ترنم خاکیان در ماه تنزل افلاکیان

آن روز كه روح پاك آدم به بدن
گفتند درآ، نمی شد از ترس به تن
خواندند ملائكه به لحن داوود
در تن در تن درآ درآ، در تن تن
... با رویت هلال ماه رمضان، در خانه امیر مكه طبل ها و دهل ها زده می شود و مسجدالحرام رونقی تازه به خود می گیرد، حصیرها را نو می كنند و بر عود شمع ها و مشعل ها می افزایند چندان كه حرم غرق در روشنایی و نور می شود... وقت سحور موذن زمزمی در مناره ركن شرقی حرم برای بیدار كردن مردم به دعا و ذكر می پردازد، مؤذنین جوامع دیگر نیز آواز به آواز هم می دهند... مسجد از ولوله قاریان به لرزه می آید و حضور قلبی به مردم دست می دهد كه اشك از دیدگان آدمی فرو می ریزد... (سفرنامه ابن بطوطه ترجمه دكتر محمدعلی موحد)
رمضان متنوع ترین آداب و گونه گون ترین آیین هایی را كه می توان متصور بود، در خویش داراست و به بیان دیگر به اندازه یا فراتر از مجموعه آداب یازده ماه دیگر سال، مراسم و مناسك وارده در كشور ایران، پیوستگی و آمیختگی شعائر و دستورات و تعالیم دین شریف اسلام با فرهنگ كهن و پشتوانه عمیق و ریشه دار مردم ایرانی باعث و عامل پیدایش و ایجاد موارد متعدد و سنن و آداب متنوع و موثری گشته است. همان گونه كه زبان اوستایی و پهلوی درآمیزش با ادبیات عرب به گستردگی و وسعت واژگانی فراتری تحت نام فارسی دری دست یافت و... درین نوشته سعی بر معرفی برخی از آیین ها و مراسم ماه رمضان دارم كه با استفاده از هنر موسیقی و یا با محوریت این هنر، در كشور عزیزمان و همچنین در برخی از كشورهای پارسی زبان انجام می شود (البته متناسب با تعریف روزنامه ای مقاله) قبل از ورود به مبحث آیین های موسیقایی، اشارتی بر ویژگی های این ماه عزیز (شهر الله) و لزوم دقت به شاخصه هایش و جلوات و برجستگی های ماه رمضان نسبت به دیگر ماهها، خواهم نمود، ماهی با قدرت و استعدادی بی جانشین در جلب و جذب قلوب افراد و نیز تقویت و ارتقاء ایمان مؤمنین كه هر چند ماه شعبان را شیعیان شهر اعیاد نام نهادند و رجب با روزهایی چون ۱۳ (تولد علی) و ۲۷ (مبعث پیامبر اكرم) وذیحجه با اعیادی چون قربان و غدیر در بین مسلمین، احترام و اعتبار خاصی دارند اما باز هم رمضان گویا از جنس و جنم دیگریست و صدای بال ملائك به هنگام فرود در فضایش مترنم است. ماه مبارك رمضان یك شگفتی و به راستی بی بدیل و بی نظیر است، هیچ ماهی چون آن ماه جاذبه و ربایش دلها را ندارد هم ماه نزول قرآنست و هم ماه ضیافت الله، هم تلاوت یك آیه از قرآن و توجه و تدبر در یك آیه برابر است با ۳۰ جزو قرآن و هم شبی در این ماهست كه بهتر از هزاران ماه است و ...
علاوه و اضافه برین محاسن باید اشاره كرد كه: این ماه در تمام روزهایش دعای جداگانه دارد و رؤیت هلال ماه در آغاز و انتهایش بسیار بسیار مهم و البته محل مناقشه است و بزرگترین ترور سیاسی تاریخ هم در نوزدهم این ماه اتفاق افتاده و بزرگترین عید مسلمین هم در فردای پایان این ماه اتفاق می افتد كه اگر چه روزه گرفتن در این روز حرام است اما در همه جا به عید رمضان مشهور و معروف است و...
معشوقه به نام من و كام دگرانست
چون غره شوال كه عید رمضانست
و اما حوزه موسیقی كه موضوع این نوشته است در این ماه آداب و آیین های بسیار و فراوان و همچنین ویژه و خاص و منحصر به فرد، وجود دارد كه در دو بخش عمده می توان آنان را تقسیم كرد.
۱ - آداب كلی مربوط به ماه رمضان
۲ - آداب كوچكتر شده و مربوط به ساعات مختلف روز مثل (سحر- غروب- قبل از سحر- بعد از افطار)
●آداب ماه مبارك
هر روز ماه مبارك برای خود دعای خاصی دارد و این در بین تمام تقاویم خورشیدی (ایرانی- میلادی- چینی و...) و قمری (اسلامی- عبری و ...) موضوعی ویژه است و تقریباً به همان گونه برای هر روز هم می توان نوعی آداب موسیقایی را مشاهده كرد كه البته به مهمترین مراسم این ایام اشاره خواهیم داشت:
۱ - مراسم پیشواز و استقبال از ماه رمضان
۲ - مراسم موسیقایی نیمه ماه رمضان
۳ - مراسم ضربت خوردن حضرت علی(ع)
۴ -آوازهای شب قدر
۵ - مراسم ۲۷ رمضان
۶ - روز پایانی ماه مبارك
۷ - عید فطر و ...
●آداب و مراسم در ساعات مختلف یك روز
از دیگر شگفتی ها و اتفاقاً جاذبه های ماه رمضان تنوع و تكثر مراسم و آیین هایی است كه در غروب و پس از غروب و همچنین قبل از سحر و سحرگاه، انجام می گیرد و به نوعی سیطره و تفوق و چربش شبها و گاه تاریكی زمین بر روزها و وقت روشنایی و تابش آفتاب را گواهی می دهد و این هم یكی دیگر از ویژگی های این ماه شگفت است كه بخشی از این آداب در پی خواهد آمد: مناجات، مقتل خوانی، مولودی خوانی، منقبت خوانی كه خود چند نوع است مثل ساده خوان، غرِّاخوان و مرصع خوان ، پرده خوانی، ریزه خوانی، هنگام خوانی و نقالی كه به شاهنامه خوانی هم اطلاق می شود گرچه در اصل فراتر از خواندن یك كتاب بوده است، سحرخوانی (سحوری)، چمری، ترنا بازی، غزل خوانی، خراباتی خوانی، شبیه خوانی، گلدسته خوانی، دعای سحر، اسماءالحسنی، دعای جوشن كبیر، قرآن به سرگرفتن و ... در این حدود سه دهه اخیر هم تأثیر فراوان ربنا و نیز مثنوی خوانی استاد شجریان در این هر ۳ مقوله نیز جزو لاینفك آداب و مراسم ماه مبارك رمضان محسوب می شوند. بر اهل تحقیق و دقت البته روشن است فقط برای خوانندگان و نوجویان و علاقه مندان جوانتر عرض می كنم كه این تقسیم بندی دوگانه ای بسا در بسیاری از آداب و مراسم در هم پیوند می خورند و بسیاری دیگر به عنوان فصل مشترك و یا مراسم چند وجهی و كثیر البعد، هم در بخش اول موضوعیت می یابند و هم در گروه دوم مراسم قرار می گیرند؛ مثلاً مراسم الوداع خوانی كه در تقسیم بندی هر دو بخش قرار دارد و از منحصر به فردترین آداب و آیین های جهان به شمار می آید كه در این مراسم ماه رمضان تشخص و فردیت می یابد و همچون انسان و میهمان عزیزی كه یك ماه كامل بركت آور و نعمت فزون سفره های صادقانه و فضاهای عارفانه و خانه ها و خانواده ها بوده است و اینك می خواهد هجرت و سفری یك ساله را آغاز نماید مورد خطاب و خطبه و آواز و ادبیات قرار می گیرد و با احترام و شكوه او را به خدا می سپارند.
مثل: الوداع ای انیس شام و سحر، الوداع ای رفیق خوش محضر
الوداع ای نعیم بی تو؛ سفر، از وداعت مرا شكسته كمر الوداع
الوداع ای خجسته مهمانم، قوت روح و قوت ایمانم
از فراق تو خسته شد جانم، از غمت اندر آه و فغانم الوداع
یا: ای ماه خدا خدا نگه دار... ای ماه خدا خدا نگه دار... ای ماه دعا خدا نگه دار...
و نكته دیگر این كه مراسم و آیین ها گر چه در گوشه گوشه این سرزمین پهناور با توجه به موقعیت اقلیمی و جغرافیایی و همچنین وضعیت ویژه تیره ها و شاخه های ایرانی و آریایی، بعضاً در شكل و ظاهر تفاوتهایی را نشان می دهد اما با یك پیوند پنهانی و رشته ای ناآشكار، در درون و نهاد خویش، همگونی و اتفاق شگرف و شگفت دینی، فرهنگی و تاریخی ایرانیان را بازگو می نماید. مراسم دیگری چون: قنبرخوانی، قنبر خوانی زنان(بانوان)، پیش خوانی رمضان، موسیقی رویت ماه، سحر خوانی (سحرخوانی با دو تار و تنبور، با ساز كوبه ای و ...)، شب خوانی، مرثیه خوانی، نوحه خوانی، جار كشیدن، توسل خوانی، ذكر خوانی، نوبت زنی یا نقاره زنی، كرنا زنی، دهل زنی، طبالی، شیپور زنی و آواز زولبیا فروشان و ... كه در سطور بعدی به معرفی مختصری از هر كدام خواهم پرداخت.
مردم كاشان هم معتقدند در نیمه ماه مبارك رمضان هنگام افطار، حسنین(ع) به در خانه جد بزرگوارشان می رفتند و با صدای خوش و موزون سوره مباركه والشمس را تلاوت می كردند و پیامبر(ص) هم به آنان هدایایی مرحمت می فرمودند. از این رو تلاوت قرآن كریم با صوت و آهنگ خوش و خواندن اشعار مذهبی و ترانه های شادی آفرین در این ماه پربركت، سبب شكل گیری نوعی موسیقی مذهبی و آیینی در ماه رمضان شد كه در هر منطقه ای با توجه به فرهنگ و زبان آن منطقه این موسیقی جلوه ای خاص یافت. در كرانه های دریای فارس دم دم سحری ها با نواختن دمام و سرودن ترانه، در سیستان، سحر ی خوانان با نواختن دهلك، در یزد با نواختن نقاره آفتاب زرد، در تهران با طبل و شیپور ورچین ورچین و مجالس سخنوری و شعر خوانی، در فارس (بویژه عشایر آن) با كرنا و دهل، در آذربایجان عاشیق ها با نواختن تار و خواندن حماسه های مذهبی، در بین كردها و لرها با تنبور و دوتار و در بسیاری از روستاها، جارچیان با كوبیدن حلب و جار كشیدن و حمامی ها با به صدا در آوردن بوق حمام، روزه داران را برای انجام فرایض دینی آگاه می ساختند. آری ماه رمضان ماه عبادت و وجد و سرور بود ماه میهمانی رامشگر جهان هستی. شبهای قدر هم با ثنا و دعا و تلاوت قرآن و مراثی و نوحه در سوگ مولای متقیان جذبه ای خاص داشت و شبهای پایانی ماه مبارك با اشعار الوداعی، مراسم خداحافظی و وداع برپا می شد. با رخ كشیدن عید فطر، روزه داران؛ برپایی جشن و سرور و نواختن دف و چنگ و برپایی نماز شكرانه عید در سماع ربانی و ضیافت الهی حضور می یافتند و پاداش خویش را از پروردگار عالمیان دریافت می كردند و ...

علیرضا پورامید
(یادداشت سید احمد وكیلیان در كتاب موسیقی رمضان در ایران تالیف هوشنگ جاوید )

منبع : روزنامه همشهری