تاریخ قرآن

●جمع و تالیف قرآن
جمع و تالیف قرآن به شكل كنونی،در یك زمان صورت نگرفته،بلكه به مرورزمان و به دست افراد و گروه‏های مختلف انجام شده است.ترتیب،نظم و عدد آیات‏در هر سوره در زمان حیات پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و با دستور آن بزرگوار انجام شده وتوقیفی است و باید آن را تعبدا پذیرفت،و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت كرد.
هر سوره با فرود آمدن‏«بسم الله الرحمان الرحیم‏»آغاز می‏شد و آیات به ترتیب نزول درآن ثبت می‏گردید،تا موقعی كه‏«بسم الله... »دیگری نازل می‏شد و سوره دیگری آغازمی‏گردید.این نظم طبیعی آیات بود.گاهی اتفاق می‏افتاد پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله-با اشاره‏جبرئیل-دستور می‏داد تا آیه‏ای بر خلاف نظم طبیعی در سوره دیگری قرارداده شود،مانند آیه «و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی كل نفس ما كسبت و هم لایظلمون‏» (۱) -كه گفته‏اند از آخرین آیات نازل شده است-پیامبر صلی الله علیه و آله دستور فرمود آن رابین آیات ربا و آیه دین،در سوره بقره آیه ۲۸۱ ثبت كنند.بنابر این ثبت آیات درسوره‏ها،چه با نظم طبیعی یا نظم دستوری،توقیفی است و با نظارت و دستور خودپیامبر اكرم صلی الله علیه و آله انجام گرفته است و باید از آن پیروی نمود.
ولی درباره نظم و ترتیب سوره‏ها میان اهل نظر اختلاف است.سید مرتضی‏علم الهدی و بسیاری از محققین و از معاصرین آیت الله خویی بر آنند كه قرآن‏هم چنان كه هست،در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله شكل گرفته است.زیرا جماعتی قرآن را در آن عهد حافظ بوده‏اند و بسیار بعید می‏نماید كه مساله‏ای با این اهمیت راپیامبر اكرم صلی الله علیه و آله رها كرده باشد تا پس از وی نظم و ترتیب داده شود.
این نظر قابل قبول نیست،زیرا حافظ یا جامع قرآن بودن در آن عهد،دلیل‏نمی‏شود كه میان سوره‏ها ترتیبی وجود داشته است.و اگر كسی هر آن چه از قرآن كه‏تا آن روز نازل شده،حفظ و ضبط كرده باشد،حافظ و جامع قرآن خواهد بود.
بنابر این لازمه حفظ همه قرآن ترتیب فعلی آن نیست.اما اهمیت این مساله چندان‏روشن نیست،زیرا آن چه مهم است تكمیل سوره‏ها و مستقل بودن هر سوره ازسوره دیگر است تا آیه‏های هر سوره با آیه‏های سوره‏های دیگر اشتباه نشود.این‏مهم در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله صورت گرفت.اما ترتیب بین سوره‏ها تا هنگام پایان یافتن‏نزول قرآن امكان نداشت،زیرا پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله تا در حال حیات بود هر لحظه‏احتمال نزول سوره‏ها و آیه‏هایی می‏رفت.بنا بر این طبیعی است كه پس از یاس ازنزول قرآن،كه به پایان یافتن حیات پیامبر وابسته بود،سوره‏های قرآن قابل نظم وترتیب خواهد بود.
بر این اساس،بیش‏تر محققین و تاریخ نویسان بر آنند كه جمع و ترتیب سوره‏هاپس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله برای نخستین بار بر دست علی امیر مؤمنان علیه السلام سپس‏زید بن ثابت و دیگر صحابه بزرگوار انجام گرفت.و در مجموع شاید بتوان گفت كه‏عمل جمع قرآن به دست صحابه،پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله از امور مسلم تاریخ‏است.
علی علیه السلام نخستین كسی بود كه پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله به جمع قرآن مشغول‏گردید.بر حسب روایات،مدت شش ماه در منزل نشست و این كار را به انجام‏رساند.ابن ندیم گوید:«اولین مصحفی كه گرد آوری شد مصحف علی بود و این‏مصحف نزد آل جعفر بود».سپس می‏گوید:«مصحفی را دیدم نزد ابو یعلی حمزه‏حسنی كه با خط علی بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فرزندان حسن بن علی‏آن را به میراث گرفته بودند» (۲) .محمد بن سیرین از عكرمه نقل می‏كند:«در ابتدای‏خلافت ابو بكر،علی در خانه نشست و قرآن را جمع آوری كرد».گوید:«از عكرمه پرسیدم:آیا ترتیب و نظم آن مانند دیگر مصاحف بود؟آیا رعایت ترتیب نزول درآن شده بود؟گفت:اگر جن و انس گرد آیند و بخواهند مانند علی قرآن را گرد آورند،نخواهند توانست‏».ابن سیرین می‏گوید:«هر چه دنبال كردم تا بر آن مصحف دست‏یابم،میسورم نگردید» (۳) .ابن جزی كلبی گوید:«اگر مصحف علی یافت می‏شد،هر آینه در آن علم فراوان یافت می‏گردید» (۴) .
●جمع زید بن ثابت
وصیت پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله جمع قرآن بود تا مانند تورات یهود در معرض ضایع‏شدن قرار نگیرد (۵) .علی علیه السلام پس از رحلت پیامبر از وصیت تبعیت كرد و به این مهم‏پرداخت و آن را عرضه داشت،ولی به دلایلی پذیرفته نشد.اما از آن جایی كه قرآن‏اولین مرجع تشریع آیین اسلام و زیر بنای ساخت جامعه اسلامی است،ضرورت‏داشت‏خلفای وقت از دیگر كاتبان كلام الهی استفاده كنند تا با جمع قرآن از روی‏قطعات چوب و استخوان و سینه‏های حافظان قرآن،آن را ضبط كنند.و خلا ازدست رفتن هفتاد تن و بنابر قولی چهار صد تن از حافظان قرآن را كه در جنگ یمامه‏به شهادت رسیدند،جبران كنند (۶) .
بنا بر این ابو بكر از زید بن ثابت‏خواست تا قرآن را جمع آوری كند.زید می‏گوید:
«ابو بكر مرا فرا خواند،و پس از مشاوره با عمر-كه در آن جا بود-گفت:بسیاری از قاریان و حافظان قرآن در حادثه یمامه كشته شده‏اند و بیم آن می‏رود كه در موارددیگر نیز گروهی دیگر كشته شوند و قسمت عمده قرآن را از بین برود.آن گاه‏جمع آوری قرآن را مطرح ساخت.گفتیم:چگونه می‏خواهید كاری كنید كه پیامبر صلی الله علیه و آله‏آن را انجام نداد؟گفتند:«این كار ضرورت دارد و باید انجام شود.و آن اندازه سخن‏گفتند و به من اصرار ورزیدند تا آن را پذیرفتم.آن گاه ابو بكر به من گفت:می‏بینم كه‏جوان عاقلی هستی و هرگز ما به تو اندیشه ناروا نمی‏داریم.تو كاتب وحی رسول‏خدا بودی،این كار را دنبال كن و به خوبی انجام ده‏».زید می‏گوید: «سنگینی این كاركه بر من تحمیل شده بود از تحمل كوه گران سخت‏تر بود،ولی به ناچار آن را پذیرفتم‏و قرآن را كه بر صفحاتی از سنگ و چوب نوشته شده بود،جمع آوری كردم‏» (۷) .
●روش زید در جمع قرآن
زید به جمع آوری قرآن مشغول شد و قرآن را از صورت پراكندگی در آورد و دریك جا فراهم كرد.او این كار را با هم كاری گروهی از صحابه انجام داد.نخستین اقدام‏وی آن بود كه اعلام كرد:هر كس هر چه از قرآن نزد خود دارد،بیاورد.یعقوبی‏می‏گوید:«وی گروهی مركب از ۲۵ نفر را تشكیل داد» (۸) و خود ریاست آن گروه را برعهده گرفت.این گروه هر روز در مسجد گردهم می‏آمدند و افرادی كه آیه یا سوره‏ای‏از قرآن در اختیار داشتند به این گروه مراجعه می‏كردند.این گروه از هیچ كس،هیچ‏چیز را به عنوان قرآن نمی‏پذیرفتند،مگر آن كه دو شاهد ارائه دهند كه آن چه‏آورده است جزء قرآن است.شاهد اول نسخه خطی،یعنی نوشته‏ای كه حكایت ازوحی قرآنی داشته باشد.شاهد دوم شاهد حفظی،یعنی دیگران نیز شهادت دهندكه آن را از زبان پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله شنیده‏اند.در این جا دو نكته قابل توجه است:
۱- از خزیمهٔ بن ثابت انصاری (۹) دو آیه آخر سوره برائت‏بدون شاهد پذیرفته شد، زیرا پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله شهادت او را به جای شهادت دو نفر قرار داده بود (۱۰) .
۲- از عمر بن الخطاب عبارت‏«الشیخ و الشیخهٔ اذا زنیا فارجموهما البتهٔ...»كه‏گمان می‏كرد آیه قرآن است،پذیرفته نشد.از وی شاهد خواستند،نتوانست ارائه‏دهد و بر هر كس عرضه كرد انكار نمود كه از پیامبر چنین چیزی شنیده باشد.عمر تاآخر عمر بر صحت آن اصرار داشت و هم واره می‏گفت:«اگر مردم نمی‏گفتند عمرچیزی بر قرآن افزود،هر آینه این آیه را در قرآن درج می‏كردم‏».
بدین كیفیت،زید آیه‏ها و سوره‏های قرآن را جمع آوری كرد و آن را از پراكندگی وخطر از بین رفتن نجات داد.هر سوره كه كامل می‏شد در صندوق چه مانندی از چرم‏به نام‏«ربعه‏»قرار می‏داد تا آن كه سوره‏ها یكی پس از دیگری كامل شد.ولی هیچ گونه‏نظم و ترتیبی بین سوره‏ها به وجود نیاورد (۱۱) .این صحیفه‏ها،كه سوره‏های قرآنی بر آن‏نگاشته شده بود،پس از اتمام به ابوبكر سپرده شد. این مجموعه پس از ابوبكر به‏عمر انتقال یافت و پس از وفات وی نزد دخترش حفصه نگهداری شد و هنگام‏یك سان كردن مصحف‏ها،عثمان آن را به رعایت گرفت تا نسخه‏های دیگر قرآن را باآن مقابل كند و سپس آن را به حفصه باز گردانید.چون حفصه در گذشت،مروان كه‏از جانب معاویه و الی مدینه بود،آن را از ورثه حفصه گرفت و از بین برد (۱۲) .

محمد هادی معرفت
۱- بقره ۲:۲۸۱.
۲- الفهرست،ص ۴۸-۴۷.
۳- طبقات ابن سعد،ج ۲،ص ۱۰۱.الاستیعاب در حاشیه الاصابهٔ،ج ۲،ص ۲۵۳.الاتقان،ج ۱،ص ۵۷.
۴- ابن جزی الكلبی،التسهیل لعلوم التنزیل،ج ۱،ص ۴ و نیز رجوع كنید به:التمهید،ج ۱.ص ۲۸۸ و ۲۹۶-۲۹۲.
۵- تفسیر قمی،ص ۷۴۵.
۶- فتح الباری،ج ۷،ص ۴۴۷-در آن واقعه ۳۶۰ تن از مهاجرین و انصار از شهر مدینه و ۳۰۰ تن از مهاجرین‏ساكن در غیر مدینه و ۳۰۰ تن از تابعین كشته شده بودند(تاریخ طبری،ج ۲،ص ۵۱۶).
۷- صحیح بخاری،ج ۶،ص ۲۲۵.مصاحف سجستانی،ص ۶.ابن اثیر،الكامل فی التاریخ،ج ۲،ص ۲۴۷ و ج ۳،ص ۵۶.البرهان،ج ۱،ص ۲۳۳.
۸- تاریخ یعقوبی،ج ۲،ص ۱۱۳.
۹- خزیمهٔ بن ثابت انصاری به‏«ذو الشهادتین‏»لقب یافت،زیرا او در تمامی جنگ‏های پیامبر حضور داشت و ازنزدیكان و شیفتگان مولی علی بود.در واقعه صفین و جمل شركت داشت و اوست كه حدیث‏«تقتل عماراالفئهٔ الباغیهٔ‏»را در واقعه صفین روایت كرد.او برای پیامبر صلی الله علیه و آله كه از اعرابی اسبی خریده بود شهادت داد با آن كه ندیده بود، صرفا چون طرف دعوا پیامبر است‏به حق سخن می‏گوید، لذا حضرت شهادت او را دوشهادت قرار داد(اسد الغابهٔ،ج ۲،ص ۱۱۴).
۱۰- مصاحف سجستانی،ص ۹-۶.صحیح بخاری،ج ۶،ص ۲۲۵.
۱۱- ابن كثیر القرشی الدمشقی،تفسیر ابن كثیر،ج ۱،ص ۲۶۱ و البرهان،ج ۲،ص ۳۵ و الاتقان،ج ۱،ص ۵۸ وفتح الباری،ج ۹،ص ۱۶ و زرقانی،مناهل العرفان،ج ۱،ص ۲۵۴ و احمد امین مصری،فجر الاسلام،ص ۱۹۵.
۱۲- ابن حجر قسطلانی،ارشاد الساری فی شرح البخاری،ج ۷،ص ۴۴۹ و التمهید،ج ۱،ص ۳۰۰.

منبع : حوزه