استان قم

استان قم از مناطق جهانگردی زیارتی و مذهبی مهم ایران بوده و یكی از قطب های بزرگ توسعه توریسم مذهبی كشور به شمار می آید. جریان فرهنگ دینی و مذهبی، شهر قم را به یكی از بزرگ ترین مراكز آموزش علوم دینی و آیین های مذهبی تبدیل كرده كه در دهه های اخیر نقش بسیار ممتازی در فرآیند تحولات دینی، مذهبی، سیاسی و اجتماعی ایران بر عهده داشته است. تعلیم و تربیت مروجین، عالمان و اندیشمندان علوم دینی و به تبع آن تاثیر فراوان بر نظام فرهنگی كشور از تاثیرهای فرهنگی بسیار مهم این خطه از ایران اسلامی است. در این منطقه مراسم اعیاد و سوگواری های دینی و مذهبی با شكوه فراوانی برگزار می شوند. در استان قم بیش از ۳۱۷ مورد تاریخی و مذهبی به ثبت رسیده كه به لحاظ جهانگردی مذهبی دارای پتانسیل و جایگاه ویژه ای است. دریاچه نمک و دریاچه حوض سلطان نیز به لحاظ طبیعی از اهمیت توریستی و علمی زیادی برخوردار هستند. این استان به دلیل قرار گرفتن در مرکز ایران و همسایگی با دشت کویر از جاذبه های توریستی و بیابان گردی كم نظیری نیز برخوردار است.
●مکان های دیدنی و تاریخی
در سطح استان قم؛ دریاچه نمک و دریاچه حوض سلطان از اهمیت توریستی و علمی زیادی برخوردار هستند. به طور کلی استان قم به دلیل قرار گرفتن در مرکز ایران و همسایگی با دشت کویر از جاذبه های توریستی و بیابان گردی بسیار زیادی برخوردار بوده و پارک ملی کویر که آثار فرهنگی و تاریخی متعددی را در خود جای داده و مجموعه با ارزشی از ذخایر گیاهی و جانوری متنوع را دارا است، از جاذبه های مهم طبیعی استان قم به شمار می آید.
در استان قم بیش از ۳۱۷ مورد تاریخی و مذهبی به ثبت رسیده كه به لحاظ جهانگردی مذهبی دارای پتانسیل و جایگاه ویژه ای است. آستانه مقدس حضرت معصومه(س) مهم ترین بنای تاریخی – مذهبی استان قم به شمار می آید که در کنار ده ها اثر تاریخی دیگر همواره پذیرای بازدید کنندگان بی شمار این استان می باشد.
●صنایع و معادن
استان قم با توجه به قرار گرفتن بین دو قطب صنعتی مهم یعنی تهران و اصفهان و نیز امكاناتی كه در سال های اخیر در آن به وجود آمده؛ به محل فعالیت صنعت كاران در رشته های میانی و معدنی تبدیل شده است. پایه و اساس صنعت قم را صنایع كانی غیرفلزی تشكیل می دهند و تولیدات آن ها به اقصی نقاط كشور صادر می شود. در حال حاضر بیش از هزار واحد تولیدی در قم به تولید گچ، آجر، آهک، سنگ و پودر سنگ مشغول هستند و محصولات آن ها علاوه بر تامین نیازهای استان به سایر نقاط به ویژه تهران نیز صادر می شود. قالی بافی، منبت كاری، سرامیک، آجر پزی و درود گری نیز از مهم ترین صنایع دستی استان قم هستند كه دراین میان منبت كاری و قالی بافی اهمیت ویژه ای دارند. قالی های طرح قم از ارزش خاصی برخوردار بوده و در بازارهای داخلی و خارجی طرف داران زیادی دارد.
●کشاورزی و دام داری
اساس اقتصاد قم برپایه كشاورزی، دام داری و صنعت (دستی و ماشینی) استوار شده است. كشاورزی در این استان به صورت تلفیقی انجام می گیرد. روستاهای بخش كهک و خلجستان و تعدادی از روستاهای بخش مركزی به دلیل كوهستانی بودن؛ دارای آب و هوای ملایم و بعضا سرد هستند كه در آن ها درختان میوه سردسیری از قبیل: گردو، فندق، بادام، زردآلو و گیلاس به خوبی رشد كرده و به صورت باغ های كوچكی وجود دارند كه محصول خشك بار آن ها برای اقتصاد روستاها دارای اهمیت زیادی است. ‌روستاهای بخش جعفرآباد و مركزی به دلیل جلگه ای بودن دارای آب و هوای گرم هستند و محصولات آن ها بیش تر انار،ا نجیر، صیفی، سبزی، پنبه، یونجه و گندم است. فرآورده های كشاورزی استان؛ شامل: گندم، جو، پنبه، چغندرقند، ذرت، آفتاب گردان و تره بار است كه از این میان، كشت جو از اهمیت زیادی برخوردار است.
دام داری نیز از دیرباز در استان قم رایج بوده و برخی از ایلات و عشایر استان های باختری كشور زمستان ها را در این استان می گذارنند. علاوه بر این ها پرورش گاو، گوسفند و طیور به صورت صنعتی و سنتی نیز در سطح استان رونق قابل توجهی دارد.
●وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
درباره پیشینه قم وتاریخ بنای آن اختلاف نظر وجود دارد. نام قم سه بار در شاهنامه فردوسی آورده شده است. با این وجود، برخی بنای شهر قم را به بعد از اسلام نسبت می دهند. گریشمن مناطقی چون قم، سیلک كاشان، ساوه و اساسا كناره های باختری کویر ایران را از قدیمی ترین مناطق استقرار جمعیت های انسانی و تمدن های اولیه می داند. بر این اساس قدمت قم و نواحی پیرامون آن، به چند هزار سال پیش می رسد. نتایج كاوش های باستان شناختی اخیر در منطقه قم رود نیز این ادعا را تأیید می کند.
قم در سال های ۲۳ یا ۲۴ هـ . ق هم زمان با اصفهان به تصرف اعراب درآمد. اعراب نام شهر را با الهام از نام یکی از روستاهای منطقه «کم» یا «قم» نهادند. ورود اعراب اشعری به قم، مورد استقبال زرتشتیان قرار گرفت. از دلایل این استقبال می توان به هجوم پی در پی جنگل نشینان دیلمی به این نواحی اشاره کرد. اتحاد و پیوند اعراب و زرتشتیان، چندان به درازا نکشیده منجر به درگیری هایی شد که سرانجام به تسلط بیش تر اشعری ها، بر روستاها و مزارع منطقه انجامید. از این پس روستاها و مزارع بیش تری با یک دیگر ادغام شده و فضای شهری قم را به وجود آوردند.
قم در دوره اشعریان پناهگاه نسبتا امنی برای «طالبین» و «علویان» شد. اشعری ها با توجه به گرایش های فکری خود، از ورود علویان حمایت و استقبال كرده موجب توجه و هجرت شان به این شهر شدند. تا پیش از ایجاد اختلاف در بین عرب های اشعری، حکومت آنان بسیار چشمگیر بود. اشعریان آشكارا به نشر گرایش های علوی می پرداختند. از پرداخت خراج سر باز می زدند و حتی فرستاده گان خلفا را نیز به شهر راه نمی دادند.
در قرون اولیه اسلام، علویان و شیعیان با بی رحمانه ترین وضع، تحت تعقیب و آزار حكام اموی و عباسی بودند. تعقیب و آزار خلفا از یک سو و انگیزه تبلیغ گرایش های علوی از سوی دیگر، سبب شد كه آنان به مناطق دور دست سرزمین های اسلامی آن روزگار هجرت كنند. ایران و شهرهای آن ازجمله قم از مناطق مهمی بودند كه علویان پیوسته به سوی آن ها هجرت می كردند. با حضور علویان در قم، این شهر به یک كانون مخالف بغداد تبدیل شد. قیام علیه فرمان دار وقت در زمان هارون، یكی از شورش های معروف در قم بود.
مردم قم بعد از کشته شدن امام هشتم – علی بن موسی الرضا(ع) – چون مامون را قاتل امام خود می دانستند، هنگام بازگشت او از مرو به بغداد، دست به شورش زدند. مامون برای سركوبی شورش قم، علی بن هشام را با لشگر نیرومندی به جانب قم فرستاد تا شورشیان را سركوب و خراجی را كه از سال ۲۰۴- ۲۱۱ نپرداخته بودند،‌ دریافت کند. به دستور علی بن هشام تعدادی از سران اشعری و بزرگان شهر اعدام شدند، باروی شهر با خاک یكسان شد و خراج هفت ساله را نیز با ستم و زور از مردم گرفتند. علی بن هشام قبل از بازگشت به بغداد فردی به نام علی بن عیسی طلحی را به حكومت قم گماشت، اما هنوز چند سالی نگذشته بود كه مردم او را با یک شورش دوباره از قم بیرون نمودند. مامون دوباره فردی را مامور سركوبی این شورش و گرفتن مالیات وصول نشده؛ كرد و این بار مامور او با استفاده از آشنایی خود با بزرگان شهر مساله را با روش مسالمت آمیز حل كرد.با آگاهی از خبر فوت مامون (در سال ۲۱۶ هـ . ق) مردم قم به مرکز حکومت حاکم وقت حمله کرده و او را از قم بیرون کردند. معتصم که بعد از مامون به خلافت رسیده و در بدو شروع خلافتش با شورش مردم قم مواجه شده بود، فرمانده كل سپاه خود را كه وصیف ترک نام داشت برای سركوبی شورش قم فرستاد و به او دستور داد كه شورشیان را تنبیه كند. در جریان این حمله حصار شهر دوباره منهدم شد و اماكن زیادی از بین رفت. مهاجمین، بسیاری از باغ ها، خانه ها و مزارع را آتش زدند و شهر به تلی از خاكستر تبدیل شد. وصیف ترک بعد از این سركوبی، محمد بن عیسی بادغیسی را از سوی خود به حكومت قم گماشته و خود به بغداد بازگشت. حاکم جدید سیاست نرمش و مدارا را در پیش گرفت. این آرامش تا سال ۲۵۴ هـ . ق برقرار بود، اما با فوت محمد بن عیسی و روی كار آمدن متوكل عباسی، اوضاع دوباره دگرگون شد. متوكل كه شدیدا موضع ضد علوی داشت, با ناسزاگویی به حضرت فاطمه(س) و امام علی(ع)، تخریب بقاع متبرک در كربلا و آب بستن بر تربت امام حسین(ع) و سایر شهدای كربلا، به مقدسات شیعیان اهانت كرد. این امر واکنش شدید شیعیان از جمله مردم قم را به دنبال داشت. بالاخره اهالی قم با حمایت از حسین کوکبی خشم و بغض خود را نسبت به خلفا نشان دادند و او را یاری كردند تا دولت علوی را در محدوده طالقان، قزوین، زنجان و ابهر تشكیل دهد. به این ترتیب قم و مناطق یادشده از پرداخت مالیات سرباز زدند.
بعد از مدتی، بار دیگر حسین كوكبی با مقداری پیش روی در منطقه طالقان قیام کرد و با تصرف قزوین و زنجان، توانست دولت علوی مستقل و كوچكی را به مدت كوتاهی برقرار كند، اما سرانجام از سپاه خلیفه شكست خورد و به داعی كبیر (علوی دیگری كه در منطقه طبرستان حكومت می کرد) پناه برد. عبدالرحمن بن مفلح مامورشد تا هم حسین كوكبی را سركوب كند و هم طغیان قم را فرونشاند. وی پس از گرفتن خراج چهار ساله و كشتار وحشیانه ای که باعث ترک دیار بیش تر مردم قم شد، از شهر خارج شده و در ری به موسی بن بغا پیوست تا به قصد سركوبی حسین كوكبی عزیمت كنند.
شورش بعدی مردم قم زمانی رخ داد كه معتمد، خلیفه عباسی مشغول جنگ با یعقوب لیث صفاری بود. در زمان معتضد عباسی، نیز اهالی قم مجددا شورش كرده از پرداخت خراج خودداری نمودند. این قیام نیز سركوب شد و عامل خلیفه به قتل و غارت مردم شهر پرداخت. این شورش و سركوب به طور مستمر تا زمان به قدرت رسیدن «آل بویه» كه به نوعی به مبارزه با خلفا به پا خاسته بودند، ادامه یافت. قم در این دوره به خاطر توجه خاص حکام آل بویه مخصوصا ركن الدین دیلمی و صاحب بن عباد - وزیر آل بویه - در ابعاد مختلف رشد و توسعه یافت. صاحب بن عباد كسی بود كه از حسن بن محمد قمی خواست تاریخ قم را به رشته تحریر درآورد و به این ترتیب اولین كتاب مستقل در تاریخ قم نگاشته شد.
در زمان سلجوقیان تصدی امور مهم دولت سلجوقی از سوی قمی ها صورت می پذیرفت و فعالیت آن ها در صحنه سیاسی باعث عمران و ترقی قم شد. با حمله مغول، قم بار دیگر به كلی منهدم شد. توجه برخی از حكام مسلمان مغول از جمله سلطان محمد اولجایتو به قم بر آبادانی منطقه افزود. در دهه های پایانی قرن هشتم هـ . ق و در تهاجم تیمور گوركانی شهر بار دیگر ویران و مردم آن قتل عام شدند. در این حمله، دیوار شهر آن چنان تخریب شد كه تا زمان حكومت صفویه، مردم قم نتوانستند آن را بازسازی كنند. با تصرف قم (در سال ۹۰۹ هـ . ق) توسط لشگریان اسماعیل صفوی که مذهب شیعه داشتند، قم دوباره مسیر رشد و شکوفایی را در پیش گرفت. شهر قم در دوره صفویه از مراكز مهم فرهنگی و فقهی شیعه شد و علمای بزرگی از این شهر برخاستند. نقش زیارتی و مذهبی این شهر نیز در دوره صفویه توسعه یافت. شاه عباس اول (به علت دشمنی دیرینه صفویه با دولت عثمانی) به قصد کم کردن زوار عتبات عالیات در نجف، كربلا و كاظمین مردم را به زیارت حضرت امام رضا(ع) در مشهد و حضرت معصومه(س) در قم تشویق می نمود. این كار، در واقع یک مبارزه فرهنگی و اقتصادی علیه دولت عثمانی بود و شاه عباس درصدد بود كه از این طریق، توان اقتصادی دشمن را محدود كند. در این دوره قم از نظر اقتصادی و صنعتی نیز مورد توجه بود، و برای رشد صنعتی و اقتصادی آن تلاش های زیادی انجام شد. از جمله این تلاش ها زیبا سازی و تزیین بناهای حرم و وقف اموالی برای این بارگاه بوده است. به هر حال، آثارمتعدد تاریخی بازمانده از عصر صفوی از یک سو و گزارش های سیاحان خارجی كه در این عصر از قم دیدن كرده اند از سوی دیگر، و هم چنین شواهد تاریخی و مذهبی دیگر، حكایت از آن دارند كه قم در عصر صفویه از شكوفایی خاصی برخوردار بوده است.
با حمله افغان ها به ایران و تصرف اصفهان، قم به عنوان خط مقدم دفاع از اصفهان دچار خسارات سنگینی شد. افغان ها که در قم مستقر شده بودند، تمام مدارس قم را به انبار غله و علوفه برای سربازان سواره نظام تبدیل كردند. حضور افغان ها در قم در دوره های دیگر نیز خسارات اقتصادی مهمی را در بر داشته است. از این میان می توان به غارت تمام اشیای گران بهای آستانه حضرت معصومه(س) توسط اشرف افغان اشاره کرد که در راه اصفهان، و پس از شكست از نادر شاه در مهمان دوست دامغان انجام داد.
در سال ۱۲۰۸ هـ . ق قم به تسلط آقا محمد خان قاجار- اولین پادشاه سلسله قاجار - درآمد. خان قاجار با آتش زدن خانه ها و كشتن مردم، شهر مذهبی قم را بار دیگر دچار ویرانی و مصیبت كرد. بیش تر شاهان سلسله قاجار به خصوص فتح علی شاه قاجار، توجه مناسبی به این شهر و بارگاه حضرت معصومه(س) داشتند.
در حال حاضر، قم یكی از مراكز مهم تشیع در ایران و جهان است و علما و محدثین بزرگی از این منطقه برخاسته اند. وجود حوزه علمیه قم بر اهمیت مذهبی این شهر فزونی خاصی بخشیده است. این حوزه در سال ۱۳۴۰ هجری قمری با آمدن حاج شیخ عبدالكریم حایری به این شهر بنیان گذاشته شد و در سال های بعد با ورود علمای دیگر، حوزه های علمی و روحانی كنونی قم تاسیس و توسعه یافتند.
●مشخصات جغرافیایی
استان قم با دربرگرفتن كم تر از یك درصد از مساحت كل كشور؛ عنوان كوچك ترین استان ایران را دارد كه در سال ۱۳۷۳ از استان مركزی جدا و یک استان مستقل به مركزیت شهر قم شد. قم در قلمرو كویر مركزی ایران واقع شده است و از نظر جغرافیایی بین ۵۰ درجه و ۶ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۵۸ دقیقه درازای خاوری و ۳۴ درجه و ۹ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۱۱ دقیقه پهنای شمالی واقع شده است. استان قم؛ از طرف شمال به استان تهران، از خاور به استان سمنان, از جنوب به استان اصفهان و از طرف جنوب باختری تا شمال باختری به استان مركزی محدود می شود. بر اساس آخرین تقسیمات كشوری در سال ۱۳۷۵، این استان دارای یک شهرستان و یک شهر بوده است. ارتفاع مركز شهرستان از سطح دریا ۹۲۸ متر و ارتفاع بلندترین نقطه استان؛ در مناطق كوهستانی،۳۳۳۰ متر ارتفاع و پست ترین نقطه آن در حاشیه دریاچه نمک قم حدود ۷۰۰ متر است.
استان قم از شمال به استان های تهران و مركزی، از جنوب به استان های مركزی و اصفهان و از باختر به استان مركزی محدود است. استان قم به دلیل ارتفاع اندک، بارش ناچیز، اقلیم نامساعد و زمین های شور، بخشی از كویر مركزی ایران به شمار می رود و از نظر استفاده از زمین مطلوبیت چندانی ندارد. میزان درجه حرارت در ماه های یادشده؛ بین ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتیگراد است. با توجه به دما و آب و هوای این استان ماه های اردیبهشت، خرداد، شهریور و مهر، مناسب ترین زمان برای سفر به استان قم است. راه های مهم شهرستان قم عبارتند از: ۱- اتوبان قم – تهران به درازای ۱۴۵ كیلومتر۲- راه اصلی قم – تهران به سوی شمال ۳- راه قم – كاشان به درازای ۱۰۳ كیلومتر۴- راه اصلی قم – سلفچگان به سوی جنوب باختری به درازای ۴۰ كیلومتر ۵- راه فرعی جنوب باختری به درازای ۵۲ كیلومتر تا روستای نیزار قم – دلیجان – اصفهان.
طبق سرشماری عمومی نفوس و مسكن در سال ۱۳۷۵، جمعیت استان قم در برابر ۸۵۲۹۴۶ نفر بوده است. از این تعداد ۱۶/ ۹۱ درصد در نقاط شهری و ۸۲/۸ درصد در نقاط روستایی سكونت داشته و بقیه غیر ساكنان بوده اند.

منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی ـ ایرنا