آیا آلودگی اطلاعاتی یک هشدار است؟

آلودگی اطلاعاتی به قول جاكوب نیلسن، یكی از تئوری‌پردازان بهره‌وری در اینترنت، مساله مهمی است كه باید مورد توجه و بازبینی كارشناسان صنعت آی تی قرار بگیرد. به عقیده وی، این رایانه‌ها هستند كه به تدریج مهار كنترل زندگی انسان را به دست می‌گیرند و زمان آن فرارسیده است كه انسان بار دیگر «بر رایانه حاكم شود و آن را به جایگاه اصلی خود بازگرداند.»
دكتر نیلسن كتاب‌های زیادی در زمینه بهترین راه‌های استفاده از شبكه و وب سایت‌ها منتشر كرده است. اما او اخیراً نگاه انتقاد آمیز خود را متوجه آنچه اوضاع به وخامت گراینده در عالم ارتباطات الكترونیكی می‌داند كرده است.
وی این پدیده را «آلودگی اطلاعاتی» می‌خواند. با خلق اینترنت و ای میل در دهه ‌۹۰ شبكه جهانی رایانه‌ها به شیوه‌ای موثر و سریع برای ایجاد ارتباط بدل شد. اما حتی در آن زمان نیز بحث‌های نگران كننده‌ای درباره احتمال بروز ترافیك سنگین در شبكه اطلاعاتی آغاز شده بود. نیلسن به بی بی سی گفته است: «آلودگی اطلاعاتی در واقع همان تردد حجم سنگین اطلاعات در اوج آن است. این وضع گاه شما را از انجام كارهایتان باز می دارد.» وی اعتقاد دارد: «ایدئولوژی فناوری اطلاعاتی طی۵۰ سال گذشته فقط و فقط این بوده است كه هرچه اطلاعات بیشتر باشد، هرچه تولید اطلاعات انبوه تر باشد بهتر است.» اما به گفته نیلسن اینترنت اكنون به دستگاهی بدل شده است كه اطلاعات را بدون قائل شدن اولویت با سرعت منتشر می كند. به گفته وی ای میل نیز از ابعاد منفی این پیامد است، زیرا معجون عجیبی از ارتباطات جمعی و فردی است.
البته چنین نیست كه همه این ابزارهایی كه در اختیار مردم است بد باشد، بلكه این تاثیر جریان مهارنشده اطلاعات و ارتباطات است كه نیلسن را نگران می‌كند. او این وضع را به آلودگی محیط زیست تشبیه می‌كند. نیلسن اینترنت را به كارخانه‌ای تشبیه می‌كند و معتقد است: اگر در جهان تنها یك كارخانه آلوده كننده وجود داشته باشد برای ما اهمیت نخواهد داشت، اما اگر تعداد آنها یك میلیون باشد چرا. به همین ترتیب یك ایمیل خوب است، اما وقتی روزی ‌۲۰۰ ای میل دریافت می‌كنید آن وقت مشكل ایجاد می‌كند و مردم احساس خفگی می‌كنند.» وی گفت: «مثلاً صندوق ای میل من غیرقابل رسیدگی است چون صدها پیام دریافت می‌كنم.» وی اخطار می‌دهد اگر مردم تدابیری برای مقابله با این وضع اتخاذ نكنند، توانایی خود را در استفاده سازنده و مفید از رایانه از دست می‌دهند و این رایانه خواهد بود كه بر زندگی و كار مردم حكم می‌راند. رئیس موسسه تحقیقات مطالعاتی نیلسن می‌گوید: «باید فیلترهای ضدتبلیغاتی هم داشته باشیم، و فكر می كنم باید قوانینی برای مبارزه با ارسال ای میل های تبلیغاتی وضع شود. باید مردم را در مقابل میزان آلودگی كه ایجاد می‌كنند مسئول شناخت. همانطور كه اگر كسی طبیعت را نابود می‌كند، مسئول است و باید جریمه بپردازد، همین موضوع باید درباره ایمیل‌های تبلیغاتی صادق باشد.» در یك جمع بندی می‌توان دریافت كه نظر استاد بهره وری در اینترنت (نیلسن) در مورد آلودگی اطلاعاتی نظری منعطف است. به گفته وی حل مشكل آلودگی اطلاعاتی پیچیده نیست، اما مستلزم آن است كه مهار رایانه به دست گرفته شود. ایجاد اولویت، انضباط فردی در آنچه می خوانید و ارسال می كنید، فیلترها و نرم افزارهای ضدتبلیغاتی به تحقق این هدف كمك خواهند كرد. آلودگی اطلاعاتی از اقتصاد اطلاعات، ابزارهای دیجیتالی و تجارت الكترونیك پدیدار می شود. مجموع فرآیندهای ارتباطات الكترونیكی و هدف‌های این ارتباطات و اطلاع رسانی كه در سرزمین دیجیتال صورت می گیرد، در بروز این آلودگی اطلاعاتی موثر است و نمی توان آن را از نظر دور داشت.
این آلودگی به محیط زیست آسیب فراوانی نخواهد زد. البته مسئله بازیاب ابزارهایی مثل سی دی ها، لوازم سخت افزاری و اینچنینی، چالشی مهم برای دهه‌های آینده خواهند شد كه آلودگی سخت افزاری اطلاعاتی به شمار می‌آید. آلودگی اطلاعاتی، تاثیرات مخرب روانی و رفتاری را در بین جوامع مختلفی كه اعتقاد زیادی به رفتارهای سنتی قومی دارند، ایجاد نخواهد كرد.
برقراری ارتباطات الكترونیكی باعث كاهش ارتباطات فیزیكی و در صورت های غیرمجازی می شود و این را اكثر روانشناسان معتقد هستند. بنابراین بر مسئولان آموزشی، پرورشی و تدوین كنندگان برنامه های راهبردی توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در كشور است كه به مسئله آلودگی اطلاعاتی و بحران های هویتی كه این آلودگی می توانند برای نسل های آینده ایجاد كنند، توجه شایانی داشته باشند. عدم برخورد منعطف و ساختاری با مقوله ICT مفهومی نیست كه بتوان آن را از نظر دور داشت. پس امیدواریم راه حل‌هایی برای جلوگیری از دیجیتالی گرایی مطلق در كشور و در حوزه‌ها و برنامه‌های گوناگون، طرح ریزی شود. به بازی گرفتن جامعه روانشناسان، جامعه شناسان و گروهی از پزشكان متخصص برای سازماندهی بهداشتی، استفاده از ابزارهای دیجیتالی و مقابله با بروز یك آلودگی اطلاعاتی فرض مهمی است كه انتظار می رود وزارت بهداشت با همكاری وزارت فناوری اطلاعات به آن توجه كنند.

علی شمیرانی