تاریخچه باغ دولت‌آباد یزد

در یادگارهای یزد نوشته ایرج افشار آمده است كه مطالعه تواریخ قدیم یزد نشان میدهد كه باغهای مهم و بزرگ و زیبا از قدیمترین ایام در آنجا ساخته می‌شده و ذكر بسیاری از آنها در آن كتب موجودست. از جمله در تاریخ جدید یزد از سی باغ نام رفته ست. ولی افسوس كه اثری از هیچكدام از آنها اكنون برجای نیست.
باغ دولت‌آباد یزد از نمونه باغهای بزرگ ایران است كه در سال ۱۱۶۰ هجری قمری « دوره زندیه » بنا گردیده است. بادگیر مرتفع و زیبای آن با ارتفاع ۳۳ متر از سطح زمین بلندترین بادگیری است كه تا كنون شناسایی شده است. این باغ بزرگ یكی از بنیادها و آبادانیهای محمد تقی‌خان مشهور به خان بزرگ، سرسلسله خاندان خوانین یزد و مرد مقتدر آن عهد است. او ابتدا قناتی با نام دولت آباد ایجاد كرد و سپس از آب آن قنات باغ دولت آباد را بوجود آورد. قنات تاریخی عظیم و مهم دولت‌آباد دارای قدمتی بیش از دویست سال است كه از احداث پنج رشته قنات تشكیل شده است.
مولف جامع جعفری ذیل عنوان « ذكر قنات مباركه دولت آباد یزد و ایراد وقفنامه آن از منشئات عالم ربانی آقای سید احمد اردكانی … » و پس از عبارت پردازی‌های زیاد می‌نویسد:
« . . . . . تخمیناً معادل پانصد درب باغ و مساوی دو هزار جریب زمین از آن آب شاداب است . . . . منبع و مظهر آن هر دو در بلوك مهریجرد است و . . . . . . و در ساحت نه فرسنگ زمین قمری بجهت آن آب حفر فرموده از بلوك مهریجرد و شهرت بنا فرموده، از بلوك مهریجرد به حوالی ولایت كشانیدند و در حومه شهر به زراعت رسانیدند و آسیابی در قریه محمد آباد چاهوك كه واسطه میان مهریجرد و شهرت بنا فرموده، از آن آب دائر ساختند . . . . . . . بالجمله بنای قنات مزبور برچهار رشته قنات است. . . . . . رشته اول قنات مسمّی به باقر آبادست كه در اصل مرغابی بود وبعد از انتقال به نواب جنت مآب خان مغفور سعید آبی بر روی كارش آمد . . . . . . . رشته دوم قنات مسمّی به مهدی آبادست . . . . . رشته سیم قنات مسمّی به... است. . . . . . . رشته چهارم نصفه از قنات قدیمه بغداد آبادست كه منتقل به خود فرموده . . . . . . و این چهار رشته قنات را بر روی هم مسمّی به قنات دولت‌آباد ساخته از ساحت مهریجرد به عرصه حومه شهر چنانكه مسطور گشت جاری گردانیده و در موضع آبشاهی ربع از قنات دولت‌آباد را مفروز نموده و به اولاد فرخنده نهاد خود بخشیده‌اند و سه ربع دیگر را به حومه آورده ربعی از آن سه ربع را به ضمیمه باغ دولت‌آباد كه نیز از ابنیه آن بزرگوارست با اراضی تابعه باغ مزبور وقف بر چهارده معصوم فرموده‌اند كه متولی شرعی آن (نام متولی را از نسخه خطی زدوده‌اند) . . .»
مولّف جامع جعفری سپس به نقل متن وقفنامه پرداخته است و بلافاصله پس از اتمام آن توصیف عمارات مربوطه به باغ را موضوع سخن خود قرار داده و تلخیص آن بدین صورت است:
« یكی دیگر از بناهای نزهت انتمای آن بزرگوار باغ دولت‌آبادست كه متصل به دروازه چهارمنار و خارج شهر واقع است و از آب قنات دولت‌آباد مشروب می‌شود . . . فضای باغ به حسب طول به بسط . . . . و به حسب عرض . . . و در سمت شرقی عمارتی به طرح هشت . . . . طرح‌ریزی كرده‌اند . . . . حیاض حوضخانه‌ها هشتی طرحش . . . . . آب حوض فلك را . . . . . . برباد داده و اعجوبه بادگیر عیوق طرحش . . . . . راه آمد شد با كیوان گشاده . . . . . مقابل آن عمارت در سمت غربی كه بدایت باغ است طرح عمارت دیگر ریخته‌اند. . . . . » « یادگارهای یزد ایرج افشار »
باغ دولت‌آباد پس از محمدتقی‌خان رو به ویرانی رفت و اگر چه دوباره مورد مرمت قرار گرفت ولی هیچگاه به روزگاران آبادانی و دلگشایی عهدخان بزرگ نرسید.
عملیات مرمت و بازسازی باغ دولت‌آباد از سال ۱۳۴۸ توسط دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی آغاز و تا سال ۱۳۶۱ ادامه داشته است. بخشهایی از مجموعه كه مورد مرمت قرار گرفت عبارتند از: عمارت تالار آیینه، عمارت مستخدمین، آشپزخانه‌ها، عمارت تهرانی، قسمت ساباط و آب انبار عمارت حرمخانه، عمارت بادگیر و عمارت سرو عمارت بهشت آیین، همچنین در فاصله سالهای ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۱ عملیات باغسازی و محوطه‌سازی در این باغ تاریخی صورت پذیرفت. باغ دولت‌آباد یزد در تاریخ ۲۳/۱۲/۱۳۴۶ به شماره ۷۷۴ در ردیف آثار ملی كشور قرار گرفت.
از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۶۴ وزارت فرهنگ و هنر این باغ را از اداره‌ی اوقاف اجاره نموده و در اختیار دفتر حفاظت آثار باستانی كشور قرار دارد. در حال حاضر باغ در اختیار متولی موقوفه قرار دارد.

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی باغ ایرانی