طرح رده بندی پایان نامه های کتابخانه مرکزی دانشگاه اصفهان

هر کتابخانه دربردارنده مجموعه کتابها و موادی است که آنها را برمبنای نیازهای مراجعان خود تهیه و گردآوری کرده است و بتدریج برتعداد آنها می افزاید. این مجموعه آن هنگام قابل استفاده خواهد بود که مراجعان بتوانند نیازهای اطلاعاتی خود را بسرعت و سهولت از میان آنها برآورند. از اینرو لازم است مجموعه کتابخانه را مطابق با یکی از روشهای متعارف، سازماندهی کرد تا این نیازها، به بهترین وجه برآورده شوند.
دانشگاه اصفهان نیز به عنوان یک دانشگاه مادر از این امر مستثنی نیست . دراین دانشگاه کتابها با استفاده از روش رده بندی دهدهی دیویی رده بندی شده و شماره بازیابی (کد مخصوص) گرفته اند، و بدین ترتیب تمامی کتابهای هم موضوع در کنار یکدیگر در روی قفسه چیده شده ، و نظم خاص خود را دارند و با داشتن این شماره بازیابی براحتی می توان کتابها را از روی قفسه بازیابی کرد. و در مواردی فردی علاقمند است شکل فیزیکی تمامی کتابهای موضوعی خاص را در یکجا دیده و یک بررسی سطحی از آنها داشته باشد و از میان آنها کتاب دلخواه خود را انتخاب نماید. همانگونه که حسن رویه ی پژوهشگران و محققین است، و اکثر آنان از دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اعضای محترم هیات علمی ادانشگاهها هستند و اجازه ورود به مخزن کتابها را دارند، این امربراحتی میسر می باشد.
البته کامپیوتر کارها را ساده نموده و بسرعت می توان کتابهای هم موضوع را از طریق نرم افزار کتابخانه دانشگاه اصفهان (Yabana (، بازیابی نمود اما به علت ریزش کاذبی که معمولا در بعضی نرم افزار های کتابخانه ای وجود دارد، بعضا موضوعهای بیربط نیز بازیابی می گردد . در مورد پایان نامه ها نیز هردانشگاهی با توجه به نوع سرویس دهی که دارد این مدارک را سازماندهی نموده است. بدلیل اینکه تعداد این مدارک محدود است، نیازی به استفاده از روشهای رده بندی متداول مشهود نمی باشد. هر سازمانی باید نیاز جا معه استفاده کننده خود را در نطر گرفته و در جهت سهولت ، سرعت و دقت بازیابی این مدارک روشی را اعمال نماید.
● بیان مسئله
در مورد رده بندی پایان نامه های فارغ التحصیلان دانشگاه اصفهان، تا بحا ل تمهیدات اساسی اندیشیده نشده است. در ساختمان قبلی بخشی به نام بخش پایان نامه ها که سرویس دهی نیز داشته باشد وجود نداشته، یکی از دلایل آن فقدان فضای کافی و مناسب جهت این امرقبل از انتقال کتابخانه مرکزی به محل ساختمان جدید بوده و ناچار به انبار نمودن آنها بدون هیچگونه سازماندهی در یک محل نامناسب بوده اند. پس از انتقال کتابخانه مرکزی به ساختمان جدید ، این مدارک نظم گرفته و قابل استفاده توسط محققین شدند.
و در حال حاضر حدود چها هزار و اندی پایان نامه در کتابخانه مرکزی دانشگاه وجود دارد. تمامی پایان نامه ها فهرست نویسی توصیفی شده اند ولی فهرست نویسی تحلیلی در مورد آنها انجام نپذیرفته است. البته در دو مقطع زمانی کار نمایه سازی آنها شروع، اما بدلایلی که ذکر آنها از حوصله این گزارش خارج است متوقف شد . به یاری خداوند متعال اخیرا کارنمایه سازی آنها مجددا شروع شده و در حال انجام است.
پایان نامه ها، بگونه ای نمایه سازی می شوند که محتوای مدرک در قالب کلید واژه ها ی فارسی و لاتین بطور کامل نمایانده شده، و مراجعه کننده در اولین نگاه به رکورد کتابشناختی مدرک، به حیطه موضوعی آن پی خواهد برد. چکیده پایان نامه نیز کمک بسیار خوبی جهت این امر می باشد، اما چون تحصیلات تکمیلی چکیده ها را وارد سایت دانشگاه اصفهان کرده است، وارد کردن آنها در نرم افزار کتابخانه دانشگاه کاری تکراری به نظر می رسد. فقط می بایست در صفحه خانگی دانشگاه اصفهان، اطلاع رسانی خوبی انجام گردد، یعنی گزینه چکیده پایان نامه ها ، درمحلی مناسب، گنجانده شود.
تا به روشنی در مقابل دید مراجعه کننده ای که از این سایت دیدن می کند، قرار گیرد. و در صورت نیاز، با یک کلیک به چکیده ها دسترسی پیدا کند. زیرا در حال حاضر جهت این کار، می بایست ابتدا بر روی گزینه تحصیلات تکمیلی در میان فهرست مطالب کلیک کرده و سپس این عنوان را دید . خیلی از استفاده کننده گان نمی دانند که در آنجا می توان به چکیده ها دست یافت، و اکثرا در داخل جستجوی کتابخانه بدنبال این مدارک می گردند.
باید توجه داشت که یکی از اهداف مهم فهرست نویسی، در کنار هم قرار گرفتن موضوع های مشابه است. که با رده بندی مدرک می توان به این هدف رسید. اما در مورد این مدارک، رده بندی انجام نگرفته است. شماره بازیابی آنآن یک عدد ترتیبی که همان شماره ثبت آنها است، می باشد. در این طریق تمامی رشته ها در قفسه ها پراکنده هستند.
برای مثال زمانی که مراجعه کننده ای می خواهد پایان نامه های رشته زیست شناسی را ببیند، نمی توان این فرد را به قفسه ای که پایان نامه های زیست شناسی در آن چیده شده اند، هدایت کرد، زیرا این پایان نامه ها از نظر موضوعی در کنار یکدیگرقرار نگرفته اند تا بتوان فرد را بسوی آنها راهنمایی نمود. البته اگر نرم افزار کتابخانه ای بدون نقص عمل کند طبیعتا باید بتوان تمامی این عناوین را یکجا بازیابی نمود. اما دیدن شکل فیزیکی پایان نامه ها برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی که برای بار نخست می خواهند پایان نامه بنویسند، بسیار مهم است. زیرا هم با فرمت نوشتن پایان نامه آشنا می شوند و هم برای انتخاب موضوع پایان نامه خود نیاز به دیدن موضوعهای مرتبط با رشته خود را یکجا دارند تا بتوانند از آنها ایده گرفته واز موضوعاتی که قبلا در مورد آنها کارشده مطلع شوند.
در این طرح رده بندی که بسیار ساده اما کاربردی است تمامی رشته ها از یکدیگر تفکیک شده و به ترتیب شماره بازیابی که متشکل از دو یا سه حرف ابتدای نام رشته مورد نظر به علاوه شماره ترتیبی که از یک شروع می شود است، و تاریخ دفاع پایان نامه که درزیر آن شماره قرار می گیرد، در قفسه ها چیده خواهند شد. جهت سازماندهی پایان نامه های هر دانشگاهی می توان ازاین طرح استفاده نمود. زیرا بدلیل سادگی آن نیازی به وجود کتابدار متخصص کتابداری جهت رده بندی پایان نامه ها وجود ندارد و کتابداران نیمه حرفه ای نیز می توانند براحتی این کار را انجام دهند. فقط در ابتدای کار می بایست به تمامی رشته های کارشناسی ارشد و دکتری که در دانشگاه مذکور وجود دارد کد بازیابی داده شود و بدین ترتیب هر پایان نامه جدیدی که وارد بخش شود براحتی در گروه رشته خود قرار گرفته و شماره تسلسل میگیرد.
● اهمیت و ضرورت موضوع
با توجه به این که دانشگاه اصفهان یکی از چند دانشگاه جامع و مادر کشور اسلامی و عزیزمان است، و از سراسر کشور و بعضا خارج از کشور محققین به این مکان مراجعاتی دارند، و بدلیل اهمیت بسیاری که پایان نامه های دانشجویان تحصیلات تکمیلی و دکتری در امور پژوهشی دارند، وباز بدلیل محدودیت هایی که جهت استفاده و امانت دادن این مدرک وجود دارد، و این محدودیت ها بدلیل وجود اصل حق مولف و غیر چاپی بودن مدرک می باشد ، رده بندی( تفکیک آنها بصورت رشته ای)، امری مهم و ضروری به نظر می رسد.
● آماده سازی و تنظیم مواد کتابخانه
در اصظلاح کتابداری، مجموع کارهایی که برای فهرست نویسی و رده بندی مواد در کتابخانه انجام می دهند، آماده سازی و تنظیم یا سازماندهی مواد می گویند. با سازماندهی مواد، همه کتابها و اسناد و مدارک دیگر، با نظم و ترتیب اصولی و ویژه در کتابخانه ها قرار می گیرند. کتابداران و اطلاع رسانان، ضمن آنکه در کار سازماندهی مواد،به نوع کتابخانه و هدفهای آن و نیاز مراجعه کنندگان و ویژه گیهای سازمانی و منطقه ای و ملی و دیگر عوامل لازم اولویت می دهند، به اطلاع رسانی نیز توجه دارند. چون روزبروز ، با پیشرفت مواد کتابخانه ( از نظر تعداد و محتوا) نیز بطور حیرت انگیزی افزوده می شود، و کوشش همه سازمانها و کتابداران و اطلاع رسانان نیز بر آن است که همه نیازمندان به اطلاعات در سطح جهان، بتوانند به آسانی از شبکه های اطلاع رسانی بهره گیرند، مساله آماده سازی یا سازماندهی مواد، اهمیت و اولویت ویژه ای پیدا می کند. بنابراین لازم است کتابداران از همه یافته ها و نوآوریها و قواعد و دستورات به کار رفته در امر سازماندهی جهانی، با هدف یکسان سازی ، آگاهی یابند و در صورت لزوم و امکان، آنها را به کار ببرند. سازماندهی مواد شامل موارد ذیل است :
● سازماندهی مواد :
۱. رده بندی مدرک
۲. فهرست نویسی مدرک
۱-۲. توصیفی ( شامل نام مولف، نام کتاب، و ضعیت نشر،عنوان، صفحه ها و دیگر ویژه گیهای فیزیکی)
۲-۲. تحلیلی ( دربرگیرنده موضوعها و مشخصات شناسه ها یا پدید آورندگان اثر و عنوان)
● رده بندی چیست ؟
در سوپر مارکت ها یا فروشگاهها نوعی رده بندی وجود دارد که همه کالا های مشابه و مرتبط را در کنار هم در قفسه ها مرتب می کند، طوری که مشتریان براحتی می توانند آنچه را که می خواهند پیدا کنند. در یک کتابخانه این هدف اهمیت بیشتری دارد. نظام رده بندی به این دلیل مهم است که نشانه واحدی ایجاد می کند که محل قرار گرفتن منابع در قفسه ها را نشان می دهد. این شماره کار کاربران کتابخانه را برای یافتن منابع در قفسه ها راحت تر کرده و منابعی با موضوعات مشابه در قفسه در کنار هم قرار می گیرند. نظامهای رده بندی مختلفی برای کتابخانه ها طراحی شده است اما دو نظام در سطح جهان مقبولیت تمام یافته است. نظام رده بندی دیویی و نظام رده بندی کتابخانه کنگره.
● فهرست نویسی چیست ؟
▪ فهرست نویسی به معنای عام، دامنه گسترده ای دارد و بسیاری از فعالیتها و کارهای کتابخانه مانند : اداره کار فهرست نویسی ( برنامه ریزی و تعیین مراحل کار، برگزیدن و تهیه ابزار و مواد کار فهرست نویسی، سزپرستی کارکنان و تعیین نوع کار آنان ، هماهنگی کار فهرست نویسی یا دیگر کارهای کتابخانه، نگهداری فهرستها، برگه آرایی ) ، نگهداری آمار و تهیه گزارش، فهرست نویسی توصیفی، فهرست نویسی تحلیلی و همانند آنها را در برمی گیرد.
فهرست نویسی به معنای ویژه، دامنه محدودی دارد، مجموعه اطلاعاتی که از یک کتاب یا ماده کتابخانه ای ، با بهره گیری از قواعد و قوانین دقیق و استاندارد در برگه فهرست نویسی ( به استثنای شماره و نشانه های رده بندی) نوشته می شود، فهرست نویسی نامیده می شود. فهرست نویسی کتابها و دیگر مواد کتابخانه به نوع کتابخانه و هدف و حدود آن بستگی دارد. فهرست نویسی برگه ای دارای دو بخش است :
۱ . فهرست نویسی توصیفی
۲ . فهرست نویسی تحلیلی
● هدف فهرست نویسی
هدف عمده و اساسی فهرستنویسی، سازمان دادن به مجموعه مواد و منابع کتابخانه است تا از آن راه بتوان کتابهای موردنیاز را از میان مجموعه موجود سریعتر و ساده تر بازیابی کرد.
فهرست نویسی دانش یا فنی است که فهرست نویسیان متخصص و ورزیده، به کمک قوانین و قواعد آن ، به تجزیه و تحلیل شکل ظاهری و محتوای یک یک کتابها و سند های کتابخانه می پردازند و پایه کار را بر شناسایی دقیق و درست پدیدآورندگان، عنوانها، موضوعهای کتابها و اسناد قرار می دهند. پس از ثبت اطلاعات به دست آمده در برگه ها، آنها را با نظم و ترتیب ویژه ای ، در مجموعه کتابخانه گرد می آورند و کتابها را نیز برهمین پایه تنظیم می کنند.
هدف فهرست نویسی این است که ، خواننده یا پژوهشگر مراجعه کننده ، در سایه نظم به وجود آمده، در کوتاهترین زمان ممکن بتواند :
۱ .با دانستن نام مولف ، عنوان کتاب یا موضوع، به کتاب مورد نظر خود، دسترسی پیدا کند.
۲ . موضوعهای خاص و مشابه مورد نیاز خود را در کنار هم بیابند.
۳ . به همه آثار یک مولف، یک جا و زیر نام او، دسترسی یابد.
۴ . از ویژه گیهای آمده در برگه های کتاب ( مانند ویرایش، چاپ، محتوا، کتابنامه و غیره )، برای رسیدن به هدف خود و تصمیم گیری کمک بگیرد.( مجیدی : ۱۳۷۷)
● روش کار
بدلیل راحتی کاراز حروف لاتین استفاده شده است. بدین ترتیب که دوحرف ابتدای نام لاتین تمامی رشته هایی که درمقطع کارشناسی ارشد ودکترا دانشگاه اصفهان دانشجو دارد، انتخاب گردیده است. در مواردی که در دو یا سه حرف اول تشابه وجود دارد، مانند فیزیک وفلسفه (Phylosophy Physics , )، از سه حرف استفاده شده است. PHl برای فلسفه، و PHS برای فیزیک یعنی از دو حرف مشابه اول و حرف غیر مشابه چهارم استفاده شده و در مورد حغرافیا و زمین شناسی(Geography , Geology) نیز به همین ترتیب عمل شده است.
یعنی GEGبرای حغرافیا و GEL برای زمین شناسی. سپس بعد از این حروف با استفاده از اعداد طبیعی که از یک شروع می شود کد گداری انچام می گیرد. و قدیمی ترین پایان نامه موجود در همان رشته عدد یک می گیرد و در زیر شماره، تاریخ دفاع نیز آورده می شود و به این ترتیب تمامی پایان نامه ها به تفکیک رشته، و به ترتیب تاریخ دفاع بر روی قفسه ها چیده می شوند.
از مزایای دیگر این کار این است که در مواقعی که نیاز به ارائه آمار وجود دارد، براحتی می توان به آخرین شماره موجود بر روی قفسه مراجعه نمود و مثلا تعداد پایان نامه های رشته مورد نظر را ارائه داد.( جدول رده بندی مذکور در انتهای طرح آمده است)این کد بازیابی نیز مانند برچسب کتابها در زمان ورود اطلاعات ارسال شده و پرینت گرفته میشود. محل وارد نمودن آن نیز در فیلد شماره دیویی می باشد که از نظر کاربردی به توسط رایانه قابل حصول است. همچنین در مواقعی که رشته ای جدید در دانشگاه مورد نظر بوجود بیاید، براحتی می توان از این روش برای ساختن کد بازیابی آن استفاده نمود.
● یک نمونه از شماره پازیابی پایان نامه :
□ CH ۱۲
□ ۷۸ ۱۳ ( شماره ای که بر روی برچسب عطف زده می شود )

ربابه صمدی علی نیا
کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی
منبع:
مجیدی، موسی. آماده سازی و تنظیم مواد(۱) ( فهرست نویسی).- تهران : دانشگاه پیام نور، ۱۳۷۷.ص۳-۴

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران