نقش تکنولوژی اطلاعات در توسعه منابع انسانی

مقدمه در دنیای فعلی، تكنولوژی اطلاعات، خمیرمایه توسعه انسانی در سازمان و جامعه است و محورهای اساسی توسعه منابع انسانی و ماهیت آن را نیز متناسب با نیاز جامعه و انسانها تعیین می كند. در توسعه منابع انسانی، همواره بایستی ظرفیتهای جدید انسانی را شناخت، تا توسعه قابلیتها و كیفیتهای انسانی به‌صورت یك فرآیند دائمی انجام شود.
تحقق این امر در گرو بهره‌گیری از تكنولوژی اطلاعات است، چون در فرآیند تكنولوژی اطلاعات دائماً اطلاعات تولید، پردازش، توزیع و مدیریت می‌شود، بنابراین، تكنولوژی اطلاعات زمانی حلال مشكلات خواهد بود كه در خدمت توسعه و پرورش انسانها قرار گرفته و قابلیتهای انسانی باهم تلفیق و به توسعه و بهره‌وری منجر گردد. براین اساس و باتوجه به نقش و تاثیر تكنولوژی اطلاعات در توسعه منابع انسانی در این مقاله سعی بر آن است مفهوم تكنولوژی اطلاعات، مفهوم توسعه منابع انسانی تبیین و به نقش تكنولوژی اطلاعات در ابعاد مختلف توسعه منابع انسانی پرداخته شود.
● مفهوم تكنولوژی اطلاعات
تكنولوژی اطلاعات قبل از اینكه یك سیستم سخت‌افزاری و مجموعه‌ای از الگوها باشد یك نظام فكری و فرهنگی است و می‌توان آن را فرهنگ تولید اطلاعات نامید.
بدون ایجاد فرهنگ تولید اطلاعات، نظام IT نمی تواند دوام داشته باشد. بنابراین، آنچه در IT مهم است تفكر اطلاعات گرا است. تكنولوژی اطلاعات از اتصال و تركیب مجموعه‌ای از فكرهای مفید تولید شده شكل می‌گیرد و كامپیوتر و سوپركامپیوترها و سیم و كابل و ابزارهایی از این قبیل نیست. در تكنولوژی اطلاعات، فكر انسانهای خردمند است كه تولید اطلاعات می‌كند.
تكنولوژی اطلاعات (IT) یعنی روشهای تولید و جمع‌آوری اطلاعات و استفاده از آن در جامعه و سازمان تكنولوژی اطلاعات با كوچك‌كردن، ارزان كردن و كاربری ساده برنامه‌های كامپیوتری باعث شده دسترسی به اطلاعات از هرجا و توسط هر شخص به راحتی صورت گیرد(۱). پایگاههای اطلاعاتی برگرفته از مفهوم تكنولوژی اطلاعات فرآیندهای پیچیده درون سازمانی را تسهیل كرده و بااتصال سازمانها به همدیگر، شبكه‌های سازمانی را بنا نهاده است و دیدگاههای میان مدت مدیران به دیدگاههای بلندمدت بدل شده است. به‌طور كلی در مفهوم تكنولوژی اطلاعات مولفه‌های زیر وجود دارد:
▪ فرهنگ تولید اطلاعات؛ اطلاعات گرایی؛ جمع‌آوری اطلاعات؛ خلاصه سازی اطلاعات؛ تحلیل‌گری؛ حساسیت اطلاعاتی؛ پردازش‌گری؛ تفكر شبكه‌ای؛ بهینه‌سازی؛ یكپارچه‌سازی؛ پژوهش‌نگری؛ روش‌سازی؛ ذخیره‌سازی؛ انتقال اطلاعات.
● مفهوم توسعه منابع انسانی
در مفهوم جدید توسعه منابع انسانی، انسانهای سازمانی بایستی به كیفیتهایی مجهز شوند كه هیچگونه مشكلی با سازمان نداشته باشند و با دلسوزی و تعهد و بینشی علمی، تمام توانمندیها، انرژی،‌تخصص و فكر خود را در راستای تحقق ماموریتهای سازمانی قرار دهند و دائماً برای سازمان ارزشهای فكری و كیفی جدیدی تولید كنند. به‌طور كلی توسعه منابع انسانی دارای مولفه‌های زیر است:
۱ - ایجاد آگاهی علمی و ارتقای دانش كاركنان؛
۲ - تولید رفتارهای علمی و متعادل در كاركنان؛
۳ - ایجاد ارزش افزوده به‌عنوان كیفیت در كاركنان؛
۴ - ارتقای قابلیتهای كاركنان؛
۵ - توسعه مهارتهای انجام كار؛
۶ - به‌روزكردن اطلاعات كاركنان؛
۷- توانایی حل مسائل به شكل علمی؛
۸ - درست انجام دادن كار؛
۹ - تصمیم‌گیری عقلایی؛
۱۰ - رشد شخصیت هماهنگ در كاركنان؛
۱۱ - توانایی تركیب اطلاعات وساختن مجموعه‌های جدید.
نقش تكنولوژی اطلاعات در توسعه منابع انسانی محور توسعه منابع انسانی وجود اطلاعات كاربردی و جدید است كه اطلاعات در یك فرآیند منطقی به‌نام تكنولوژی اطلاعات می‌تواند به ایجاد و توسعه توانمندیهای جدید در منابع انسانی كمك كند.
● به‌طور كلی تكنولوژی اطلاعات در ابعاد زیر به توسعه منابع انسانی منجر می‌شود:
۱ - توسعه حرفه‌ای: یكی از نشانه‌های عملیاتی انسان توسعه یافته كه به اشتغال كمك می كند و یا فرآیند اشتغال را تسهیل می سازد، داشتن مهارتهایی است كه زمینه‌های رشد و توسعه داشته باشد. زمانی كه ظرفیتهای مهارتی آماده توسعه باشد ولی محتوای متناسب با آن فراهم نشود، مهارتها بعد از مدتی كهنه شده و نیاز سازمان و فرد را برآورده نمی‌كند. در این زمان اطلاعات ظرفیتهای خالی و كهنه شده را جانی دوباره می‌بخشد و به توسعه مهارتی كاركنان كمك می‌رساند و این به خاطر این است كه اطلاعات جدید توقعات جدیدی را در افراد سازمان ایجاد و بعد از مدتی اطلاعات تبدیل به روش كار و مهارت می‌گردد و جبهه‌های جدید مهارتی و كاری ایجاد می شود. به‌طور كلی تكنولوژی اطلاعات، در ابعاد زیر به توسعه مهارتی كاركنان كمك می كند و اشتغال و بهره‌وری تسهیل می یابد.
الف - مهارتهای كهنه را بازسازی می كند؛
ب - ظرفیتهای خالی قبلی را تكمیل می سازد؛
ج - مهارتهای جدید به وجود می آورد؛
د - بین مهارت كاركنان پیوند ایجاد می كند؛
‌ه - مهارت‌آموزی فرآیندی می‌شود.
ارزش مهارتها با رشد تكنولوژی افزایش یافته است و تكنولوژی اطلاعات پیشرفته به‌دنبال خود مهارت پیشرفته ایجاد می‌كند. تكنولوژی اطلاعات دامنه مهارتی انسان را توسعه می دهد(۲). تكنولوژی اطلاعات زمینه‌هایی نظیر مهارت برقراری ارتباط كلامی، مهارت ارتباط كتبی، مهارت ارتباط نمایشی، مهارت قانع‌سازی و مهارت استفاده از اطلاعات را در كاركنان ایجاد و تقویت می كند.
۲ - نهادینه‌شدن تغییر و نوآوری: یكی از نشانه‌های توسعه‌یافتگی انسانی این است كه دائماً افكار جدید را تولید و به‌كار گیرد به‌تعبیری خلاق و نوآور باشد. زمینه و محور خلاقیت وجود اطلاعات كافی است تا بتوان اطلاعات را با همدیگر تركیب و مجموعه‌های جدیدی را ساخت كه دارای ویژگی و كاربردهای جدیدی هستند. نهادینه‌شدن تغییر و نوآوری بستگی به برخورد انسان با اطلاعات تولیدی دارد. در یك فرآیند تعاملی، تكنولوژی اطلاعات و انسان برروی همدیگر اثر گذاشته و اگر خوب عمل شود تغییر و نوآوری نهادینه می‌گردد.
زمانی كه نفوذ تكنولوژی اطلاعات و میزان پذیرش از سوی انسانها كم باشد در این وضعیت تغییری ایجاد نخواهد شد و همه تلاش و انرژی صرف حفظ وضع موجود می شود. زمانی كه نفوذ تكنولوژی اطلاعات زیاد ولی افراد زمینه پذیرش نداشته باشند، اطلاعات بدون مشتری می ماند و نتیجه‌ای عاید نمی گردد و زمانی كه نفوذ اطلاعات كم ولی پذیرش آن زیاد باشد در فضای تشنگی اطلاعات خلاقیت حاصل می‌شود و شكل مطلوب این است كه نفوذ تكنولوژی زیاد و میزان پذیرش هم زیاد باشدكه حاصل آن تلفیق خلاقیت و تغییر است.
● تقویت مهارت ادراكی
از جمله نشانه های انسان توسعه یافته، داشتن مهارت ادراكی است؛ مهارت ادراكی توانایی درك این نكته است كه كاركردهای گوناگون سازمان با یكدیگر وابسته است و تغییر در هریك از بخشها الزاماً بخشهای دیگر را تحت تاثیر قرار می دهد. مهارت ادراكی چیزی نیست كه بتوان با یك دوره آموزش نظری آن را ایجاد كرد بلكه فكر كاركنان باید تغییر كند و در واقع اندیشه ادراكی تبدیل به كنش ادراكی شود(۳). زیربنای مهارت ادراكی تفكر سیستمی است و از طریق تكنولوژی اطلاعات می توان مهارت ادراكی را ایجاد و پرورش داد و این به‌خاطر این است كه تكنولوژی اطلاعات یك سیستم است كه در عمل مهارت ادراكی و سیستمی فكركردن و عمل كردن را به افراد یاد می دهد.
سیستم تكنولوژی اطلاعات در عمل موجب می شود كه انسانها شروع، فرآیند و عملكرد سیستم اطلاعاتی را در یك مجموعه قرار داده و درك كنند و به مهارت و توانمندی ادراكی مجهز شوند كه این مهارت موجب می‌گردد شروع فرآیند و نتیجه كارها را به هم پیوند دهند. به طور كلی تكنولوژی اطلاعات در ابعاد زیر به تقویت مهارت ادراكی كمك می‌كند:
▪ قدرت شناخت فرد به لحاظ آگاهی از عناصر سیستم اطلاعاتی تقویت می‌گردد؛
▪ قدرت درك روابط بین اطلاعات و مولفه‌ها تقویت می شود؛
▪ تصویر كلی و جمع‌بندی كلی از اطلاعات به‌دست می‌آید؛
▪ به لحاظ درك روابط منطقی بین داده‌ها، فرد به تفكر منطقی مجهز می‌شود؛ - قدرت پیش‌بینی بالا می رود.
● تقویت مهارت تصمیم گیری
تصمیم‌گیری فرآیندی است كه در آن نقش اصلی را اطلاعات بازی می كند، یعنی اول بایستی اطلاعات موردنیاز تصمیم‌گیری فراهم شود تا بتوان اطلاعات را تركیب و تصمیم‌گیری كرد. تكنولوژی اطلاعات موجب می شود كه افراد سازمان از بین اطلاعات تولیدشده اطلاعات مربوط به تصمیم مورد نیاز را انتخاب و پردازش و مورد استفاده قرار دهند.
در فرآیند تصمیم‌گیری، كاركنان نحوه استفاده از اطلاعات را یاد می گیرند. عادت كرده‌ایم با هر اطلاعاتی كه به دستمان می رسد، تصمیم‌گیری كنیم كه این كار حرفه‌ای نیست. تكیه به عقاید افراد ناوارد و غیرمتخصص نه تنها دردی را دوا نمی‌كنـــــد بلكه آدمی را به ورطه گمراهی می كشاند. همین مشورت و كسب اطلاعات از افراد غیرمتخصص سبب می‌گردد كه انسان در تصمیم‌گیری به خطا رود(۴). از شاخصهای انسان توسعه یافته این است كه در تصمیــــــم گیری فرآیند كسب اطلاعات از منابع غیرموثق و در دسترس را جایگزین كسب اطلاعات از منابع موثق كند كه این امر نیازمند وجود ساختار اطلاعاتی است. یعنی زمانی كه تكنولوژی اطلاعاتی وجود داشته و قابل دسترس باشد(۵).افراد براساس اطلاعات دقیق تصمیم‌گیری كرده و درواقع سیستم‌های اطلاعات مدیریت مانند سیستم‌های پشتیبان مدیریت و سیستم‌های پشتیبان تصمیم‌گیری می‌توانند اطلاعات به‌هنگام، مناسب و سریعی را در اختیار قرار دهند تا با حداقل اشتباه تصمیم‌گیری كرد. براین اساس، افراد از مهارت تصمیم‌گیری علمی بهره‌مند می شوند و از این بابت به مهارت تصمیم‌گیری در عمل منجر مـی گردد. به‌طور كلی IT در ابعاد زیر به تقویت مهارت تصمیم‌گیری كمك می كند:
▪ مسئله‌یابی و فرصت‌یابی كه سنگ بنای تصمیم‌گیری استراتژیك است، سریعتر و دقیقتر انجام می‌شود؛
▪ برنامه‌ریزی جامع بهتر تدوین می‌گردد؛
▪ كیفیت تصمیمات افزایش می‌یابد؛
▪ زمان تصمیم‌گیری به حداقل می‌رسد؛
▪ خطای انسانی در شبكه پردازش اطلاعات سازمانی كاهش می‌یابد؛
▪ گرایش به سمت فرضهای تصمیم‌گیری عقلایی به‌وجود می‌آید(۶).
▪ از طریق بازخوردهای سریع مهارت تصمیم‌گیری اصلاح می شود.
● به‌وجود آمدن روحیه پژوهشی در كاركنان
یكی از كیفیتهایی كه بیانگر انسان پرورش یافته است، این است كه آنان روحیه پژوهشگری داشته باشند. به‌وجود آوردن چنین كیفیتی را با كلاس و آموزش رسمی نمی‌توان ایجاد كرد(۷). ولی از طریق پیاده‌سازی ساختار تكنولوژی اطلاعات كاركنان به‌راحتی به آن مجهز می‌شوند. اطلاعات خمیرمایه و اساس تحقیقات است و زمانی كه تكنولوژی اطلاعات به‌راحتی اطلاعات را در اختیار كاركنان قرار دهد و یا تكنولوژی اطلاعات افراد را احاطه كرده باشد، كاركنان به شكل ساختاری و خودجوش به تحقیق روی آورده و روحیه پژوهشگری تقویت می شود. به‌طور كلی تكنولوژی اطلاعات در ابعاد زیر به تقویت روحیه پژوهشی كمك می‌كند:
▪ توانمندی به‌كارگیری اطلاعات در افراد تقویت می شود؛
▪ توانایی انتخاب اطلاعات بالا می رود؛
▪ قدرت شناخت افراد افزایش می یابد؛
▪ افراد نسبت به اطلاعات حساس می گردند؛
▪ پژوهش گروهی شكل می‌گیرد.
زمانی كه تكنولوژی اطلاعات ضعیف و انگیزه به‌كارگیری آن نیز كم باشد، روحیه تكرار مطالب قبلی حاكم و در حالتی كه تكنولوژی اطلاعات قوی و در دسترس و انگیزه به‌كارگیری كم باشد، روحیه پژوهش به لحاظ هجوم اطلاعاتی شكل می‌گیرد و زمانی كه انگیزه به‌كارگیری اطلاعات زیاد ولی تكنولوژی اطلاعات ضعیف باشد، روحیه پژوهش عقیم می‌ماند. در حالت مطلوب تكنولوژی اطلاعات قوی و انگیزه زیاد روحیه پژوهشی را در كاركنان كاربردی می‌كند.
● شكل گیری تفكر استانداردگرا
یكی از شاخصهای انسان توسعه‌یافته مجهزشدن به تفكر استانداردگرا ست كه این امر در گرو وجود تكنولوژی اطلاعات است. استاندارد فكر و عمل كردن موجب می گردد كه نیروی انسانی، توانمندیهای خود را بهتر و بیشتر در راستای هدفهای سازمان قرار دهد و از انحراف اقدامات جلوگیری كند. استاندارد عمل كردن تعیین مشخصات كالاها و خدمات مورد نیاز یا تعیین درجه ویژگیهای كیفی كالا و خدمات و حد مرغوبیت قابل پذیرش و مطلوبیت مورد نظر برای آن از نظر اندازه، شكل، رنگ، خواص فیزیكی و شیمیایی به‌منظور بهبود كیفیت و حصول اطمینان از مصرف یك فرآورده می باشد(۸) كه زیربنای آن وجود تكنولوژی اطلاعات پویایی است كه به‌صورت دائم اطلاعات موردنیاز را برای استاندارد عمل كردن ارائه و از طریق بازخورد اطلاعاتی سطح استانداردگرایی ارتقا می‌یابد. به‌طور كلی تكنولوژی اطلاعات در ابعاد زیر به تقویت تفكر استانداردگرایی و توسعه منابع انسانی كمك می‌كند.
▪ چهارچوبهای كلی استاندارد را مشخص می‌سازد؛
▪ معیارها و شاخصهای موردنیاز را در دسترس قرار می‌دهد؛
▪ میزان انحراف از استاندارد را تعیین می‌كند؛
▪ با نظارت اطلاعاتی به عملیات فرد جهت می‌دهد؛
▪ به تقویت مستندسازی كه نوعی استانداردسازی است، می‌پردازد؛
▪ انسجام فكری ایجاد می‌كند؛
▪ از دخالت ذهنیت در كار جلوگیری به‌عمل می‌آورد.
● تقویت خودنظارتی
خودنظارتی یكی از ابعاد توسعه منابع انسانی است و هرفردی كه بدان مجهز شود، دائماً به بالندگی و كامل‌ساختن خود فكر می‌كند. خودنظارتی، نوعی رهبری بر خود است كه از آن طریق می‌توان بر مجموعه دانش و اطلاعات و استعدادها مدیریت كرد. خودنظارتی زمانی كاربردی می شود كه فرد به اطلاعات مناسب و مفیدی دسترسی داشته باشد، در این حالت می تواند وضعیت خود را با اطلاعات تولیدشده، مقایسه و خود را به‌روز نگه دارد.
باضعیف بودن تكنولوژی اطلاعات بازخورد اطلاعاتی و حرفه‌ای لازم به افراد داده نمی شود و در این حالت افراد منتظر نظارت و هدایت مدیران هستند و این امر مطلوبی در نظارت نیست. زیرا معمولاً مدیران سازمان هیچ موقع خود مستقیماً نیاز به داشتن اطلاعات و تخصص در مورد جزئیات تكنولوژی اطلاعات ندارند و همواره برای آنها اطلاعات كلی كافی است(۹). در این حالت است كه نقش اطلاعات‌دهندگی را به‌خوبی ایفا نمی كنند و در نتیجه فرآیند نظارت ناقص و ناكافی می‌شود. براین اساس، فعال بودن تكنولوژی اطلاعات می‌تواند خود نظارتی را تقویت سازد. به‌طور كلی تكنولوژی اطلاعات در ابعاد زیر به تقویت خود نظارتی كمك می كند:
۱ - سرعت دسترسی به اطلاعات را بالا می برد:
۲ - بازخورد سریع اطلاعاتی فراهم می‌سازد؛
۳ - اصلاحات و تغییر دانش به‌راحتی انجام می‌شود؛
۴ - میزان انحراف از استانداردها مشخص می‌گردد؛
۵ - فرد به كشف نقاط ضعف‌كاری و حرفه‌ای خود می‌پردازد؛
۶ - فرد بر دانش خود خوب مدیریت می كند.
● نتیجه گیری
تكنولوژی اطلاعات به‌عنوان مجموعه افكار تولیدشده كه به‌وسیله مكانیسم‌های سخت‌افزاری در اختیار افراد و سازمانها قرار می‌گیرد و نقش عمده‌ای را در توسعه منابع انسانی ایفا می‌كند.
امروزه، دادن دانش لازم و تغییر و جهت‌دهی به آن در منابع انسانی از طریق تكنولوژی اطلاعات به‌سهولت انجام می گیرد و كاركنان یك سازمان و یا جامعه را در ابعاد مختلف توسعه می دهد. تكنولوژی اطلاعات در توسعه مهارت حرفه‌ای، كمك به نهادینه‌شدن تغییر و نوآوری، تقویت مهارت ادراكی، تقویت مهارت تصمیم‌گیری، به‌وجود آوردن روحیه پژوهشی در كاركنان و كمك به شكل‌گیری تفكر استاندارد، نقش موثری دارد و می‌تواند موجب ایجاد توسعه انسانی متوازن و چندجانبه گردد.۱

دكتر ایرج سلطانی
منابع و ماخذ:
۱ - فرشید، محمدنژاد، تكنولوژی اطلاعات و مهندسی مجدد منابع انسانی، مجله تدبیر، شماره ۹۴، ص ۴۱.
۲ - سرمقاله، نقش فن‌آوری در سازمانهای نو، مجله تدبیر، شماره ۱۱۱، اردیبهشت ۸۰، ص ۹۰.
۳ - ایرج، سلطانی، شاخصهای كاركنان پرورش یافته، مجله تحول اداری، شماره ۲۷ و ۲۸، ص ۴۳.
۴ - یوسف، فرهودی، خطاهای تصمیم گیری مدیران، مجله دانش مدیریت، شماره ۵۰، پاییز ۱۳۷۹، ص ۶۸.
۵ - حسن، گیوریان، تاثیر محدودیتهای سیستم‌های نوین اطلاعاتی در سازمان، مجله تدبیر، شماره ۱۱۴، مرداد ۸۰، ص ۴۳.
۶ - سیدحامد، وارث، ظهور تكنولوژی اطلاعات، مجله تدبیر، شماره ۸۷، آبانماه ۷۷، ص ۵۴.
۷ - ایرج، سلطانی، نقش TPM در توسعه منابع انسانی، مجله مدیریت، شماره ۴۰ و ۴۱، بهمن و اسفندماه ۱۳۷۸، ص ۵۸.
۸ - عارفه، فدوی، مدیر و استانداردكردن، تنوع‌گرایی و ساده‌گرایی، مجله تدبیر، شماره ۶۵، شهریور ۷۵، ص ۲۹.
۹ - سیدحیدر، میرفخرایی، ویژگیهای سازمانهای مجازی، مجله تدبیر، شماره ۱۱۷، آبانماه ۱۳۸۰، ص ۵۱.
ایرج سلطانی: مدرس دوره كارشناسی ارشد و مدیر تحقیقات نیروی انسانی
شركت فولاد مباركه

منبع : ماهنامه تدبیر