عـوامل مؤثر در گرایش به اعتیاد

اعتیاد یك بیماری زیست شناختی، روانشناختی و اجتماعی است. عوامل متعددی در اتیولوژی سوء مصرف و اعتیاد موثر هستند كه در تعامل با یكدیگر منجر به شروع مصرف و سپس اعتیاد می‌شوند از جمله:
عـوامل مخاطره‌آمیز
عوامل مخاطره آمیز فردی
دوره نوجوانی
استعداد ارثی
صفات شخصیتی:
صفات ضداجتماعی
پرخاشگری
اعتماد به نفس پایین
اختلالهای روانی
افسردگی
فوبیا
نگرش مثبت به مواد
موقعیتهای مخاطره آمیز
ترك تحصیل
بی‌سرپرستی
تاثیر مثبت مواد بر فرد
●دوره نوجوانی: مخاطره‌ آمیزترین دوران زندگی از نظر شروع به مصرف مواد، دوره نوجوانی است. نوجوانی دوره انتقال از كودكی به بزرگسالی و كسب هویت فردی و اجتماعی است. در این دوره، میل به استقلال و مخالفت با والدین به اوج خود می‌رسد و نوجوان برای اثبات بلوغ و فردیت خود ارزشهای خانواده را زیر سوال می‌برد و سعی در ایجاد و تحلیل ارزشهای جدید خود دارد. مجموعه این عوامل، علاوه بر حس كنجكاوی و نیاز به تحرك، تنوع و هیجان، فرد را مستعد مصرف مواد می‌نماید.
●صفات شخصیتی: عوامل مختلف شخصیتی با مصرف مواد ارتباط دارند. از این میان، برخی از صفات بیشتر پیش بینی كننده احتمال اعتیاد هستند و بطور كلی فردی را تصویر می‌كنند كه با ارزشها یا ساختارهای اجتماعی مانند خانواده، مدرسه و مذهب پیوندی ندارد و یا از عهده انطباق، كنترل یا ابراز احساسهـــــای دردناكی مثل احســاس گناه، خشم و اضطراب بر نمی‌آید. این صفات عبارتند از: عدم پذیرش ارزشهای سنتی و رایج، مقاومت در مقابل منابع قدرت، نیاز شدید به استقلال، صفات ضداجتماعی، پرخاشگری شدید، احساس فقدان كنترل بر زندگی خود، اعتماد به نفس پایین، فقدان مهارت مقاومت در برابر پیشنهادهای خلاف دیگران، فقدان مهارتهای اجتماعی و انطباقی. از آنجا كه اولین مصرف مواد، معمولاً از محیطهای اجتماعی شروع می‌شود هر قدر فرد قدرت تصمیم‌گیری و مهارت ارتباطی بیشتری داشته باشد، بهتر می‌تواند در مقابل فشار همسالان مقاومت كند.
●اختلالهای روانی: در حدود ۷۰ درصد موارد، همراه با اعتیاد اختلالهای دیگر روانپزشكی نیز وجود دارد. شایعترین تشخیصها عبارتند از: افسردگی اساسی، اختلال شخصیت ضداجتماعی، فوبیا،‌ دیس تایمی، اختلال وسواسی جبری، اختلال پانیك،‌ مانیا، اسكیزوفرنی.
نگرش مثبت به مواد: افرادی كه نگرشها و باورهای مثبت و یا خنثی به مواد مخدر دارند،‌ احتمال مصرف و اعتیادشان بیش از كسانی است كه نگرشهای منفی دارند. این نگرشهای مثبت معمولاً عبارتند از: كسب بزرگی و تشخص، رفع دردهای جسمی و خستگی، كسب آرامش روانی، توانایی مصرف مواد بدون ابتلا به اعتیاد موقعیتهای مخاطره آمیز فردی: مهمترین این موقعیتها عبارتند از: در معرض خشونت قرار گرفتن در دوران كودكی و نوجوانی، ترك تحصیل، بی سرپرستی یا بی‌خانمانی، فرار از خانه، معلولیت جسمی، ابتلا به بیماریها یا دردهای مزمن. حوادثی مانند از دست دادن نزدیكان یا بلایای طبیعی ناگهانی نیز ممكن است منجر به واكنشهای حاد روانی شوند. در این حالت فرد به اشتباه برای كاهش درد و رنج و انطباق با آن از مواد استفاده می‌كند.
●عـوامل مخاطره‌آمیز بین فردی و محیطی
عوامل مربوط به خانواده
غفلت از فرزندان
وجود الگوی نامناسب در خانواده
خانواده آشفته
عوامل مربوط به دوستان
دوستان مصرف كننده مواد
عوامل مربوط به مدرسه
فقدان محدودیت
فقدان حمایت
عوامل مربوط به محل سكونت
شیوع خشونت و اعمال خلاف
●عوامل مربوط به خانواده
خانواده اولین مكان رشد شخصیت، باورها و الگوهای رفتاری فرد است. خانواده علاوه بر اینكه، محل حفظ و رشد افراد و كمك به حل استرس است، منبعی برای تنش و اختلال نیز می‌باشد. ناآگاهی والدین، ارتباط ضعیف والدین و كودك، فقدان انضباط در خانواده، خانواده متشنج یا آشفته و از هم گسیخته، احتمال ارتكاب به انواع بزهكاریها مانند سوء مصرف مواد را افزایش می‌دهد. همچنین والدینی كه مصرف كننده مواد هستند باعث می‌شوند فرزندان با الگوبرداری از رفتار آنان، مصرف مواد را یك رفتار بهنجار تلقی و رفتار مشابهی پیشه كنند.
تاثیر دوستان: تقریباً ‌در ۶۰% موارد، اولین مصرف مواد به دنبال تعارف دوستان رخ می‌دهد. ارتباط و دوستی با همسالان مبتلا به سوء مصرف مواد، عامل مستعد كننده قوی برای ابتلای نوجوانان به اعتیاد است.
گروه «همسالان» به خصوص، در شروع مصرف سیگار و حشیش بسیار موثر هستند. نوجوانان به تعلق به یك گروه نیازمندند و اغلب پیوستن به گروههایی كه مواد مصرف می‌كنند، بسیار آسان است. هر چه پیوند فرد با خانواده، مدرسه و اجتماعات سالم كمتر باشد، احتمال پیوند او با این قبیل گروهها بیشتر می‌شود.
عوامل مربوط به مدرسه: استرسهای شدید تحصیلی و محیطی، فقدان حمایت معلمان و مسؤولان از نیازهای عاطفی و روانی به خصوص به هنگام بروز مشكلات و طرد شدن از طرف آنان .
عوامل مربوط به محل سكونت: فقدان ارزشهای مذهبی و اخلاقی، شیوع خشونت و اعمال خلاف،‌وفور مشاغل كاذب، آشفتگی و ضعف همبستگی بین افراد محل و حاشیه نشینی از جمله این عوامل هستند.
بازار مصرف: هر چه قیمت مواد كاهش یابد و سهل الوصول‌تر باشد. تعداد افرادی كه بتوانند آن را تهیه كنند افزایش می‌یابد.
كمبود امكانات فرهنگی، ورزشی، تفریحی: كمبود امكانات لازم برای ارضای نیازهای طبیعی روانی و اجتماعی نوجوانان و جوانان از قبیل كنجكاوی،‌ تنوع طلبی،‌ هیجان، ماجراجویی، مورد تأئید و پذیرش قرار گرفتن و كسب موفقیت بین همسالان، موجب گرایش آنان به كسب لذت و تفنن از طریق مصرف مواد و عضویت در گروههای غیرسالم می‌شود.
عدم دسترسی به سیستمهای خدماتی، حمایتی، مشاوره‌ای: در زندگی افراد،‌ موقعیتها و مشكلاتی پیش می‌آید كه آنان را از جهات مختلف در معرض خطر قرار می‌دهد. فقدان امكانات لازم یا عدم دسترسی به خدماتی كه در چنین مواقعی بتواند به فرد كمك كند. فرد را تنها و بی‌پناه رها می‌كند.
●عوامل مؤثر در پیشگیری از اعتیاد و سوء مصرف مواد مخدر:
آموزش جوانان و نوجوانان به عنوان افراد در معرض خطر، كه می‌بایست به شیوه غیرمستقیم بدون سرزنش و طرد و به صورت انفرادی و یا گروهی داده شود. از جمله آموزش در زمینه‌های:
●خطرات و پیامدهای سوء مصرف مواد؛
توصیه به آنان به دوری گزیدن از موقعیت‌هایی كه امكان مصرف مواد در آن وجود دارد؛
تشویق آنان به عدم مصرف مواد مخدر، حتی برای درمان مشكلات جسمی و روانی؛
تشویق آنان به شركت در تفریحات سالم و ورزش روزانه ـ عبادت ـ توجه به معنویت.
آموزش خانواده‌ها در زمینه:
خطرات و پیامدهای مصرف مواد؛
آشنا ساختن خانواده‌ها با نشانه‌های اعتیاد؛
آموزش به خانواده‌ها مبنی بر اینكه فرزندان در سنین نوجوانی و جوانی نیازمند مراقبت و رسیدگی بیشتری هستند؛
پرهیز از درگیری و نشنج در محیط خانواده؛
در صورت ترك و درمان فرد معتاد حمایت همه جانبه خانواده از فرد.
●آموزش مهارتهای زندگی از جمله:
مهارت قاطعیت ـ یعنی ایستادگی بر نظرات شخصی كه منطقی و درست باشد و نه گفتن در مقابل هر خواسته غیرمنطقی دیگران؛
مهارت حل مسئله: اینكه برای هر مشكلی راه حل‌هائی وجود دارد كه می‌بایست آن را پیدا نمود و به مرحله اجرا گذاشت؛
مهارت ارتباطی كه لازمه زندگی اجتماعی و فردی هر شخصی می‌باشد؛
مهارت مقابله با استرس: كه راه‌های مقابله با استرسهای زندگی را آموزش می‌دهد.

سیمین‌تاج دهقانی مسؤول واحد بهداشت روان ـ مركز بهداشت شهرستان شیراز