جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا

قرآن کریم در خانواده ایرانی


قرآن کریم در خانواده ایرانی
قرآن فقط كتاب آسمانی مسلمانان نیست.این كتاب آسمانی، در جزئی ترین امور و بخش های خانواده مسلمان به جزء یا به كل حضوری همیشگی داشته است.
با این حال نمود قرآن در بین خانواده های ایرانی در مراتب و نمود های متفاوتی دیده می شود.بارزترین وجه این قضیه حضور سمبلیك قرآن در هرخانه ایرانی است.چنان كه این گفته مشهور است كه در تاقچه اتاق هر خانه ایرانی قرآن و دیوان حافظ از اجزای همیشگی هستند.اشاره به مورد دوم و یادآوری آن در كنار قرآن با هدف تأكید و اهمیت كتاب آسمانی و سپس پهلوزدن دیوان حافظ به چنان اهمیتی ذكر شده است، نه اینكه این دو، هم پایه و برابر باشند.در یك سیر تكوینی از تولد تا مرگ حضور قرآن نمادهای متفاوتی در زندگی ایرانی دارد.اگرچه برخی عناوین و نمونه ها به غایت ساده است ولی نشان از ممزوج شدن این كتاب دینی با ساده ترین و درونی ترین لایه های زندگی افراد است.چنین نمونه ای از سادگی و روان بودن این حضور همیشگی حتی پیش از تولد كودكان دیده می شود.ختم برخی سوره های قرآن و اعتقاد به اثر معنوی و هم مادی آن در خانم های باردار از این نمونه است.مانند ختم سوره یوسف و نماد گذاری آن با یك سیب و اعتقاد به اثری كه این سوره در فرزند خواهد گذاشت.در حقیقت از آنجا كه هر یك از سوره های قرآن در فرهنگ عرفی مردمان نمایانگر وجهی از زندگی است به همان شكل نیز تعبیر و سفارش می شود.
از نخستین نمونه های این حضور سمبلیك، خواندن قرآن در گوش نوزاد تازه متولد شده است. این بخش، همانند غسل تعمید در میان مسیحیان، بخشی از آداب فراموش نشدنی خانواده ها و بویژه خانواده های معتقد و مذهبی است.پس از این، قرآن به عنوان یكی از آموزه های ثابت در بین فرزندان خردسال مطرح می شود.كودكان در كنار پدر و مادر با خواندن قرآن آشنا می شوند و بدین ترتیب به حافظه پنهان آنها سپرده می شود و به صورت آشكارتر، یادگیری و حفظ سوره های كوچكتر قرآن، كه مناسب سن كودكان است، سفارش می شود.بدین ترتیب كودكان حتی پیش از ورود به مدرسه و فراگیری دروس رسمی، قرآن را می شناسند و هر یك به فراخور محیط خانوادگی خود چند سوره یا آیه را به خاطر سپرده است.چنین آموزه هایی بارها و بارها در مراسم مختلف، آداب و سنن و رسوم خانواده ها تكرار می شود.
عید نوروز به عنوان مهم ترین جشن باستانی ایرانیان اجزا و سمبل های ثابت در هر خانه ایرانی دارد.قرآن یكی از نمادهای ثابت عید نوروز و بویژه اوقات تحویل سال جدید و در میان اجزا و سفره هفت سین است.هر سال جدید، با گشودن قرآن و خواندن آیات قرآن آغاز می شود و افراد خانواده هر یك به فراخور حال خود در جست وجوی معنا و اشارات خاصی در آن است.گشایش قرآن در این لحظه با برداشت خیر و بركت و طلب نیكروزی در سال جدید همراه است.از دیگر مهم ترین جنبه های حضور قرآن، در بزرگترین و با اهمیت ترین اتفاق زندگی خانوادگی یعنی مراسم ازدواج است.قرآن شرط تبرك و جو از خوشبختی است كه در نخستین شرایط و آداب بین خانواده ها مطرح می شود.در این بین افراد زیادی هستند كه پس از كلیه تحقیقات و شروط عقلی، جواز نهایی تصمیم گیری در این امر مهم را از قرآن استنتاج می كنند.بدین ترتیب قرآن در جنبه مشورتی و صلاحدید مطرح می شود.
با این حال قرآن به صورت جزئی تری نیز شریك زندگی خانوادگی محسوب می شود.ختم قرآن و جلسات رو قرآنی و تفسیر قرآن یكی از مراسم مذهبی است كه معمولاً خانواده ها مشاركت قوی در آن دارند.زمان بندی سال و ماه های مذهبی به این قضیه نقش پررنگ تری می دهد.به عنوان مثال ماه رمضان به عنوان ماه قرآن، حضور قرآن را به عنوان جدی ترین آداب مذهبی این ماه در می آورد.ختم قرآن و روخوانی قرآن به عنوان یك رسم دیرین در اكثر خانواده ها به جا آورده می شود.با این حال قرآن تنها به عنوان یك روخوانی ساده مطرح نیست.چنانكه جلسات مداوم و روزانه ختم قرآن به همراه تفسیر قرآن مطرح می شود.دختران در كنار مادران و پسران در كنار پدران به طور معمول در این جلسات حضور دارند و در كنار خواندن قرآن و یادگیری طریقه درست خواندن قرآن، به ترتیب آیات و سوره هایی از قرآن تفسیر می شود.
از آنجا كه قرآن از راههای متفاوت و متنوعی برای انتقال پیام خود استفاده كرده است، جنبه های متفاوتی نیز از نقل و ارائه آن وجود دارد.یكی از رایج ترین و جذاب ترین جنبه های قرآن، نقل داستانی و زبان حكایت وار قرآن است.بدین ترتیب بویژه برای نوجوانان و نسل جوان، قرآن گفتار و لحن داستانی و جذاب تری را برگزیده است.عمده این داستان ها منبع كتاب ها، سخنرانی ها و حتی صحبت های خانوادگی هستند كه به مرور حافظه و یادگیری فرزندان با آنها انس می گیرد.
جنبه تقدس قرآن همواره برگرفته از منشأ قرآن و پیام آسمانی آن است.بدین ترتیب قرآن به عنوان نوعی بركت و حافظ روزهای سخت و لحظه های دشوار نیز به شمار می آید.كمتر مسافری است كه در خانواده به خیر و بركت و تقدس قرآن سپرده نشود.
یكی از كاركردهای حضور همیشگی قرآن، تأكید بر حفظ قرآن است كه گاهی منجر به حركت های ارزشمندی در حفظ بخش یا كل قرآن می شود.چنین چیزی هر چند در ابتدا حفظ آیات و كلام قرآن است اما به تدریج جنبه درونی تری پیدا كرده و نوعی كار كردهای درونی و آموزشی را در افراد پدید می آورد بدین ترتیب كه نوعی تمركز و تدبر در بطن آیات قرآن و معانی آن را به همراه دارد...در حقیقت در یك خانواده مذهبی افراد با قرآن به دنیا می آیند، با قرآن زندگی می كنند و با قرآن به جهان دیگر نقل مكان می كنند.این حضور همیشگی سایه ای از آرامش را پدید می آورد.
دكتر فاطمه طباطبایی، همسر مرحوم حاج احمد خمینی اشاره به زیباشناسی قرآن دارد.از نگاه تربیتی وی می گوید بهترین نكات تربیتی را در بین داستان های قرآنی از داستان موسی و خضر می توان شنید.چنانكه انسان همیشه به یك مربی احتیاج دارد حتی اگر این انسان موسی باشد به یك خضر نیازمند است.قرآن نوعی كتاب انسان سازی است و این تأكید بر وجه تربیتی قرآن است.نقش تربیت زدودن این حجاب ها از انسان است. از سویی خداوند قرآن را طوری تنظیم كرده كه آهنگ آن دل را می رباید.نوآوری و اختصار این كلام را برای همه مخاطبان، قابل استفاده ساخته است.»
این جنبه تربیتی به مرور و در لایه های پنهان تر زندگی افراد خانواده دیده می شود.
در خانواده ای كه با كلام و زبان قرآن آشنایی دارند در مراحل مختلف زندگی و گذر از راه های مختلف تأثیر گذار است.نقل به مضمون، اشاره، حكایت، استعاره، بیم، امید، هشدار، راهگشایی و تمثیل از این نمونه هاست.با این حال، هرچند حضور نمادین و مقدس قرآن درخانواده ها قابل تقدیر است.اما توجه به معنا و تأمل در آیات قرآن دریچه دیگری به قرآن است كه اثرات پایدار معنوی و تربیتی خاص خود را داراست.قرآن گذشته از جنبه سنتی و همیشگی توجه به آن، حفظ، قرائت و تقدس آیات و صفحات آن می تواند در جنبه های دیگری نیز مطرح شود.به حتم نه تنها در هر تاقچه خانه قدیمی قرآن یافت می شود، امروزه در كتابخانه های خانگی نیز قرآن حفظ و نگهداری می شود.قرآن می تواند همچون یك كتاب كه در برگیرنده دوران ها، نكات، آموزه ها و معانی بسیاری است، مطالعه شود.در بین و انحاء این مطالعه در خانواده می تواند برخی نكات آن مورد توجه و بحث قرار گیرد و بنابر استنباط ها و برداشت های مختلف به تضارب آراء گذاشته شود.
گذشته از این، قرآن دارای بخش زیبایی شناسی نیز هست.نحوه نگارش و پرداختن به قرآن، تا بعد معنایی و پنهان آیات و زبان قرآن می تواند ظرایف خاصی را یادآوری كند و از آنجا كه انسان ها بویژه در محیط خانواده نیازمند بعد هنری و توجه به ظرایف زندگی هستند، قرآن بهترین الگو در این زمینه است.
با این حال حضور قرآن تنها در چارچوب شخصی افراد خانواده مطرح نیست.قرآن نوعی همبستگی اجتماعی پدید می آورد كه تفكر افراد را از حوزه شخصی و منافع درونی به منافع گروهی و نیازهای دیگر افراد جامعه می كشاند. سفارش و توجه قرآن به تبادل آرا، دستگیری از مستمندان و توجه به اقشار ضعیف تر نوعی مشوق و كاركرد تربیتی را داراست كه خانواده ها و طبقات مختلف را به یكدیگر مربوط می كند و در این میان توجه به معانی قرآن می تواند به نتیجه اصیل تری ختم شود. چنانكه قرآن در نهایت هر امر نیك می كوشد نیكی و رستگاری را به عنوان یك امر درونی و نهادی در انسان ها پدید آورد.بدین ترتیب كسانی كه توجه بیشتری مبذول می كنند در نهایت به ابعاد شگفت آور تری می رسند.
طی این مراحل درنهایت می توان یك تحول بطنی در انسان ها پدید آورد.از سوی دیگر قرآن گذشته از برخی قسمت ها كه متناسب با اوضاع اجتماعی نزول قرآن و روحیات ابتدایی مردم آن زمان سعی در ارشاد و هشدار آنها دارد ولی در كل كوشیده است تا با زبان ملایم و انتخاب روشن مدارا و تأكید برخرد و فهم انسان ها، آنها را به گونه ای رشدیافته به سوی مفاهیم اصلی هدایت كند و از این طریق زمینه نوعی رشد و بلوغ فكری را در انسان ها پدید آورد.بدین ترتیب قرآن می توان بهترین الگوی تفاهم، مدارا و مهربانی و بزرگداشت خرد و فهم انسان ها قرار گیرد.
این سیر تكوینی از كودكی تا مراحل رشد و بلوغ و از توجه به نمادهای ظاهری قرآن تا تقدس و بركت قرآن و تا فهم معانی اصیل آن در طول سال های زندگی و مراحل مختلف زندگی افراد قرار دارد.بدین ترتیب می توان از پوسته به معنا رسید و همچنان كه قرآن بر سر مسافر گرفته می شود یا در گوش نوزاد خوانده می شود یا در سفره عقد و هفت سین نهاده می شود، اساسی برای درستكاری، پاكیزگی روحی، مدارا و تفاهم شود.اینجاست كه قرآن تنها در خانه نیست، ما خانه همیشگی و پایداری در دل قرآن بناكرده ایم.
مهین عالی نسب
منبع : روزنامه ایران


همچنین مشاهده کنید