جایگاه ایران در عرصه بین الملل

در آخرین روزهای گرم تابستان، سالن اجتماعات ساختمان شیشه ای آبی رنگ مركز مطالعات استراتژیك واقع در ضلع جنوبی پارك نیاوران، میزبان كارشناسان صاحبنام و دیپلمات هایی بود كه برای شركت در كارگاهی پژوهشی با عنوان ارتقاء جایگاه ایران در عرصه بین الملل گرد هم آمده بودند. كارگاه پژوهشی مذكور كه با حضور دیپلمات های مجرب و پرسابقه در این عرصه برگزار شد، با مدنظرقراردادن رویدادهای اخیر مربوط به پرونده هسته ای ایران و همچنین افت و خیزهای ناشی از سیاست های بین الملل در قبال مواضع ایران، به بررسی جایگاه ایران و چگونگی بهبود این موقعیت در سازمان های بین الملل پرداخت. مباحث عنوان شده در این نشست آن قدر عملیاتی و تجربی بود كه بنا به نظر بسیاری از كارشناسان، می شد حتی بسیاری از موارد عمده را در قالب ماده درسی در دانشگاه تدریس كرد.
روابط بین المللی در ابتدای قرن ۲۱ بیش از پیش در هم تنیده گردیده است و این پیچیدگی و درهم تنیدگی، شرایط دشواری را برای توصیف، تبیین و تحلیل پدیده ها و تجویز راهكارهای بهینه جهت مدیریت بهتر مسائل نظام بین المللی پدید آورده است. اصول حاكم بر روابط بین الملل، این گونه اقتضا می كند كه با شناخت صحیح قواعد و اصول و با تكیه بر تجربیات و همچنین لحاظ كردن حواشی و با رعایت احترام متقابل، در عرصه بین الملل ورود كنیم.
●قواعد بازی
برای درك عمیق تعاملات صحنه روابط بین الملل، بایستی فضای بازی، قواعد بازی، بازی بازیگران و بازیگران تاثیرگذار در نظام بین المللی را كاملاً شناخت و با دوری گزیدن از ارائه پیش فرض های هنجاری، كاركردهای پراگماتیك متغیرهای یادشده را واكاوی كرد. سیدحسین موسویان- معاون بین الملل مركز تحقیقات استراتژیك مجمع تشخیص مصلحت نظام- با بیان این مطالب و با اشاره به ساختار نهادها و سازمان های بین الملل افزود: سازمان های بین المللی، نهادهایی هستند كه عمدتاً در قرن۱۹ به وجود آمدند، در قرن۲۰ گسترش یافتند و در قرن۲۱ تبدیل به بازیگران مهمی شده اند كه در كلیه تعاملات و تحولات جهانی، دارای تاثیر مستقیم و غیرمستقیم می باشند. بنا بر اعتقاد اندیشمندان مكتب رئالیسم، سازمان های بین المللی را نمی توان پدیده های گسترده ای تصور كرد زیرا كه این نهادها به خودی خود، تنها سازوكارهایی هستند كه اعضای تشكیل دهنده آن اراده می كنند وخارج از آن در ذات خود هیچ اصالت و اعتباری ندارند. به واقع رئالیست ها، دولت ها را تنها بازیگران مستقل و حاكمی می دانند كه داور نهایی اقدامات خود در تعاملات بین المللی می باشند، ولی امروزه واقعیات موجود جامعه جهانی بیانگر این موضوع است كه بنا بر دگرگونی های پارادایمی در عرصه نظام بین الملل، سازمان های بین المللی جایگاه و نقش ویژه ای در تحولات جهانی یافته اند. گستردگی سازمان های بین المللی و اهمیت آنها، به ویژه از این رو مشخص می شود كه در جهان امروزی، هیچ دولتی نیست كه به گونه ای در یك یا چند سازمان بین المللی عضویت نداشته باشد. در واقع وابستگی دولت های ملی به نهادها و اتحادیه های فراملی، یك ضرورت و نیاز دنیای پیچیده امروزی محسوب می شود و مصلحت اندیشی های سیاسی در این زمینه تعیین كننده نیست.وی اضافه كرد: پیدایش و گسترش روزافزون سازمان های بین المللی و توسعه دامنه اختیارات و وظایف آنها، در حقیقت زاییده نیاز بیش از پیش به همكاری های بین المللی است و در این راستا تبیین علل و عوامل پیدایش سازمان ها، تاثیرات و كاركردهای آنها برای آشنایی با واقعیات بین المللی، مقوله ای اجتناب ناپذیر است.
●تفاوت اساسی سازما ن ها و امپریالیسم جهانی
كارشناسان در بحث های مختلف صورت گرفته در این نشست تاكید كردند: نباید سازمان های بین المللی را با امپریالیسم آمریكایی اشتباه گرفت، بلكه امروز باید به سمت ائتلاف سازی در سازمان های بین المللی برویم و در این راه نیازمند تربیت افراد نخبه در زمینه سازمان های بین المللی هستیم.
موسویان در این نشست عنوان كرد كه افكار عمومی كشورهای مختلف نیز به این نكته بسیار مهم پی برده اند كه پیوستن دولت متبوعشان به سازوكارهای بین المللی و مشاركت سازنده در آن، مزیت های مهم و فرصت های بیشتر بین المللی را برای آنها در پی خواهند داشت. سازمان های بین المللی، امروزه در انتقال پیام ها و اطلاعات مطلوب نخبگان فكری و ابزاری، نقش قابل توجهی دارند و این موضوع برای آنها، مشروعیت بخشی ایجاد می كند.
دكتر مسعود اسلامی- دیگر سخنران این نشست- ضمن تاكید بر تعدیل خواسته ها از سازمان های بین المللی و لزوم نگاه واقع بینانه به این نهادها گفت: توقعات بی پشتوانه، به روند همگرایی با سازمان های بین المللی آسیب می رساند. وی با تاكید بر این نكته كه ایده گفت وگوی تمدن ها نوعی مثبت اندیشی بود كه روی تعامل ایران با سازمان های بین المللی اثر مثبت گذاشت و فضای جدیدی را برای دیپلمات های ایرانی در سازمان های بین المللی فراهم كرد، تصریح كرد: نگاه ما به نهادهای بین المللی نباید صرفاً دولتی باشد؛ نباید خود را صرفاً به دولت ها محدود كنیم.
این كارشناس امور سیاست خارجی گفت: نباید سازمان های بین المللی را با امپریالیسم آمریكایی اشتباه بگیریم، بلكه باید به سمت ائتلاف سازی در سازمان های بین المللی برویم و امروز نیازمند تربیت افراد نخبه در رشته سازمان های بین المللی هستیم.
دكتر هرمیداس باوند- استاد حقوق بین الملل- نیز در سخنانی اظهار داشت: امروزه در پرتو جهانی شدن، تحولاتی ماورای كنترل دولت ها انجام می شود كه در قالب سازمان های بین المللی، بیشترین نمود را دارد.
●تامین منافع كشور از طریق سازمان ها
دكتر زمانی نیا- كارشناس امور سیاسی و دیگر سخنران این نشست- در مورد موقعیت ایران در سازمان های بین المللی گفت كه به خاطر مسأله هسته ای، زمینه های واگرایی ایران از سازمان های بین المللی افزایش یافته است، ولی ما باید بتوانیم منافع ملی كشورمان را با استفاده از حضور در سازمان های بین المللی تامین كنیم. وی افزود: فقدان روحیه كار تیمی در حوزه مسائل بین الملل، از مشكلات امروز دیپلماسی كشور ماست.
زمانی نیا ادامه داد: دیپلماسی ایران در سال های بعد از انقلاب به سندروم محبوبیت دچار شده است. دیپلمات های كشورهای مختلف، در مجامع عمومی یك طور با دیپلمات های ایرانی حرف می زنند و رفتار می كنند و در محافل خصوصی، نوعی دیگر؛ در محافل خصوصی جداً ابراز صمیمیت می كنند و آرزو می كنند كه مثل ما شجاعانه اظهارنظر كنند و عدالت طلب باشند، ولی در مجامع عمومی، علیه ما حرف می زنند و حتی بعضاً حاضر نیستند سلام و علیك كنند.این كارشناس امور سیاسی ضمن پرهزینه خواندن برخی مواضع و اظهارنظرها در سیاست خارجی گفت: مثلاً در دوره جنگ، دیپلمات های ما مرتب علیه صدام و حزب بعث بد و بیراه می گفتند و به همین خاطر، نماینده های كشورهای دیگر، نزدیك ما هم نمی شدند. فقط گاهی نماینده روسیه یا یك خبرنگار لبنانی بود كه با دیپلمات های ما در جمع حرف می زد.
زمانی نیا اظهار داشت كه ما باید بین محبوبیت بین مردم و به كارگیری حكمت و عقلانیت سیاسی، تعادل ایجاد كنیم. می توانیم با استفاده از ابزار سازمان های بین المللی در مقابل سیاست یك جانبه گرایی آمریكا مقاومت كنیم و موقعیت ایران را ارتقا بدهیم.
خرم- دیگر سخنران این نشست- نیز با تایید سخنان زمانی نیا گفت: قطعاً هیچ كدام از سازمان های بین المللی بر مبنای عدالت بنا نشده اند و ما اصلاً نباید اصل را بر این بگذاریم.
دكتر مجتهد شبستری نیز در تایید سخنان خرم گفت: ما در موقع شروع جنگ یعنی در سپتامبر۱۹۸۰ حتی درخواست تشكیل یك جلسه شورای امنیت را نكردیم، چون با نظام بین الملل قهر بودیم.
دكتر باقر اسدی- دیپلمات سابق ایرانی در سازمان ملل- ضمن اشاره به حضور ایران در سازمان های بین المللی گفت: بحران گروگانگیری در سفارت آمریكا، تعامل ما با سازمان های بین المللی را دچار چالش كرد.اسدی گفت: نگاه عموماً منفی به سازمان های بین المللی در مدیریت كلان كشور موجب شده است دغدغه ای جدی برای ارتقای ایران در سازمان های بین المللی وجود نداشته باشد. وی با اشاره به تجربه سازمان اوپك گفت: با اینكه ایران از جمله بنیانگذاران اوپك است و در اوایل تاسیس اوپك، دبیركل اوپك از ایران بود، ولی حدود ۴۰ سال است كه از ایران كسی به عنوان دبیركل اوپك انتخاب نشده است. بسیاری از رهبران كشورهای عضو اوپك صریحاً گفته اند كه نمی گذاریم كسی از ایران رئیس اوپك شود، چون نمی خواهیم سرنوشت ما به دست شما ایرانی ها بیفتد. همه این مسائل، به خاطر عدم تعامل درست با سازمان های بین المللی است.
اسدی ابراز عقیده كرد: نباید انتظار داشت كه برخی مسئولان كشور به نهادهای بین المللی بد و بیراه بگویند و بعد انتظار احترام نسبت به حقوق مان را هم در این سازمان ها داشته باشیم.●تقویت نقش ایران
دكتر سیدعلی طباطبایی- كارشناس مركز تحقیقات استراتژیك مجمع تشخیص مصلحت و مدیر این همایش- نیز اظهار داشت: مهم ترین مانع حضور ایران در سازمان های بین المللی، تصویری است كه از ایران بعد از انقلاب ساخته اند.
امیرحسین زمانی نیا- كارشناس ارشد وزارت امورخارجه- نیز بر تقویت نقش ایران در سازمان های بین المللی تاكید كرد و گفت: امكان تامین منافع ملی ایران از طریق سازمان های بین المللی منتفی نیست؛ هر چند رفتار تبعیض آمیز با ایران در مسائل مهم بین المللی همچون مسأله هسته ای و حقوق بشر، زمینه های بی اعتمادی جمهوی اسلامی ایران به سازمان های بین المللی را در شرایط كنونی تقویت كرده است.
عضو سابق تیم مذاكره كننده هسته ای با طرح این سؤال كه در مقطعی كه زمینه های واگرایی ایران از سازمان های بین المللی بیشتر شده است، چگونه می توانیم جایگاه خود را در این سازمان ها ارتقا بخشیم، گفت: برای پاسخ به این سؤال، سه پیش فرض وجود دارد؛ پیش فرض اول این است كه ایران از جایگاه مناسبی در سازمان های بین المللی برخوردار نیست. پیش فرض دوم آن است كه ارتقاء جایگاه ایران در سازمان های بین المللی، مطلوب تلقی می شود و پیش فرض سوم این است كه سازمان های بین المللی از نظر ایران مهم هستند، اما هنوز امكان تحقق منافع ایران و حداقل، كاهش ضرر به منافع ملی ایران از طریق این سازمان ها وجود دارد.
●مشاركت بیشتر در سازمان های بین الملل
مشاركت در تامین بودجه سازمان ملل، حفظ صلح و میزان عمل هر كشور به موازین شناخته شده سازمان های بین المللی نیز از دیگر معیارهای اندازه گیری جایگاه كشورها در سازمان های بین المللی است. كارشناسان در این نشست تاكید كردند كه باید نمایندگانی كاردان، دانا، مسلط و دارای روحیه كار بین المللی برای عضویت در مجامع بین المللی انتخاب كرد تا بتوانند اصول و منافع موردنظر نظام را پیش ببرند.زمانی نیا در این خصوص گفت كه باید در مورد طرفداری و محبوبیت بین كشورها در جلسات خصوصی و در عین حال، همراهی همان كشورها در مجامع بین المللی با تصمیمات بین المللی، تعادل ایجاد كرد. وی اضافه كرد: اگر این پیش فرض را كه ارتقاء جایگاه ایران در سازمان های بین المللی مطلوب است، بپذیریم و این حرف نیز درست باشد، هدف این پیش فرض آن است كه تغییراتی در ساختار سازمان های بین المللی به وجود آوریم تا نقش بیشتری برای عدالت ایجاد شود و یك جانبه گرایی آمریكایی كنترل شود اما متاسفانه برای رسیدن به چنین هدفی، نه تنها نیروهای متخصص و لازم را تربیت نكرده ایم، بلكه حتی نیروهای كارآمد را نیز شناسایی نكرده ایم.
طباطبایی نیز ارتقای سطح مهارت، دانش و آگاهی، افزایش سطح آگاهی در خصوص سازمان های بین المللی و حضور در تصمیم سازی های موثر را از دیگر مزیت های حضور اتباع كشورها در سازمان های بین المللی دانست.
●نقش فعال در مقابل انزوا
ایران از بازیگران كلیدی خاورمیانه است و لذا می تواند نقشی اساسی در روابط بین المللی و سازمان ملل داشته باشد. نقش مثبت ایران در افغانستان و عراق و حمایت های انسان دوستانه ایران و میزبانی ده ها و صدهاهزار آواره افغانی و عراقی در مقاطع مختلف، نشان از توان تاثیرگذاری فعال ایران در مسائل بین المللی دارد و لذا ایران باید نقشی فعال در سازمان های بین المللی در جهت اتیان خواسته ها و اهدافش پیش بگیرد و از انزوا و گوشه گیری یا تقابل مستقیم اجتناب كند.
كنوت اوستبی- هماهنگ كننده مقیم سازمان ملل در ایران- نیز در این نشست با اشاره به نقش ایران گفت كه ایران باید نقش فعال در سازمان ملل داشته باشد و حتی اگر با بعضی از روندها و تصمیمات موافق نیست، باید نقش و تلاش خود را بیشتر كند تا در نظرات دیگران تاثیرگذار باشد.وی با اشاره به اینكه ایران برای حل مسأله هسته ای و ایجاد اعتماد، بهتر است حداكثر همكاری را با آژانس بین المللی انرژی اتمی در چارچوب معاهده ان.پی.تی. داشته باشد، تاكید كرد: ایران می تواند برای برنامه های توسعه ای خود از كمك و حمایت نهادهای سازمان ملل برخوردار باشد و از كمك های فنی و تكنیكی سازمان ملل برای توسعه و پیشرفت خود، بهره برداری مناسب تری داشته باشد.
اوستبی با بیان اینكه ایران می تواند ابتكارات مهمی برای بهبود اقتصاد منطقه در آسیا داشته باشد، اظهار داشت: مناسب است ایران در روند جهانی شدن، حضور و مشاركت داشته و تاثیرگذار و فعال باشد. در زمینه حقوق بشر نیز ایران می تواند الگویی برای مدل اسلامی باشد كه در این زمینه، حمایت ایران از كار شورای حقوق بشر و كنوانسیون های مربوط، مهم است.وی خاطرنشان كرد: جمهوری اسلامی ایران، همچنین می تواند نقش برجسته ای در مبارزه جهانی علیه تروریسم داشته باشد زیرا خود برای سال های متمادی، قربانی تروریسم بوده است.
●همكاری دسته جمعی
وجود سازمان های بین المللی، تبلور آرمان جوامع انسانی در راه رسیدن به همزیستی مسالمت آمیز، كمرنگ شدن مرزهای سیاسی و مناقشات فرهنگی و ایدئولوژیك است كه می تواند به مثابه گامی موثر در راستای ارتقاء ثبات و امنیت بین المللی قلمداد شود.
موسویان گفت: در واقع تاسیس یك سازمان بین المللی اعم از اینكه گستره محلی، منطقه ای، فرامنطقه ای، قاره ای و جهانی داشته باشد، می توانند مرحله پیشرفته تر و توسعه یافته تری از تلاش جامعه جهانی برای هنجاربخشی و نظم آفرینی تعاملات دولت ها در روابط بین الملل باشند.
داوود هرمیداس باوند- استاد روابط بین الملل دانشگاه های تهران- نیز گفت: امروز، چالش های جامعه بشری، آنچنان پیچیده است كه كشورها به تنهایی از عهده آن برنمی آیند. وی تصریح كرد: حل چالش های جامعه بشری نیازمند استراتژی ها و مسئولیت های دسته جمعی و همكاری از طریق سازمان های بین المللی موجود یا ایجاد سازمان های بین المللی جدید است. مسأله صلح، توسعه و حقوق بشر در مورد امنیت بشر، با یكدیگر مرتبط است و سازمان های بین المللی در این پدیده نقش مهمی ایفا می كنند.
این استاد روابط بین الملل بر تقویت و همكاری سازمان های بین المللی تاكید كرد و گفت: سازمان های بین المللی باید خارج از اراده دولت ها پاسخگوی مشكلات باشند.

مهدی جدی نیا

منبع : روزنامه همشهری