تأثیرات متقابل ایرانگردی و صنایع دستی در جریانات اقتصادی

در این مقاله به سیر دو پدیده ایرانگردی و صنایع دستی در تاریخ ایران، نظری انداخته شده است تا ضمن نشان دادن حركت دوشادوش آنها در مسیر تاریخی كشور، تأثیر قابل توجهشان بر جریانهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی كشور بیش از پیش آشكار شود.
۱) ایرانگردی:
سرزمین ایران یكی از كهن ترین كشورهای آسیایی در دوران باستان است كه در آن امپراتوریهای بزرگی مانند مادها، هخامنشیان، اشكانیان و سامانیان فرمانروایی می كرده اند. قدرت، سیاست، اقتصاد، دین و نظام اجتماعی آنها بخشی از تاریخ و تمدن ایران می باشد. قدیمی ترین اطلاعاتی كه از سرزمین ایران در دوران باستان به ما رسیده، علاوه بر متون دینی اوستا نوشته هایی است كه از هرودوت و فیثاغورث بر جای مانده است. فیثاغورث در كتاب سیاحت نامه خود به وصف راهها، مزارع، رودخانه ها، كوهها و شهرها و آبادانیهای ایران پرداخته است. بعدها مورخان و جغرافیدانهای دیگر مانند گزنفون و بطلمیوس و بسیاری دیگر فعالیتهای وی را تكمیل كرده اند و سپس پایه و اساس تاریخ نویسی به این صورت شكل گرفته است. تمدنی كه از قلمرو امپراتوریهای بزرگ ایران بوده، از رودخانه هالیس یا قزل ایرماق در تركیه و كشورهای شرق مدیترانه و شمال آفریقا تا رود سند را در برمی گرفتند. با فروپاشی امپراتوریهای یونان و پیدایش امپراتوری دوم در غرب در حوزه تمدنهای ایران نیز امپراتوریهای جدیدی مانند اشكانیان و سامانیان به وجود آمدند كه رقابتها و جنگها و نیز مناسبت های اجتماعی و اقتصادی میان آنان و رومی ها تا قرنها بعد ادامه داشته احداث راه شاهی میان تخت جمشید و سارد در زمان داریوش اول (۴۸۶-۵۲۲ پ.م) ساخت چندین كاروانسرا در این راه و راه بزرگ باختریان چین و شرق مدیترانه در دوره اشكانیان، توسعه راههای ابریشم برای رونق بخشیدن تجارت میان چین و آسیای صغیر و ساخت تعدادی كاروانسرای دیگر در زمان ساسانیان برای تأمین امنیت و تسهیلات سفر از جمله اقدامات بسیار مهمی بوده كه برای توسعه مسافرت و تجارت به عمل آمده. وجود پیشینه فرهنگی و ارتباط میان ایران و اروپا مهمترین عامل توجه اروپاییان به مشرق زمین و به طور خاص به ایران پهناور یكی از علل مهم تاریخی بین ایرانیان و اروپاییان در مورد گردشگری و تجارت می باشد.
در پی فروپاشی امپراتوری ساسانی و گسترش اسلام در آسیا آثار سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی وسیعی را بر جای گذاشته كه پیامدهای آن هنوز هم ادامه دارد. پس از ورود اسلام در ایران طی سده های نخست ماهیت خلافت دوخاندان بنی امیه و بنی عباس كه زیر پوشش اسلام حكومت می كردند بیش از پیش آشكار شد و این خود مقاومت هایی را برای رهایی از فشار دستگاه خلافت موجب گردید. این تنشها و درگیریها از تشكیل حكومت مقتدر مركزی در ایران تا زمان صفویه جلوگیری كرد.
میراث امپراتوریهای بزرگ ایران از آن پس عرصه تاخت و تاز حكومتهای محلی عمدتاً غیرایرانی شد. ایرانیان پس از تاخت وتازهای مكرر مذهب شیعه را از اسلام برگزیدند و آن را به عنوان مذهب دینی و سیاسی خود پذیرفتند و با تثبیت حكومت مركزی (دولت صفوی) و تحولاتی كه پس از جنگهای صلیبی در اروپا و امپراتوری روم شرقی به وجود آمد توجه اروپاییان دوباره به ایران جلب شد. بیشتر سفرنامه نویسان كه در دوره صفویه به ایران سفر كرده اند نمایندگان سیاسی ومذهبی و بازرگانی كشورهای اروپایی بوده وبرای توسعه روابط با ایران مأموریت داشته اند. از قرن دهم میلادی درباره ایران نسبت تعداد مسافران به ایران بسیار چشمگیر بوده و شاید یكی از دلایل اصلی این موضوع شناخت سیاحان از ایران باستان و قدیم بوده است. نخستین اروپایی كه به ایران سفر كرده در سالهای (۱۱۶۰-۱۱۷۳.م) از ایران به هندوستان دیدار كرده و نوشته های بسیار جالبی درباره شهرهای شوش و همدان و نواحی خلیج فارس از خود به جای گذاشته اند و مسافرت ایشان در زمان حكومت سلجوقیان بوده است و سرشناس ترین سیاحی كه در دوره صفویه به ایران سفر نموده ماركوپلو بوده است كه در سال (۱۲۹۴-۱۲۷۳م) و سیاحانی دیگر در آغاز قرن شانزدهم میلادی در ایران كه مصادف بود با تثبیت امپراتوری جدید صفویه در محرم (۹۰۷ق، ۱۵۰۲م) شاه اسماعیل صفوی با بنیانگذاری حكومت مقتدر جدید وحدت دوباره در ایران برقرار كرد. حكومت صفویه بر آشوبها و كشمكشهای اقوام مغول پایان داد. بدین ترتیب سفر جدیدی برای تجارت و سیاحت آماده گردید. عصر صفوی را دوران طلایی سیاحت و تجارت غربی ها نامیدند از این دوره نوشته ها و سفرنامه ها زمینه تحقیقات علمی وسیعی را برای دوره های بلند فراهم نموده كه آلفونس كاربل در كتاب برجسته خود ارزیابی و فراهم نمود. با سقوط حكومت صفویه، آشوبهای سیاسی در كشور آغاز شد اما كوشش های نادر شاه افشار وسپس كریم خان زند آرامش سیاسی را تا حدی در كشور بازگردانید و با تثبیت حكومت قاجارها تعداد سیاحان اروپایی كه به ایران در دوره افشارها و زندها رو به كاهش نموده بود، افزایش یافت. در فاصله سالهای (۱۸۹۱ - ۱۸۰۰) تعداد سیاحانی كه به ایران مسافرت كرده اند حدوداً ۲۰۰ نفر بوده كه در قالب نمایندگان سیاسی، اقتصادی و نظامی بوده است. برخی از دانشمندان علوم مختلف برای تحقیقات باستان شناسی، ادبیات، جغرافیا، زبان فارسی و گیاه شناسی به ایران آمده اند برخی از آنها كتابهای مرجع بسیار بزرگی از خود به جای گذاشته اند. سرشناس ترین سیاحانی كه در دوره قاجار در زمینه ایران شناسی و معرفی ایرانیان به اروپا فعالیت داشته اند به نام های سرجان ملكم، جسی و فورستر كرپوتر، با نوشتن خاطرات خود اهمیت ایرانیان را به عنوان یك قدرت سیاسی و نیز شریك تجاری میان شرق و غرب برای اروپاییان كاملاً شناسانده اند. به همین دلیل اروپاییان برای ایرانیان از دیرباز تا به امروز اهمیت خاصی قائل بوده اند.
و همین امر باعث گردیده كه ایران در اوج قدرت استعماری غرب مصون نگه داشته شوند و از آغاز قرن بیستم با تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی همراه بوده و با وقوع انقلاب مشروطیت در سالهای پایان قرن نوزدهم و برقراری یك حكومت مدنی در كشور منجر شد بدین ترتیب دیوانسالاری جدیدی در ایران به وجود آمد كه منجر به پیدایش مؤسسات تمدنی جدید از قبیل تأسیسات دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ و وزارتخانه های مختلف - بیمارستانها، مدارس جدید، ارتش، ژاندارمری، شهربانی، شهرداری، تشكیل مجلس شورای اسلامی، مهمانخانه ها، سینماها و تئاترها از مظاهر این دگرگونی ها به شمار می روند. با ورود اتومبیل به ایران و احداث جاده های شوسه و ایجاد فرودگاهها و راه آهن در سراسر ایران و با كشف اولین چاه نفت در مسجد سلیمان و رونق اقتصادی و تسهیلاتی كه طی نیم قرن در ایران به وجود آمد این امر باعث گردید كه حجم سیاحان خارجی به ایران روبه افزایش باشد و از لحاظ تنوع فرهنگی و آب و هوایی در ایران مكانهای سیاحتی و زیارتی كه در ایران وجود دارد باعث رونق جلب سیاحان گردید و در همین راستا جمهوری اسلامی با تمهیداتی كه در زمینه ایرانگردی و جهانگردی گامهای مؤثری برداشته است، امید آن می رود كه در آینده نزدیك با تمهیداتی كه دولت در راه جلب سیاحان منظور می نماید شاهد آن باشیم كه از نظر رقم اقتصادی جلب سیاحان رتبه نخست جهان را كسب نماییم.
۲) مبحث صنایع دستی
هنر عبارت است از واكنش معنوی انسان از دریافت زیبایی های خلقت و فضیلت های انسانی و بیزاری از زشتی و پلیدی هاست. هنر زاییده تأثر انسان از محیط زیست و بازتاب صفات انسانی و ... و برآورنده نیازهای روحی و روانی و نمایانگر توانایی و برتری و زبردستی آدمی است. در یك كلام هنر را می توان خلاصه نمود، كه هنر تجلی خلقت است و بس به گواه تاریخ، ایران یكی از كهن ترین سرزمین ها است، كه خلافت انسان را بر زمین پذیرفته و آغاز تمدن روستایی و سپس شهری را بنیان گذارده است. اگر دستاوردها و ابداعها و آفرینش های هنر انسان را برای بهبود زندگی و كیفیت خوب زیستن را هنر بدانیم، ایران یكی از كهن ترین مهدهای هنر است. در ایران باستان از هنر سفال و نقاشی بر سفال با توجه به یافته های باستان شناسان می توان گفت كه پیش از پیدایش خط نیز ایران در زمینه های صنایع دستی تاریخ بلندی داشته است. ابزار سنگی و سلاح ها وزینت آلات فلزی و اشیای سفالی كه از طبقات سرزمین ایران به دست آمده نشانگر تمدن مردمان این سرزمین پهناور می باشد. در كاوش هایی كه در تپه های سیلك كاشان، سفال و گنجینه هایی از آثار خام و پخته منقش است و در برخی از طبقات پایین تر آن قدیمی ترین آثار دوره سنگ مانند نیزه هایی سنگی و صیقلی به دست آمده در كاوشهای تپه حصار در دامغان سفال های منقش مربوط به دوره سه هزار سال قبل از میلاد به دست آمد و همچنین كاوشهای تپه گیان نهاوند برای شناخت تاریخ و تمدن عصر سنگ این سرزمین بسیار مهم است و كاوش های اراضی ماهدشت در كرمانشاه و حفر بافت ناحیه لرستان بیشتر آثار برنز و مفرغ را معرفی می كند. اشیایی كه از مال در خوزستان و حفریات تورنگ تپه گرگان و كاوش های چراغعلی تپه رودبار و تخت سلیمان و تپه خانلو در آذربایجان غربی و تپه كودین در كنگاور و در تپه تل ابلیس كرمان كه در كاوش های انجام شده در این تپه در هزاره های چهارم، پنجم و ششم قبل از میلاد به عصری پانهاده است كه به عصر فلز مشهور گردیده كه بشر كشف و از آن استفاده نموده است و در كاوش هایی كه در سالهای ۱۹۶۶ و ۱۹۶۷ میلادی توسط پروفسور جزف كاردول (كاوشگر آمریكایی) انجام شد تعدادی از نخستین كوره های ذوب فلز كشف و نمونه های فلزی مانند سنجاق و درفش و مهر و دستبند و حلقه انگشتری می باشد. در حفریات و خاكبرداری از تخت جمشید آثار گرانبهایی به دست آمده كه نشانگر تمدن برجای مانده از اشكانیان می باشد كه مشخص می كند دوره صنعتی در این عصر را كه یكی از نمونه های مجسمه برنزی به دست آمده كه از یك سرباز پارتی می باشد در موزه ملی نگهداری می شود.
حفریات در خرابه های شهر نیشابور در كازرون فارس و كشف آثار معماری و تزئینی این شهر و آثار حجاری طاق بستان و بقایای طاق كسرا در تیسفون و آتشكده ها و حجاری ها نقش رستم بهترین معرف مكتب صنعتی و معماری هنرمندان ایرانی می باشد. به طور خلاصه در قرن هفتم و هشتم و اواخر قرن سیزدهم و چهاردهم هنر صنایع دستی در اوج و تكامل و شكوفایی خود بوده است. پس از ورود اسلام به ایران و ارج نهادن به هنرهای سنتی و دستی و بناهای اوایل دوره اسلامی و زمان سامانیان، غزنویان و سلجوقیان به عنوان بخشی از شاهكارهای فنی و هنر معماری ایران به شمار می رود. نظر كلی به تاریخ نشان می دهد كه اصالت ایرانی در پرتو درخشندگی فرهنگ خاص خود هر بار به صورتی جوانتر و شكیل تر و با نیروی بیشتر راه خود را به جانب حیاتی نو آغاز كرده است و امید است كه هر روز هنرهای سنتی و دستی تجلی بهتری پیدا كند.
در خاتمه بخشی از صنایع دستی ایران را كه بیش از صدو سی رشته است كه می توان گفت براساس نظریه كارشناسان ایران یكی از سه قطب برتر صنایع دستی جهان می باشد، به اختصار به تعدادی از این صنایع اشاره می شود: بافت های داری، دستبافی (نساجی)، بافتنی، چاپهای سنتی، نمدمالی، سفالگری، شیشه گری، محصولات فلزی و آلیاژی، قلم زنی، مشبك كاری و حكاكی روی فلزات، ریزه كاری و نازك كاری چوب، منبت كاری، حصیربافی، خاتم سازی، معرق كاری، میناكاری و ساخت زیورآلات و غیره.

محمد قهری صارمی ـ استاد هنرهای سنتی ایران

منبع : روزنامه ایران