متن استعفای بازرگان

روز ۱۴ آبان ۱۳۵۸ یك روز پس از فتح لانه جاسوسی آمریكا به وسیله «دانشجویان مسلمان پیرو خط امام»، مهندس مهدی بازرگان از سمت نخست‌وزیری استعفا داد و عمر ۹ ماهه «دولت موقت» به پایان رسید. متن استعفای بازرگان به این شرح بود۱
بسم‌الله الرحمن الرحیم
حضور محترم حضرت‌آیت‌الله العظمی امام روح‌الله ‌الموسوی الخمینی دامت‌بركاته، باكمال احترام معروض می‌دارد پیرو توضیحات مكرر گذشته و نظر به اینكه دخالت ها، مزاحمت ها، مخالفت ها و اختلاف نظرها، انجام وظایف محوله و ادامه مسوولیت را برای همكاران و اینجانب مدتی است غیر ممكن ساخته و در شرایط تاریخی حساس حاضر نجات مملكت و به ثمر رساندن انقلاب بدون وحدت كلمه و وحدت مدیریت میسر نمی‌باشد، بدین وسیله استعفای خود را تقدیم می‌دارد تا به نحوی كه مقتضی می‌داند كلیه امور را در فرمان رهبری بگیرند یا داوطلبانی را كه با آنهاهماهنگی وجود داشته باشد مأمور تشكیل دولت فرمایند.
با عرض سلام و دعای توفیق
مهدی بازرگان
۱۴/۸/۵۸
استعفای آقای بازرگان بلافاصله با موافقت امام خمینی روبرو شد و از سوی ایشان مسوولیت اداره كشور به شورای انقلاب محول گردید. متن پاسخ امام به استعفای نخست‌وزیر چنین بود:۲
بسم‌الله الرحمن الرحیم
شورای انقلاب جمهوری اسلامی
چون جناب آقای مهندس مهدی بازرگان، با ذكر دلایلی برای معذور بودن از ادامه خدمت، در تاریخ ۱۴/۸/۵۸ از مقام نخست‌وزیری استعفا نمودند، ضمن قدردانی از زحمات و خدمات طاقت‌فرسای ایشان در دورهٔ انتقال، و با اعتماد به دیانت و امانت و حسن نیت مشارالیه، استعفا را قبول نمودم. شورای انقلاب را مأمور نمودم برای رسیدگی و اداره اموركشور در حال انتقال. و نیز شورا در اجرای امور زیر بدون مجال، مأموریت دارد:
۱. تهیه مقدمات همه پرسی قانون اساسی
۲. تهیه مقدمات انتخابات مجلس شورای ملی
۳. تهیه مقدمات تعیین رئیس جمهوری
لازم به ذكر است است كه با اتكال به خداوند متعال و اعتماد به قدرت ملت عظیم‌الشأن، باید امور محوله را، خصوصاً آنچه مربوط است به پاكسازی دستگاههای اداری و رفاه حال طبقات مستضعف بی‌خانمان، به طور انقلابی و قاطع عمل نمایند.
۱۵/۸/۵۸
روح‌ الله الموسوی الخمینی
راجع به علت استعفای بازرگان دو نظر وجود دارد. نگاه خوش‌بینانه معتقد است دولت بازرگان «دولت موقت» بود. و امام نیز در متن حكم انتصاب وی كه در ۱۵ بهمن ۱۳۵۷ منتشر شد، وی را مأمور تشكیل «دولت موقت» كرد. امام برای عمر دولت زمان معینی تعیین نكردند و تنها به شرح وظائف دولت اشاره كردند. این شرح وظائف در حكم امام اینگونه آمده است: «انجام رفراندوم و رجوع به آراء عمومی ملت برای تغییر نظام سیاسی كشور به جمهوری اسلامی و تشكیل مجلس منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی جدید»۲
براساس دیدگاه اول، بازرگان مأموریت محوله را انجام داد و اگر در مواردی ناموفق بود كاملاً روشن گردید كه گذشت زمان هیچ كمكی به آن نخواهد كرد.
اما نگاه دوم، دلایل استعفای بازرگان را در عامل دیگری جستجو می‌كند و آن عدم توفیق دولت موقت در همراهی با شرائط انقلابی جامعه است. براساس این دیدگاه، مسیر طبیعی انقلابها غالباً به شكلی است كه ابتدا همه طیفهای مختلف به جهت مبارزه مشترك با نظام حاكم همكاری می‌كنند امّا پس از پیروزی انقلاب صفها متمایز می‌شود و دیدگاهها و سلیقه‌‌های متفاوت مطرح می‌گردد. این تفاوت نگرش در مرحله اجرا سبب ایجاد اختلاف در جامعه می‌شود. آقای بازرگان و دولتش را طیفی از میانه‌روها تشكیل داده بودند و رویكرد آنها طبعاً با شور انقلابی حاكم بر شرائط ماههای اول پس از پیروزی انقلاب قابل انطباق نبود. در نتیجه این پدیده، برای دولت بازرگان دشوار بود كه خود را به راحتی با نهادهای انقلابی و ارزشهای انقلابی حاكم بر جامعه همسو كند. به عبارت دیگر تشكیل دولت موقت با توجه به محتوای حكم امام خمینی به هنگام نصب مهندس بازرگان به نخست‌وزیری، دقیقاً با هدف نهادینه كردن اهداف انقلاب اسلامی صورت گرفت ولی عدم انطباق دیدگاه آن دولت با این اهداف، دلیل ناتوانی بازرگان از ادامه نخست‌وزیری بود.

پی‌نویس:
۱ـ گام به گام با انقلاب، اكبر خلیلی؛ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، جلد دوم، ص ۳۴۲
۲ـ صحیفه امام، ج ۱۰، ص ۵۰۰
۳ـ دولت موقت، خیرالله اسماعیلی، مركز اسناد انقلاب اسلامی، زمستان ۱۳۸۰

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی