پاسخ به برخی پرسشهای رایج در زمینه تغذیه کودک با شیر مادر

در زمینه تغذیه كودك با شیر مادر ممكن است پاره ای سوالات برای مادران مطرح گردد. در این بخش به اهم این سوالات اشاره می شود:
۱-چگونه پی می بریم كه شیر مادر برای رشد كودك كافی است ؟
بهترین وسیله برای پی بردن به كفایت شیر مادر ،‌توزین دقیق شیرخوار است كه در دوران نوزادی (۲۸ روز اول زندگی)یك بار هنگام تولد،‌ یك بار روز پنجم ، یك بار هم در پایان دوره نوزادی و از آن پس ماهی یك بار در سال اول عمر انجام گرفته و منحنی رشد شیرخوار نیز رسم می شود. علاوه بر مراقبت های ماهیانه ،‌هر بار كه كودك به هر علت ، نزد پزشك یا مراكز بهداشتی درمانی برده می شود باید وزن شده ومنحنی رشد او در حضور مادر رسم گردد.چنانچه شیرخوار افزایش وزن مناسبی داشته ومنجنی رشد او به موازات منحنی های كارت رشد باشد، نشان دهنده كفایت شیر مادر برای رشد متناسب شیر خوار است.
۲-اگر مادری شیردهی خود را قطع كرده باشد آیا می تواند مجددا به كودكش شیر بدهد؟
بله، اگر او واقعا خواستار این مطلب باشد و احساس كند وظیفه دارد كودكش را شیر دهد، موفق خواهد شد. این مسئله بیشتر در مورد مادرانی مطرح است كه به علت بیماری كودك و یا مسافرت،‌ مدتی از كودك خود دور بوده اند . مكیدن مكرر شیرخوار ، پستان مادر را برای تولید شیر تحریك می كند. البته ممكن است ۱ تا ۲ هفته طول بكشد تا شیر به مقدار زیاد جریان پیدا كند.در این مدت چنانچه شیرخوار از مكیدن پستان مادر امتناع كند می توان از وسیله كمك شیر استفاده كرد. وسیله كمك شیر لوله باریكی است كه یك انتهای آن را باید در یك فنجان شیر (‌در صورت امكان شیر دوشیده شده سایر مادران و در صورتی كه مقدور نباشد شیر مصنوعی ) قرار داد و انتهای دیگر آن را روی پستان مادر ثابت نمود به طوری كه نوك لوله در موقع مكیدن پستان مادر در دهانشیرخوار قرار می گیرد، بنابراین وقتی كودك پستان را می مكد ،‌ شیر را از لوله دریافت می كند. بدینوسیله پستان مادر به دلیل مكیدن های مكرر كودك برای تولید شیر تحریك می گردد.
لازم به تذكر است حتی خانمی كه زایمان نكرده و كودكی را به فرزندی می پذیرد نیزبا استفاده از این روش می تواند شیر تولید نموده و شیردهی موفقی داشته باشد.
۳ -ایا در جریان ابتلا به اسهال باید تغذیه با شیر مادر قطع شود؟
خیر، هرگز نباید در زمان اسهال ،‌ تغذیه كودك با شیر مادر قطع شود بلكه برای جبران مایعات از دست رفته كودك ،‌علاوه بر استفاده از محلول ، تعداد دفعات تغذیه او از شیر مادر را نیز باید افزایش داد زیرا در این حالت نیاز وی به شیر مادر از مواقع دیگر بیشتر است.
۴-آیا شكل نوك پستان در نحوه شیردهی مادر تاثیر دارد؟
شكل نوك پستان مادر در شیردهی او تاثیری ندارد. نوك پستان مادر ممكن است به شكل های صاف و بلند،‌مادر غالبا هیچ مشكلی نخواهد داشت و به خوبی می تواند به كمك كودك خو شیر دهد. در مورد نوك پستان فرورفته نیز مادر نباید نگران باشد زیرا بعد از تولد نوزاد و شروع تغذیه او با شیر مادر كم كم شكل نوك پستان تغییر كرده و اكثر این مادران می توانند به خوبی كودكان خود را شیر دهند. در زمان مراقبت های بارداری بهتر است وضعیت پستان مادر نیز بررسی گردد و در صورت لزوم آموزشهای مناسب به مادر ارائه گردد.
۵-آیا مادر در صورت حاملگی می تواند به شیردهی ادامه دهد؟
در زمان حاملگی ، قطع شیردهی ضروری نیست. كیفیت شیر مادر درزمان حاملگی كماكان خوب است ولی مقدار آن ممكن است كمی كاهش یابد. در مورد ادامه تغذیه با شیر مادر حداقل تا پایان ماه پنجم بارداری ،‌اتفاق نظر وجود دارد . بعضی از مادران به مدت طولانی تر شیردهی خود را ادامه می دهند از جمله تا پایان بارداری و تولد نوزاد جدید و آن گاه هر دو كودك را با هم شیر می دهند. گاهی اوقات مكیدن پستان باعث انقباضیات رحم می شود،‌در این صورت بعد از پایان ماه پنجم بارداری ،‌هر زمان كه مادر احساس انقباض در رحم خود نمود باید شیر دادن را بتدریج قطع نماید. همچنین دقت شود مادر بارداری كه شیر هم می دهد به غذای بیشتری نیاز دارد،‌لذا مواد غذایی كافی و مناسب باید در اختیار او قرار گیرد.
۶-برای مادری كه شیر می دهد مصرف داروهایی بی ضرر است و مصرف كدام داروها با شیر دادن مغایرت دارد؟
گرچه هر دارویی كه مادر مصرف می كند به مقدار كمی (‌۱ تا ۲ درصد كل دارو) وارد شیرش می شود ولی باید توجه داشت چون مقدار این مواد د شیر ،‌ اغلب بسیار كم و ناچیز است و مصرف اكثریت قابل توجهی از داروها برای شیرخوار عارضه ای در پی ندارد نباید مادران را از شیر دادن بازداشت. به هر جال مادر باید در همه شرایط به ویژه در دوران بارداری و شیردهی اگر نیاز به مصرف دارو دارد،‌ آن را با نظر پزشك مصرف نماید.
مصرف داروهایی نظیر استامینوفن ، آسپرین ،‌ مسكن های ساده ،‌ داروهای ضد فشار خون ،‌ داروهای ضد سرماخوردگی و آنتی هیستامین ها به مقدار معمولی و مدت كوتاه همچنین اكثریت قریب به اتفاق آنتی بیوتیك ها مانعی برای شیر دادن نیستند و هرگاه ضرورت مصرف آنها توسط پزشك تایید شود مادر می تواند از آنها استفاده و در عین حال به شیردهی هم ادامه دهد . داروها و موادی كه مصرفشان در دوران شیردهی ممنوع است بسیار اندك و از چند قلم تجاوز نمی نمایند. چنانچه مادر نیاز حتمی به مصرف آنها داشته و این داروها بدون جایگزین باشند،‌ مادر باید در طول مدت مصرف ،‌مرتبا شیر خود را دوشیده و دور بریزد تا ترشح شیر ادامه یابد و پس از قطع دارو بتواند به شیردهی ادامه دهد . این داروها و مواد عبارتند از :
داروهای ضد سرطان ،‌ مواد رادیواكتیو ،‌ بروموكریپتین ‌، فنین دیون ،‌ارگوتامین ،‌مواد مخدر تزریقی مثل هروئین و كوكائین ،‌ لیتیوم ( در مورد لیتیوم به تازگی در كتب مرجع جدید آمده است كه در صورت مصرف آن قطع شیردهی لزومی نداشته و با كنترل سطح لیتیوم خون مادر و شیرخوار ،‌مادر می تواند به شیردهی ادامه دهد. ضمن آن كه كارباماپزین و والپروئیك اسید جانشین های مناسبی برای لیتیوم می باشند.)
باید دقت نمود كه منع شیردهی در مورد مواد رادیواكتیو بستگی به دوز و نوع ماده مصرف دارد. مصرف اكثریت آنها تا ۳ روز منع شیردهی دارند ولی مادر به توصیه متخصص طب هسته ای در مورد مدت زمان قطع شیردهی بباید عمل نماید و لازم است در این مدت شیر خود را دوشیده و دور بریزد. قبل از مصرف اینگونه داروها مادر می تواند چندین نوبت شیر خود را بدوشد و برای تغذیه شیرخوار تغذیه نماید.
به طور كلی در دوران شیردهی نیز مانند دوران شیردهی نیز مانند دوران بارداری باید از مصرف دارو بدون تجویز پزشك خودداری نمود. در مادرانی كه سیگار می كشند و یا مقادیر زیادی چای پررنگ ،‌ قهوه و یا نوشابه های كافئین دار می نوشند،‌ به دلیل ورود مواد محرك موجود در این مواد به شیر ،‌شیر خوار بی قرارمی شود.
۷- در صورت بروز احتقان در پستان مادر چه باید كرد؟
بهترین راه پیشگیری از بروز این مشكل آن است كه نوزاد بلافصله بعد از تولد ،‌تغذیه از پستان را شروع نموده و به طور مكرر به پستان گذارده شود. اگر نوزاد به علت احتقان پستان قادر به مكیدن نباشد ، ابتدا باید با كمپرس آب گرم به جاری شدن شیر كمك نمود. سپس مقداری از شیر را دوشید تا تورم اطراف نوك پستان كاهش یابد و شیرخوار بتواند هاله پستان را در دهان بگیرد. روش دیگر، استفاده از بطری گرم است. بدین ترتیب كه یك بطری دهان گشاد را پر از آب داغ می كنند پس از چند دقیقه كه بطری كاملا داغ شد آب آن را خالی نموده و دهانه بطری را در آب سرد فرو می كنند تا خنك شود بعد دهانه آن را روی آرئول پستان می گذارند و چند دقیقه نگه می دارند. بطری كه به مرور سرد می شود شبیه به یك مكنده ،‌ نوك پستان را به داخل می كشد و به این ترتیب به جریان یافتن شیر كمك می نماید.
تحقیقات انجام شده اخیر در استرالیا و آفریقا ثابت نموده است با استفاده از كلم (‌كلم برگ )‌ نیز می توان احتقان پستان را درمان نمود. بدین ترتیب كه ابتدا برگ های كلم را جدا می كنند ،‌ آنرا كاملا شسته و خشك نموده و در یخچال می گذارند. پس ازخنك شدن قسمت .وسط یك برگ را به اندازه نوك پستان جدا كرده،‌سپس برگ كلم را روی پستان می گذارند.
اگر احتقان پستان به سرعت درمان نشود ممكن است عفونت پستان (‌ماستیت ) عارض شود.
۸- اگر یك یا چند مجرای شیر مسدود شوند،‌چگونه باید آن را درمان كرد؟
گاهی مادران برجستگی كوچكی در پستان خود احساس می كنند كه اغلب دردناك بوده وباعث شكایت مادرمیشود. علت آن بسته شدن یكی از مجاری شیر است. این انسداد ممكن است در اثر فشار ازخارح نظیر لباس تنگ ،‌(بند سینه بند) یا خوابیدن روی پستان بوده و یا ناشی از عادت شیرخوار به دلیل شیرخوردن فقط در یك حالت خاص باشد. گاهی هم فشار ناشی از گذاشتن دست بر روی پستان در زمان شیر دادن ممكن است سبب بسته شدن مجرای شیر شود. در صورت بسته شدن یك یا چند مجرای شیر ، شیرخوار باید مكررا با شیر مادر تغذیه شود بهتر است تغذیه از پستان مبتلا شروع و مادر هم زمان با مكیدن شیرخوار ،‌ پستان خود را از بالای محل انسداد به طرف نوك آن ماساژ دهد. همچنین مادر در وضعیت های محتلف كودك را شیر دهد تا تمام مجاری شیر تخلیه شوند. در پایان تغذیه ،‌اگر به نظر می رسد شیری در پستان باقی مانده است باید دوشیده شود. كمپرس گرم بین وعده های شیردهی ،‌برای تسكین درد و جاری شدن بهتر شیر مفید است.
۹- اگر پستان مادر دچار عغونت (‌ماستیت)‌ شود روش درمان چیست ؟
یكی از مهمترین اقدامات برای درمان ماستیت ،‌تخلیه مكرر شیر از پستان است زیرا در اثر ماندن شیر در پستان ،‌ عفونت تشدید می شود. بهتر است تعذیه از پستان سالم شروع و بعد از اینكه شیر جریان پیدا كرد با تغذیه از پستان مبتلا ادامه پیدا كند. در ضمن با تغییر دادن وضعیت شیرخوردن شیرخوار در هر نوبت از تغذیه ، می توان به تخلیه تمامی مجاری شیر كمك كرد. چون مادر به مصرف آنتی بیوتیك نیز نیاز دارد،‌ بنابراین مراجعه به پزشك الزامی است . كمپرس گرم پستان ( استفاده از آب یا حوله گرم برای افزایش جریان شیر)‌قبل از شیردهی و كمپرس سرد (‌قرار دادن تكه یخ در حوله تمیز روی پستان ‌)‌بعد از شیر دادن مفید خواهد بود .اگر درمان ماستیت زود شروع نشود و یا كامل نباشد می تواند منجر به آبسه پستان گردد.
۱۰ـ آیا شیر دادن در زمان وقوع آبسه پستان ممنوع است؟
درمان آبسه نیز شبیه ماستیت است هر چند ممكن است برای تخلیه چرك نیاز به شكافتن آبسه هم باشد . به طور كلی تغذیه شیرخوار با شیر مادر در موارد بروز آبسه پستان ،‌ از پستان مبتلا منعی ندارد مگر این كه آبسه به مجاری شیر سر باز كرده باشد البته معمولا آبسه به بیرون از نسج پستان باز می شود. به طور كلی اگر آبسه پستان شكافته شود و شكاف نزدیك به نوك پستان نباشد ادامه تغذیه از پستان مبتلا بدون اشكال است اما اگر محل شكاف به نوك پستان و هاله نزدیك باشد مادر می تواند مدت ۴۸ تا ۷۲ ساعت شیر آن پستان را بدوشد و دور بریزد ولی تغذیه كودك را از پستان دیگر ادامه دهد.
۱۱- اگر نوك پستان مادر مبتلا به زخم یا شقاق شود چه باید كرد؟
زخم و شقاق نوك پستان علل مختلفی دارد ،‌از جمله وضعیت نادرست گرفتن پستان مادر توسط شیرخوار،‌ شستشوی مكرر پستان با الكل و صابون یا استفاده از محلول ها یا كرم هایی كه نوك پستان را تحریك می كنند. برای درمان باید كودك را به دفعات و در حالات مختلف شیرداد و از شستن پستان با آب و صابون قبل از هر بار شیردهی پرهیزكرد، از مصرف مواد تحریك كننده نوك پستان نیزخودداری نمود.
بهترین روش برای بهبود شقاق پستان باقی گذاردن یك تا چند قطره شیر مادر روی نوك پستان در پایان تغذیه شیرخوار و در معرض هوا و نور خورشید قرار دادن پستان است. استفاده از گرمای خشك مثلا گرمای سشوار ( با درجه كم ) روزی ۳ تا ۵ بار هر بار ۳ تا ۵ دقیقه و با فاصله حداقل ۷ تا ۸ سانتی متر از محل شقاق ، بسیار موثر و كمك كننده است. همچنین می توان یك لامپ ۶۰ وات معمولی را روشن و در فاصله ۴۰ سانتی متری نوك پستان برای مدت ۲۰ دقیقه قرار داد و این كار را ۴ بار در ۲۴ ساعت تكرار نمود.
۱۲- برفك نوك پستان چرا به وجود می آید و چگونه درمان می شود؟
برفك معمولا به دنبال مصرف آنتی بیوتیك به وجود می آید . پوست ناحیه مبتلا قرمز، براق ،‌پوسته پوسته و نوك پستان نیز كمی كمرنگ تر می شود. گاهی اوقات شیرخوار هم مبتلا به برفك دهان است كه در این حالت هم مادر و هم شیرخوار باید درمان شوند. مدت درمان مادر ۱۴ روز و با محلول یا كرم نیستاتین است كه روزی ۴ بار بعد از شیر دادن روی نوك و هاله پستان مالیده می شود. درمان شیرخوارفقط با محلول نیستاتین می باشد كه روزی ۴ بار و هر بار بعد ازشستن وخشك كردن ناحیه ،‌۱۵ قطره از محلول را باید به آرامی در سطح داخلی دهان شیرخوار یعنی داخل گونه ها،‌ لثه ها و روی زبان مالید. باید توجه داشت كه مدت درمان به طورمعمول ۱۴ روز است و بهترین زمان بلافاصله بعد از تغذیه است كه اثر آن تا نوبت بعدی تغذیه باقی می ماند. درمان مادر و كودك نیز باید تواما ادامه یابد.

منبع : پروفسور محمدحسین سلطان‌زاده