خروج ازقبیله و غلبه

انی بعثت لاتمم مكارم الاخلاق ؛ چرا هدف بعثت پیامبر(ص) ارائه منظومه ای ازمكارم اخلاق است؟ الگوی رژیم سیاسی ، درچنین دوره ای چیست كه پیام بعثت براحیای اخلاق قرار می گیرد؟ تاكید قرآن بر تعهد درونی افراد نسبت به قول و قرارها و قراردادها ، می تواند نشانه ای از ضعف و سستی ساختار نظم جامعه در آن روز تلقی كرد. نظمی كه هم ریشه در فرهنگ وهم در نظام سیاسی زمانه دارد.
به عبارت دیگر، رعایت پیمان ها جز با قدرت شمشیر مورد سنجش قرار نمی گرفت . قبیله و غلبه ، عصبیت مسلط بر رفتار و انسجام گروهی است. در سلسله مراتب قدرت ، بردگان ، زنان ، كودكان ، و دیوانگان دارای حقوق مشابه اند و به عبارت بهتر باید گفت فاقد هرگونه "حقوق" هستند. حدود مالكیت ، در چنین جامعه ای ، بر اساس هرم قدرت در قبیله معنا می دهد. در چنین رژیمی آن چه اصالت ندارد ، آگاهی مبتنی بر خودآگاهی است .
ارزش های منزلت ، قدرت و ثروت بر اساس میزان تعبد در برابر آباء و اجداد و سنت های مرسوم قابل توزیع هستند. در برابر چنین سیستمی ، قرآن ابتدا در سوره های مكی ، بر وجوه خصلتی افراد تاكید می كند. قیامت و مرگ در این بخش از سوره ها نقش محوری برای انسان سازی دارد. دلیل این موضوع در آموزه ایزوتسو و تعریف وی از جهل و جاهلیت قابل جستجواست . آن چه وی در كتاب خدا و انسان در قرآن در تعریف جهل ارائه می كند مبتنی است بر خودآگاهی فردی و اجتماعی، كه نظام سیاسی قریش مخالف حركت پیامبر در این راستا است . براساس تعریف ایزوتسو، جهل ، به معنی این نیست كه فرد آگاهی ندارد ، بلكه براین استوار است كه فرد برای حركت خویش بر هوای نفس خود متكی است .
به عبارت دیگر ، جهل، انتخابی براساس هوای نفسانی است ، نظام قریش نظام تنبیه و پاداش خود را بر اساس نفع ، ترس و جهل استوار ساخته بود . این امر با مفاهیم بنیادی اسلام كه خود به معنای تسلیم در برابر خدای واحد بود ،منافات داشت . بی دلیل نبود كه محمد (ص) ، شعار كلیدی خود را نفی اله ها و انتخاب الله قرارداده بود. این شعار قادر بود ، مردم را از حول عمود خیمه های متفاوت انسجام اجتماعی به سوی امت با بافت جدیدی از انسجام سوق دهد. این انسجام اساسش بر راه حلی برای محو تبعیض در جامعه آن روز جزیره العرب استوار بود. امت ، قادر بود نظم قبایلی را به نظم مدنی و شهری نوین تبدیل سازد.
درامت آن چه میان پیامبر و مردم می گذرد، آزادی انسان ها از چارچوب های تنگ خصلتی ناشی از ترس ، نفع و جهل است . این كه در مدینه پیامبر همگان می توانند بدون ترس عقاید خود را بیان كنند ، و كسی حق ندارد نفع شخصی و یا حكومتی خود را بر پایه ضرر به مردم و افراد بنا سازد ، اساسی است بر به رسمیت شناختن حقوق افراد. در ایجاد نفع آن چه در آموزه های قرآنی برآن تاكید شده ،
۱- ابتدا تاكید بر تامین حق طرفین و نه صرفا تراضی طرفین است و
۲- ایجاد شرایطی كه به سلب ضرر از طرفین منجر شود. به عبارت دیگر در این شرایط هرگونه تحمیل ناشی از شرایط سخت اقتصادی و... در معامله ، از سوی فرد دارای مكنت ، تحت فشار افكار عمومی و قوانین ناشی از آن قرار می گیرد. ساختار سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی كه پیامبر به دنبال آن بود ، بر مبنای روابط سه جانبه شكل می گرفت .
در این روابط خدا و به نمایندگی از وی ، دولت مردمی برخاسته از بیعت، قادر است بر افكار عمومی و تامین فضای عدالت به منظور تعهد معامله گران سیاسی و... به پیمان هایشان اعمال قانون كند . قرآن به طرز شگفت انگیزی ، بر سنت عمل به پیمان ها تاكید دارد. این روابط تنها در حوزه اجتماعی باقی نمی ماند. این پیمان ابتدا به تعریفی كه شخص از روابط خود با خدا دارد مربوط می شود . خداوند دائما به مردم و مومنین گوشزد می كند كه به پیمان ها وفادار بمانند . ابتدا سعی بكنند پیمان خویش با خدا را در درونی ترین روابط ذهنی و عملی خود به بهای اندك در برابر وسوسه های ناشی از ترس ، نفع و جهل ، به فراموشی نسپارند.
دوم این پیمان ها در روابط اجتماعی راهی برای سلطه فرد بر فرد و جمع بر فرد و جمع بر جمع نگشاید. و اگر چنین شد ، راه تجدید نظر(توبه) به عنوان یك شاخص مهم برای تغییر، و بازگشت ، برای جامعه اسلامی تلقی می شود. هرچند در فرهنگ موجود از توبه یك مفهوم ناشی از فشار در اذهان متبادر می شود، اما آن چه در آموزه های قرآنی درك می شود ، این مفهوم در سطح گسترده ای خواهان باز كردن راه ، با نگاهی انتقادی به حوزه های عمل فردی ، اجتماعی و سیاسی است. به همین دلیل این مفهوم برای مومنان یك شاخص رشد به شمار می رود.
به عبارت دیگر ، مومن كسی است كه مترصد و در انتظار اصلاح دائمی خویش ، زیست می كند. هر چند كه این امر ، هنگامی كه با حیثیت فردی و منافع ناشی از آن گره می خورد ، دچار مسیرهای پیچ در پیچ توجیه و بهانه می شود ، اما این امر هنگامی می تواند هرگونه بهانه را از میان بردارد كه مفهوم تعهد به پیمان ها به عنوان یكی از مهمترین اصول اخلاقی ، به عنوان هدف راهنمایی برای هرگونه برنامه ریزی عقلانی فردی و جمعی تلقی شود. بی تردید رویكرد تعهد به قرارداد و پیمان ، و به حداقل رساندن فشارهای ناشی از امتیازات فردی و اجتماعی در آن ، از امتیازات بزرگ حركت توحیدی پیامبر و جلب قلوب مردم محسوب می شود. موتور محركه اسلام در این باره ، از این هدف و مكانیزم بازسازی و نوسازی آن از توبه و تجدید نظر برمی خیزد. هریك از این دو موضوع واجد منشایی از اخلاق هستند. همان چیزی كه اسلام را به سرعت از جزیره العرب به سوی جهان سرریزكرد و اخلاق جهانی را سامان داد. این حركت براین پیام استوار شده بود: انی بعثت لاتمم مكارم الاخلاق.

فروزان آصف نخعی

منبع : روزنامه همشهری