پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا

پیشینه علوم قرآنی


پیشینه علوم قرآنی
بحث درباره قرآن و شناخت مسایل مختلف آن،از همان دوران نخست مطرح‏بوده و هم واره در طول تاریخ،بزرگان و دانش پژوهان در این زمینه به بحث وگفت و گو نشسته و آثار نفیس و گران‏بهایی از خود به یادگار گذارده‏اند و این‏مطالعات پیوسته ادامه دارد.
بر پایه مدارك موجود،اولین كسی كه درباره قرآن به بحث نشست و گفت و گو راآغاز نمود،یحیی بن یعمر شاگرد برومند ابو الاسود دؤلی(متوفای ۸۹)بود.نام برده‏كتابی در فن قرائت قرآن،در روستای واسط،نگاشت كه شامل انواع قرائت‏های‏مختلف آن دوره می‏باشد.سپس حسن بصری(متوفای ۱۱۰)كتابی در عدد آیات‏قرآن نوشت.نویسندگان و آثار دیگر موجود در این زمینه به ترتیب ظهور،عبارتند از: عبد الله بن عامر یحصبی(متوفای ۱۱۸)رساله‏ای در اختلاف مصاحف عثمانی ونیز رساله دیگری در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شیبهٔ بن نصاح مدنی(متوفای ۱۳۰)كتاب‏«الوقوف‏»را نگاشت.آبان بن تغلب(متوفای ۱۴۱)نخستین‏كسی است كه پس از یحیی بن یعمر در فن قرائات كتاب نوشت.محمد بن سائب‏كلبی(متوفای ۱۴۶)اول كسی است كه در«احكام القرآن‏»كتاب نوشت.مقاتل بن‏سلیمان(متوفای ۱۵۰)نخستین نویسنده‏ای است كه درباره‏«آیات متشابهات‏»
یحیی بن زیاد فراء(متوفای ۲۰۷)كتاب‏«معانی القرآن‏»را در سه مجلد نوشت.
این نویسنده هم چنین كتاب‏«اختلاف اهل كوفه و بصره و شام در مصاحف‏»و كتاب‏«جمع و تثنیه در قرآن‏»را به تحریر در آورد. محمد بن عمر واقدی(متوفای ۲۰۷)
كتاب‏«رغیب‏»در علوم قرآنی و«غلط رجال‏»را نوشت.ابو عبیده معمر بن المثنی(متوفای ۲۰۹)كتاب‏«اعجاز القرآن‏»در دو جزء و«معانی القرآن‏»را نوشت.او اول‏كسی است كه در اعجاز قرآن كتاب نوشته است.ابو عبید قاسم بن سلام(متوفای ۲۲۴)كتاب‏های فراوانی در علوم قرآنی نوشته و او اول كسی است كه دراین زمینه به طور گسترده كتاب نوشته است.از جمله كتب او«فضائل القرآن‏»،«المقصور و الممدود»در فن قرائات،«غریب القرآن‏»،«ناسخ و منسوخ‏»و«اعجازالقرآن‏»و...،را می‏توان نام برد.علی بن مدینی(متوفای ۲۳۴)در«اسباب نزول‏»
كتاب نوشت.احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی(متوفای حدود ۲۵۰)كتاب‏«ناسخ و منسوخ‏»را نوشت.ابو زرعه عراقی(متوفای ۲۶۴)هزار بیت(الفیه)در«غریب الفاظ قرآنی‏»سرود.ابو عبد الله احمد بن محمد بن سیار(متوفای ۲۶۸)
«ثواب القرآن‏»و«كتاب القرائهٔ‏»را تالیف كرد.ابو محمد عبد الله بن مسلم(ابن قتیبهٔ)
(متوفای ۲۷۶)كتاب‏های:«تاویل مشكل القرآن‏»و«تفسیر غریب القرآن‏»و«اعراب‏القرآن‏»و«قرائات‏»را نوشت.ابو العباس محمد بن یزید مبرد نحوی(متوفای ۲۸۶)
كتاب‏«اعراب القرآن‏»را نوشت.ابو عبد الله محمد بن ایوب بن ضریس(متوفای ۲۹۴)كتابی در آن چه در مكه و مدینه نازل شده و نیز كتاب‏«فضائل القرآن‏» را نوشت.ابو القاسم سعد بن عبد الله اشعری قمی(متوفای ۲۹۹)رساله‏ای در انواع‏آیات قرآن نوشت.
محمد بن زید واسطی متكلم امامی(متوفای ۳۰۷)كتابی در«اعجاز قرآن‏»
نوشت و آن را در نظم و تالیف آن دانست.محمد بن خلف بن مرزبان(متوفای ۳۰۹)
كتاب‏«الحاوی‏»در علوم قرآنی در(۲۷)جزء نوشت.ابو محمد حسن بن موسی‏نوبختی(متوفای ۳۱۰)كتاب‏«التنزیه و ذكر متشابهات القرآن‏»را نوشت.ابو بكر بن‏ابی داوود عبد الله بن سلیمان سجستانی(متوفای ۳۱۶)كتاب معروف‏«المصاحف‏»
و«الناسخ و المنسوخ‏»و رساله‏ای در«قرائات‏»نوشت.ابن درید ابو بكر محمد بن‏الحسن ازدی(متوفای ۳۲۱)كتابی در«غریب القرآن‏»نوشت.ابن مجاهد ابو بكراحمد بن موسی(متوفای ۳۲۴)كتاب‏«السبعهٔ فی القراءات‏»را نگاشت.ابو البركات‏عبد الرحمان انباری(متوفای ۳۲۸)«البیان فی اعراب القرآن‏»و«عجائب علوم‏القرآن‏»را به نگارش در آورد.ثقهٔ الاسلام محمد بن یعقوب كلینی(متوفای ۳۲۹)
كتاب‏«فضائل القرآن‏»را تالیف كرد.ابو بكر محمد بن عزیز سجستانی(متوفای ۳۳۰)كتاب معروف‏«غریب القرآن‏»را نگاشت.ابو جعفر احمد بن محمدنحاس(متوفای ۳۳۸)كتب‏«اعراب القرآن‏»،«الناسخ و المنسوخ‏»و«معانی القرآن‏»
را تحریر نمود.ابو محمد قصاب محمد بن علی كرخی(متوفای حدود ۳۶۰)كتاب‏«نكت القرآن‏»را تقریر كرد.ابو بكر احمد بن علی رازی جصاص(متوفای ۳۷۰)
كتاب‏«احكام القرآن‏»را در سه جلد بزرگ تالیف كرد.ابو علی فارسی(متوفای ۳۷۷)
كتاب‏«الحجهٔ فی القراءات‏»را نگاشت.ابو الحسن عباد بن عباس(متوفای ۳۸۵)دراحكام القرآن كتابی نوشت.ابو الحسن علی بن عیسی رمانی(متوفای ۳۸۶)كتاب‏«النكت فی اعجاز القرآن‏»را نگاشت.محمد بن علی ادفوئی(متوفای ۳۸۸)كتاب‏«الاستغناء»در علوم قرآنی را در ۲۰ مجلد نوشت.ابو سلیمان حمد بن محمد بستی‏خطابی(متوفای ۳۸۸)كتاب‏«بیان اعجاز القرآن‏»را تالیف كرد.
ابو بكر محمد بن طیب باقلانی(متوفای ۴۰۳)كتاب‏«اعجاز القرآن‏»را تقریرنمود.ابو الحسن محمد بن الحسین شریف رضی(متوفای ۴۰۴)«تلخیص البیان‏»در مجازات قرآن و«حقائق التاویل‏»در متشابه قرآن را تصنیف كرد.ابو زرعه‏عبد الرحمان بن محمد(متوفای حدود ۴۱۰)كتاب‏«حجهٔ القرائات‏»را به رشته‏تحریر در آورد.هبهٔ الله،ابن سلامهٔ(متوفای ۴۱۰)كتاب‏«الناسخ و المنسوخ‏»رانوشت.ابو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان(شیخ مفید)(متوفای ۴۱۳)«اعجازالقرآن‏»و«البیان‏»را در انواع علوم قرآنی نگاشته است.ابو الحسن عماد الدین قاضی‏عبد الجبار(متوفای ۴۱۵)«متشابه القرآن‏»و«تنزیه القرآن عن المطاعن‏»را به تحریردر آورده است.ابو القاسم حسین بن علی مغربی(متوفای ۴۱۸)«خصائص القرآن‏»راتالیف كرد.ابو الحسن علی بن ابراهیم حوفی(متوفای ۴۳۰) «البرهان فی علوم‏القرآن‏»را نوشت.ابو محمد مكی بن ابی طالب(متوفای ۴۳۷)«الكشف عن وجوه‏القراءات السبع‏»را در دو جزء بزرگ تالیف كرد.ابو عمرو دانی(متوفای ۴۴۴)
«التیسیر»در قرائات سبع و«المحكم‏»در نقطه گذاری مصحف و«المقنع‏»را در رسم‏الخط مصحف تقریر نمود.ابو محمد علی بن احمد بن حزم ظاهری(متوفای ۴۵۶)
«الناسخ و المنسوخ‏»را نوشت.ابو الحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری(متوفای ۴۶۸)«اسباب النزول‏»و«فضائل القرآن‏»را تالیف كرد.ابو بكر عبد القاهرجرجانی(متوفای ۴۷۱)«الرسالهٔ الشافیه‏»در اعجاز قرآن و«دلایل الاعجاز»را تقریرنمود.
ابو القاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی(متوفای ۵۰۲)«المفردات‏»در الفاظ‏غریبه قرآن را به تحریر در آورد.ابو بكر محمد بن عبد الله،ابن عربی(متوفای ۵۴۳)
«احكام القرآن‏»را در چهار مجلد نوشت.محمد بن حمزهٔ بن نصر كرمانی(متوفای حدود ۵۵۰)«اسرار التكرار فی القرآن‏»را تالیف كرد. ابو جعفر محمد بن‏علی بن شهر آشوب(متوفای ۵۸۸)«متشابهات القرآن و مختلفه‏»را تقریر نمود.ابو محمد قاسم بن فیره شاطبی(متوفای ۵۹۰)«حرز الامانی‏»قصیده معروف درقرائات سبع را انشاء نمود.ابو الفرج عبد الرحمان بن علی بن جوزی(متوفای ۵۹۷)
«فون الافنان فی عجائب علوم القرآن‏»و«المجتبی فی علوم القرآن‏»را تالیف كرد.
ابو البقاء عبد الله بن الحسین عكبری(متوفای ۶۱۶)«املاء ما من به الرحمان‏»دراعراب قرآن را نوشت.علی بن محمد سخاوی(متوفای ۶۴۳)«جمال القراء و كمال الاقراء»در قرائات سبع را تالیف كرد.ابو القاسم محمد بن عبد الله(متوفای حدود ۶۵۰) رساله‏ای در لغات قبائل عرب كه در قرآن آمده نوشت.ابن‏ابی الاصبع عبد العظیم بن عبد الواحد(متوفای ۶۵۴)«بدیع القرآن‏»را به رشته‏تحریر در آورد.ابو محمد عبد العزیز بن عبد السلام(متوفای ۶۶۰)«مجاز القرآن‏»راتقریر نمود.ابو شامه شمس الدین عبد الرحمان بن اسماعیل(متوفای ۶۶۵)
«المرشد الوجیز»را در علوم قرآنی تالیف كرد.محمد بن ابی بكر رازی(متوفای ۶۶۶)«اسئلهٔ القرآن المجید و اجوبتها»را نوشت.
در قرن هشتم جامع‏ترین كتاب در علوم قرآنی نوشته شد.این مهم بر دست‏توانای امام بدر الدین محمد بن عبد الله زركشی(متوفای ۷۹۴)انجام گرفت.كتاب او«البرهان فی علوم القرآن‏»نام دارد كه در چهل و هفت فن از فنون علوم قرآنی بحث‏كرده و در این باب استقصاء كامل نموده است.و نیز بدر الدین محمد بن ابراهیم بن‏جماعه(متوفای ۷۳۳)«كشف المعانی‏»در متشابهات قرآن را تالیف كرد.كمال‏الدین عبد الرحمان بن محمد حلی معروف به ابن العتائقی(متوفای ۷۷۰)«الناسخ‏و المنسوخ‏»را نوشت.
جلال الدین بلقینی شیخ و استاد جلال الدین سیوطی(متوفای ۸۲۴)«مواقع‏العلوم فی مواقع النجوم‏»را در انواع پنجاه‏گانه علوم قرآنی نوشت،كه ابتداجلال الدین سیوطی كتاب معروف خود را بر آن پایه گذاری نمود.سپس بر كتاب‏برهان زركشی دست‏یافت و آن را محور قرار داد.
در قرن نهم معروف‏ترین و جامع‏ترین كتاب در علوم قرآنی كتاب‏«الاتقان‏»فی‏علوم القرآن،بر دست‏برومند جلال الدین سیوطی(متوفای ۹۱۱)نوشته شد.البته‏این كتاب را باید از شاه كارهای قرن نهم به حساب آورد،زیرا فراغت از آن درسال(۸۷۲)بوده است.هم چنین وی كتاب معروف‏«معترك الاقران‏»را در اعجازقرآن در سه مجلد بزرگ نوشته است.در همین قرن ابو الخیر شمس الدین محمد بن‏محمد بن جزری(متوفای ۸۳۳)كتاب‏«النشر فی القراءات العشر»و كتاب‏«غایهٔ النهایهٔ‏»در طبقات قراء و كتاب‏«فضائل القرآن‏»را نوشت.
قاضی زكریا بن محمد انصاری(متوفای ۹۲۶)«فتح الرحمان‏»در رفع و دفع اشكالات و ابهامات قرآن را تحریر نمود.ابو عبد الله محمد بن احمد مكی(متوفای ۹۳۰)«الاحسان‏»را در علوم قرآنی نوشت.محمد بن یحیی حلبی(متوفای ۹۶۳)«القول المذهب‏»را در كلمات رومی معرب در قرآن تقریر كرد كه ازكتاب‏«المهذب‏»سیوطی گرفته شده است.
اضافه بر موارد فوق،كسانی كه در مقدمه تفسیر خود به مباحث علوم قرآنی‏پرداخته‏اند بسیارند،از جمله:
مقدمه جامع التفاسیر راغب اصفهانی كه شیواترین مباحث علوم قرآنی را دارااست.و مقدمتان فی علوم القرآن،كه مقدمهٔ كتاب‏«المبانی‏»و مقدمه كتاب تفسیرابن عطیه كه به نام‏«المحرر الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز»نوشته است،دو مقدمه‏بسیار نفیس در شؤون قرآن مجید است.مقدمه تفسیر قرطبی و تفسیر ابن كثیر وتفسیر طبری از مهم‏ترین مقدمه‏ها در این زمینه است. مقدمه تفسیر«آلاء الرحمان‏»
شیخ محمد جواد بلاغی،از جامع‏ترین مباحث علوم قرآنی برخوردار است.
«البیان‏»حضرت استاد آیت الله خویی،كه مقدمه‏ای بر تفسیر است و جامع‏ترین وكامل‏ترین مباحث مهم علوم قرآنی را شامل می‏شود.مقدمه تفسیر صافی فیض‏كاشانی و مقدمه تفسیر برهان نیز از مهم‏ترین مباحث در جنبه‏های نقلی علوم قرآنی‏می‏باشد. مقدمه مجمع البیان علامه طبرسی از متقن‏ترین مباحث علوم قرآنی‏برخوردار است.
از قرن یازدهم به این طرف،كتب فراوانی در تفسیر علوم قرآنی نگاشته شده كه‏ذكر آن‏ها موجب تطویل است.برای نمونه نام تعدادی از آن‏ها را در مقدمه‏«التمهید»آورده‏ایم كه می‏توان رجوع نمود.
از میان آثار موجود مهم‏ترین كتاب‏ها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو كتاب‏البرهان و الاتقان می‏باشند.
البهان فی علوم القرآن،تالیف امام بدر الدین محمد بن عبد الله بن بهادر زركشی‏است.ایشان از برجسته‏ترین علما و دانش‏مندان قرن هشتم می‏باشد.ولادت او درقاهره مصر به سال ۷۴۵ بوده است.وی در همان دیار بزرگ شده و در رشته‏های‏مختلف علوم اسلامی به سر حد استادی رسیده است.وی طبق مذهب شافعی تدریس فقه می‏كرده و فتوی می‏داده است.او در سال ۷۹۴ بدرود حیات گفت.
كتاب وی‏«البرهان‏»زبده‏ترین كتاب در مباحث علوم قرآنی است.این كتاب شمول‏و گستردگی را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است.نام برده مباحث علوم‏قرآنی را تا ۴۷ نوع پیش برده و درباره هر یك آن چه لازم بوده گرد آورده است،درعین حال كه گوی سبقت از سابقین خود ربوده،برای لا حقین الگوی گران‏بهایی‏به جای گذاشته است.
دومین كتاب،«الاتقان‏»فی علوم القرآن،تالیف جلال الدین عبد الرحمان سیوطی‏است.ولادت او در اسیوط مصر به سال ۸۴۹ می‏باشد(متوفای ۹۱۱ در قاهره).اودر تمامی علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی ید طولایی دارد و تالیفات‏گران‏بهایی از خود باقی گذارده است.او ابتدا كتاب استاد خود جلال الدین بلقینی(متوفای ۸۲۴)،«مواقع العلوم..»را محور قرار داده،تحریر و تهذیب نمود و بر اوافزود و به نام‏«التحبیر فی علوم التفسیر»تالیف نمود.وی در این كتاب بالغ بر ۲۰۲نوع از مباحث علوم قرآنی گرد آورد. سپس بر كتاب استاد استاد خود«البرهان‏»
تالیف زركشی دست‏یافت و آن را بهتر پسند كرد و بنای كتاب خود را بر آن نهاد.آن راتنقیح و تحریر نمود و مطالب بسیاری بر آن اضافه نمود و تا ۸۰ نوع از عناوین علوم‏اسلامی را در آن فراهم كرد.امروزه این منابع از گسترده‏ترین و جامع‏ترین علوم‏قرآنی است كه در اختیار محققین و پژوهش گران قرار دارد.
كتاب‏«مناهل العرفان‏»فی علوم القرآن،نوشته محمد عبد العظیم زرقانی،موسع‏ترین كتاب در علوم قرآنی در عصر اخیر است و مجلس اعلای از هر مصر این‏كتاب را برای تدریس در دانش‏گاه‏های از هر مقرر نموده است.مقدمه تفسیر«آلاء الرحمان‏»تالیف علامه بزرگ محمد جواد بلاغی(متوفای ۱۳۵۲)كه‏تحقیقی‏ترین نوشته‏ها در مهم‏ترین مسایل علوم قرآنی را شامل می‏گردد و به جهت‏اهمیت آن،مستقلا در مقدمه تفسیر مختصر شبر در مصر(قاهره)به چاپ‏رسیده است.این اثر بیش‏تر به دفع شبهات و به دفاع از مقام منیع قرآن‏پرداخته است.در مقدمه تفسیر صافی دوازده فصل به عنوان ۱۲ مقدمه در انواع‏مباحث علوم قرآنی سخن رانده شده است.مقدمه تفسیر«مرآت الانوار»كه به طور تفصیل از نظر حدیثی به مقدماتی پرداخته و با عنوان مقدمه تفسیر البرهان سیدهاشم بحرانی به چاپ رسیده است.مقدمه مذكور تالیف ابو الحسن عاملی اصفهانی(متوفای ۱۱۳۸)از شاگردان مرحوم مجلسی است.البیان فی تفسیر القرآن،نوشته‏استاد علامه سید ابو القاسم خویی رحمه الله تعالی مقدمه لطیف و جامعی است دربرخی مباحث علوم قرآنی و از تحقیقات عالیه در این زمینه برخوردار است.
مباحث فی علوم القرآن نوشته دكتر صبحی صالح،استاد علوم اسلامی در دانش‏گاه‏لبنان شامل برخی از مباحث علوم قرآنی به صورت فشرده است.
منبع : شبکه قرآن


همچنین مشاهده کنید