تبلیغ مذهب تشیع پرداخت. شیخ لطف اله همزمان با تصمیم شاه عباس برای پایتخت قرار دادن اصفهان به این شهر كوچ كرد. شاه عباس صفوی برای اینكه این عالم به تدریس و تبلیغ و امامت مشغول شود دستور داد تا مسجد و مدرسه‏ای برای او بنا نهند. از این رو بنای این مسجد و مدرسه در سال ۱۰۱۱ هجری قمری آغاز شد و تا سال ۱۰۲۸ به دراز كشید. شیخ لطف الله پس از اتمام بنای مسجد و مدرسه به فعالیتهای مذهبی پرداخت. مدرسه كه ذكر آن به میان آمد، امروزه وجود ندارد، اما مسجد آن همچنان با زیبایی تمام باقی است. شیخ لطف‏اله بر اساس مندرجات كتابهای عالم آرای عباسی و مجمل التواریخ در سال ۱۰۳۲ هجری قمری بدرود حیات گفت.
مسجد شیخ لطف اله چند تفاوت اساسی به دیگر مساجد اصفهان دارد. این مسجد دارای صحن نیست و مناره نیز ندارد، حال آنكه مساجد باستانی دیگر معمولاً صحنی بزرگ و مناره یا مناره هایی نیز دارند. گنبد مسجد شیخ اله با گنبدهای مساجد دیگر متفاوت است و دو پوش پیوسته است. این مسجد به خلاف مساجد دیگر وسعت چندانی ندارد و در حقیقت نمازخانه‏ای كوچك است.
از عجیب‏ترین هنرهای به كار رفته در این مسجد كه زاییده ذوق و استعداد هنرمندان معمار ایرانی است، حل مشكل قبله در این مسجد است كه در شرق میدان واقع است.
▪ پوپ در این زمینه چنین نوشته است:
... چون مسجد در ضلع شرقی میدان واقع است و خواه ناخواه در ورودی مسجد به سمت شرق میدان خواهد بود، اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت می ‏ساختند، كار جهت یابی از لحاظ قبله مختل می‏ شد. در اینجا با ایجاد یك راهرو كه از ابتدای مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست می ‏چرخد، بر این مشكل فائق آمده ‏اند ؛ یعنی اگر چه ساختمان مسجد درمشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر می‏آید كه دیوار جبهه ان در جهت شمال به جنوب است لیكن در همین دیوار محراب بنا شده كه به سوی قبله است و وقتی به عظمت این فكر پی می ‏بریم كه در بیرون مسجد اثری از كجی و زاویه به چشم نمی ‏خورد اما به مجرد ورود ناچاریم قبول كنیم كه صحن نیست به نمای خارجی پیچش دارد در صورتی كه گنبد كوتاه مسجد به علت مدور بودن جهت با زاویه مخالفی نشان نمی ‏دهد.
البته باید خاطر نشان كرد كه دهلیز ورودی مسجد به این دلیل كه همانند زاویه‏ ای قائمه ساخته شده كمتر كسی به محض ورود انحراف مسجد را نسبت به ضلع میدان در می ‏یابد.
بنای مسجد بر یك چهار ضلعی استوار است كه در قسمت بالاتر بنا به هشت ضلعی تبدیل شده در نهایت دایره وار به ساقه گنبد می ‏پیوندد.
دیوارهای مسجد شیخ لطف اله برای تحمل سنگینی و فشار گنبد قطور ساخته شده ‏اند و به طوری كه آن را از قسمت پنجره‏ها اندازه گرفته‏اند به یك متر و هفتاد سانتیمتر و در قسمتهای اصلی به پیش از دو متر هم می‏رسد. كف مسجد از سطح میدان بالاتر است. در ساختمان و تزئین اژدرهای سردر و جلوخان و همچنین سكوهای طرفین سردر، مرمرهای بسیار خوب به كار رفته و بفیه قسمتهای جلوخان و سر در با كاشیهای خشتی الوان و معرق زینت یافته‏اند.
در این تزئینات نقوش هندسی، گل و بوته، طاووس و همچنین كتیبه هایی به چشم می‏خورد كه به خط خوش نسخ و نستعلیق نوشته شده‏اند. اطراف جناغ تاق با كاشی پیچ فیروزه‏ای زینت یافته است. مقرنس كاری بی نظیری از كاشیكاری معرق زیر جناغ تاق وجود دارد كه زیر آنها در وسط سردرپنجره‏ای مشبك از كاشی ساخته‏اند. سردر با نقوش و رنگهای متنوعی تزئین شده‏است كه چشم را خیره می‏كند. بالای پنجره‏ای سر در مسجد دو كتیبه به خط نستعلیق وجود دارد كه یكی از آنهاچنین عبارتی را در بردارد: ((مایه محتشمی خدمت اولاد علی است)) كتیبه بزرگ و اصلی واقع در سر در مسجد به خط علیرضا عباسی است كه با خط ثلث بر كاشیهای معرق نوشته شده است. دو كتیبه بزرگ كه به صورت كمربندی درون گنبد موجودند نیز به خط همین استادند. علیرضا عباسی از هنرمندان بزرگ عهد صفویه است.
او تبریزی بود و خطوط ثلث و نسخ را در محضر استادانی چون ملا محمد حسین و علاء الدین محمد بن محمد تبریزی آموخت. او هنگام تصرف تبریز به دست عثمانیان به قزوین آمد و هنگامی كه پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل گردید او نیز همچون شیخ لطف اله به اصفهان آمد. او به آموزش بسیاری از خطاطان آن زمان پرداخت. خط علیرضا عباسی را در بسیاری از كتیبه‏های موجود در بناهای تاریخی شهرهایی چون مشهد، قزوین و اصفهان می‏توان مشاهده كرد. از تاریخ مرگ این هنرمند اطلاع دقیقی در دست نیست.
نقوش و رنگهای به كار رفته در كاشیكاری استادانه گنبد مسجد از زیباترین كاشیكاریهای موجود در معماری ایران است. نور درون مسجد از پنجره‏های مشبكی كه در جوانب گوناگون ساقه گنبد ساخته شده‏اند تامین می‏شود. پرتوی كه از این پنجره‏ها به درون مسجد می‏تابد، علاوه بر اینجاد روشنایی كافی، خود به خود نمایشگر فضای روخانی بناست. ساقه گنبد با كاشیهایی آبی رنگ و نقوش گل و بوته و كتیبه‏ای از كاشیهای معرق شامل چند سوره كوتاه از قرآن دارد، تزیین شده است. فاصله بین پنجره‏ها را نیز كتیبه هایی از كاشیهای خداوند زینت بخشیده است كه به شیوه خط بنایی جلوه گری می ‏كند.
محراب مسجد زیبای شیخ لطف اله از شاهكارهای بی نظیر هنر معماری و از زیباترین محرابهایی است كه در مساجد دیگر اصفهان می‏توان مشاهده كرد. این محراب با كاشیكاری معرق و مقرنسهای بسیار دلپذیر تزیین شده است. درون محراب دو لوح وجود دارد كه عبارت »عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا محمد رضا بن استاد حسین بناء اصفهان« را می‏توان در آنها مشاهده كرد. در اطراف محراب كتیبه‏های دیگری به خط علیرضا عباسی و خطاط دیگری كه باقر نام داشته است، دیده می‏شود. در این كتیبه‏ها روایاتی از پیامبر اكرم و امام ششم شیعیان امام جعفر صادق نقل شده است. اشعاری نیز بر كتیبه‏های ضلعهای شرقی و غربی به چشم می‏خورد كه احتمالاً سراینده آنها شیخ بهایی، عارف دانشمند و شاعر بزرگ دوره صفوی است.
همان طور كه گفته شد در ورودی مسجد به دهلیزی به صورت زاویه‏ای قائمه باز می‏شود كه به دو در دیگر می‏انجامد كه از دو می‏توان وارد مسجد شد. یكی از این درها به طرف محراب و دیگری به سوی شمال غرب مسجد قرار گرفته است. از همین دهلیز به شبستان زمستانی و همچنین به پشت بام نیز می‏توان وارد شد.
▪ پوپ در مورد این مسجد نوشته است:
... كوچكترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی‏ شود، اندازه ‏ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یك دنیا شور و هیجان و یك سكوت و آرامش با شكوه كه نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی ‏تواند داشته باشد.

منبع : سایت اصفهان