این دارو فقط مال شماست!

شاید دفعه بعدی كه تحت یك دوره درمانی خاص قرار بگیرید، نتوانید تأثیری را كه انتظار داشتید از درمان بگیرید. صدها هزار نفر از ما انسان ها، همه ساله، مقداری داروی تجویزی را مصرف می كنیم، ولی، این دارو ها برای بسیاری از ما كارساز نبوده و حتی بدتر از آن، ممكن است عملاً مضر نیز باشند.
امروزه، دانشمندان می دانند كه این مشكل، تا حدود زیادی، در ساختار ژنتیكی افراد نهفته است. شاید تنوع، چاشنی زندگی باشد، ولی، تنوع ژنتیكی بین انسان ها نوعی گرفتاری بزرگ برای شركت های دارویی محسوب می شود. اگر به طور مطمئن بدانید كه دوز آسپرین لازم برای معالجه سردردتان چه اندازه است نتیجه بهتری از درمان خواهید گرفت.
هنوز پزشكان نمی توانند این تنوع را در كار خود مد نظر قرار دهند و علم طبابت برای همه موارد، یكسان عمل می كند: یعنی شما مریض می شوید، به پزشكتان مراجعه می كنید و او داروی x (اغلب ارزان ترین نوع در دسترس از میان یك سری دارو) را برای بیماری شما تجویز می كند. ولی پزشكان و شركت های دارویی به خوبی می دانند دارویی كه بر یك شخص كارساز است، الزامی ندارد در فردی دیگر نیز مفید واقع شود.
در سال ۱۸۹۲، سر ویلیام اوسلر ، پزشك معروف كانادایی، تأسف خودش را این گونه بیان كرده بود: اگر چنین تنوع گسترده ای در میان انسان ها وجود نداشت، در این صورت، پزشكی به خوبی می توانست یك علم باشد، نه یك هنر .
به دنیای نوپدید داروهای ویژه ساخت (desigerdrugs) خوش آمده اید!
علم فارماكوژنتیك یعنی مطالعه چگونگی تأثیر ژن ها بر پاسخ بدن ما به داروها بنیان نهاده شده است تا حوزه جدیدی از حرفه پزشكی را كه بعضاً تحت عنوان درمان اختصاصی برای شخص خوانده می شود، در برابر ما بگشاید. دكتر آلن روزس، معاون ارشد بخش تحقیقات ژنتیك یك شركت بزرگ دارویی می گوید: فارماكوژنتیك با انتخاب داروی مناسب برای بیمار، اثربخشی آن را افزایش خواهد داد. این بدان معنی خواهد بود كه مردم داروهایی را مصرف خواهند كرد كه با ساختار ژنتیكی اختصاصی آنها و با نوع خاص بیماری مورد ابتلا سازگار باشد .
●موضوع، تیتر اول اخبار می شود
در دسامبر سال ۲۰۰۳، دكتر روزس بعد از آنكه در كنفرانسی عنوان نمود: بیش از ۹۰ درصد داروها تنها روی ۳۰ یا ۵۰ درصد از جمعیت، مؤثر واقع می شوند خودش را در تیتر اول اخبار یافت. خیلی جاها اعلام شد كه گفته روزس یك اشتباه جدی كلامی بوده است. ولی، سخنان وی یك اشتباه كلامی یا رازی از یك صنعت كثیف نبود، بلكه، دقیقاً به این حقیقت ساده زیست شناختی اشاره می كرد كه بیماری می تواند تظاهرات بسیار متنوعی داشته باشد.
انسان ها كه شامل یك گونه جانوری می شوند، از نظر ژنتیكی، نسبتاً متحدالشكل هستند در حالی كه در یك گله منفرد از شمپانزه ها، در مقایسه با كل گونه آدمی، تنوع ژنتیكی بیشتری وجود دارد. هنوز، تفاوت های ژنتیكی بسیاری هستند كه با مسائل پزشكی در ارتباط هستند و بایستی دانشمندان روی آنها كار كنند. بین دو فرد معین، در میان سه میلیارد حرف موجود در DA كه ژنوم انسان را می سازند، كم و بیش به نسبت یك به هزار اختلاف وجود دارد. این رقم، بین همه افراد روی زمین، به استثنای دوقلوهای همسان، به طور متوسط، به سه میلیون تفاوت حرفی بالغ می شود.
برخی از این تفاوت ها، به هیچ عنوان، با اثرات مشخصی همراه نیستند، ولی، برخی دیگر در احتمال ابتلای ما به بیماری های مزمنی چون سرطان، دیابت و بیماری قلبی تأثیرگذار هستند. پاره ای دیگر از این اختلافات، در واكنش های شدیدی كه در برابر داروها بروز می دهیم، یعنی واكنش های ناخواسته ای كه نگرانی جدی به دنبال دارند، تعیین كننده می باشند. دكتر پیتر لیپتون، متخصص علم اخلاق در دانشگاه كمبریج كه اخیراً ریاست جلسه گزارش شورای اخلاق زیستی نافیلد در خصوص فارماكوژنتیك را برعهده داشت می گوید: از دیدگاه پزشكی، یكی از خطرناك ترین كار هایی كه می توانید انجام دهید مصرف دارو است. واكنش های دارویی ناخواسته پنجمین عامل مرگ در برخی از كشور های توسعه یافته، نظیر ایالات متحده امریكا و بریتانیا است. از سوی دیگر، همین مسأله، تنها در بریتانیا، سالانه ۲ میلیارد پوند، هزینه به بار می آورد. جالب است وقتی كه در برابر یك دارو واكنش نشان می دهید، این مشكل، نه با بیماری تان، بلكه با ژن هایتان مرتبط است . هر چند، در بروز واكنش های دارویی ناخواسته دلایل متعددی نظیر رژیم غذایی و وضعیت عمومی سلامت می تواند دخیل باشد، ولی، در تعیین نحوه پاسخ بدن شما در برابر یك دارو، این ژن ها هستند كه فاكتور كلیدی محسوب می شوند.
●داروی خود را انتخاب كنید
فارماكوژنتیك، به سرعت، در حال شناسایی ژن هایی است كه تعیین می كنند آیا دارو ها در ما مؤثر واقع خواهند شد یا اینكه وضعیت مان را بدتر خواهند كرد. هر چند فارماكوژنتیك در حال حاضر نیز یك رشته نسبتاً ناشناخته محسوب می شود، ولی، واژه مزبور در سال ۱۹۵۹ ابداع شد. یكی از نخستین مثال های اثرات فارماكوژنتیك، داروی شل كننده عضلات سوكسنیل كولین است كه در دهه ۱۹۵۰ برای تجویز با دارو های بیهوش كننده و به منظور بی حركت ساختن بیماران در حین جراحی، مصرف آن توسعه یافت. در اكثر افراد، این دارو بطور نسبتاً سریعی از بدن زدوده می شود. بدین ترتیب، این امكان برای بیمار فراهم می شود كه شروع به حركت نموده و آزادانه نفس بكشد. با این وجود، به زودی مشخص شد در درصد اندكی از مردم كه تحت نام متابولیز كننده های آهسته رهش شناخته می شوند، داروی مزبور تأثیر طولانی تری بر جای می گذارد، به گونه ای كه این بیماران برای مدت بسیار طویلی به صورت فلج باقی می مانند. مطالعه خویشاوندان متابولیز كننده های آهسته رهش وجود الگویی را آشكار ساخت كه به وضوح نشان می داد یك زمینه ژنتیكی در این موضوع دخیل است، هر چند كه ژن های مسئول آن تا دهه ۱۹۹۰ شناسایی نشدند.
●مقدار كشنده
چهل سال قبل، ابتلاء به لوسمی كودكان، اغلب، حكم مرگ را داشت ولی، با تلاش بسیار، با كمك تیوپورین ها به درمان مؤثری دست یافتند. اكثر كودكان به تیوپورین ها به خوبی جواب می دهند، ولی تعداد كمی از آنان عوارض جانبی حادی را در برابر دوزهای نرمال دارو بروز می دهند به حدی كه ممكن است حتی بمیرند. چنین بیمارانی به یك دهم دوز استاندارد نیاز دارند ولی، چگونه می توان فهمید كه چه كسی به دوز پائین تر نیاز دارد و چه كسی ندارد؟
واین شیلبوم از پیشگامان فارماكوژنتیك چنین توضیح می دهد: ما از سال ۱۹۹۹ تاكنون، به منظور شناسایی هزاران بیمار كه تحت تأثیر ژن هایشان، مستعد بروز واكنشات حاد در برابر داروها هستند و با هدف متعادل ساختن دوز داروها متناسب با شرایط مزبور، از آزمایشات فارماكوژنتیك بهره گرفته ایم. همكاران روانپزشك و دیگر متخصصین نیز، به طور فزاینده، داده های فارماكوژنتیك را به عنوان راهنمای تجویزشان درخواست می كنند .
واین شیلبوم با بیان این كه فارماكوژنتیك در دوره مناسبی از تاریخ پزشكی پدید آمده است می گوید: فارماكوژنتیك می تواند به ما كمك كند تا با شخصی كردن درمان، به حداقل رساندن خطرات و به حداكثر رساندن اثرات مثبت داروهای جدید، به چیزی فراتر از این انقلاب دست پیدا كنیم .
فارماكوژنتیك، علاوه بر پیشگیری از عوارض جانبی داروها، بیماران را از مصرف دارویی كه برای بیماری شان نامناسب است باز می داردبه رغم مزایای غیرقابل تردید فارماكوژنتیك، نگرانی های بالقوه ای نیز در خصوص بهشتی كه پزشكی وعده آن را می دهد وجود دارد. فارماكوژنتیك می تواند باعث كاهش سودی شود كه از ناحیه فروش داروها حاصل می آید. در این رابطه می توان مورد هرسپتین را مثال آورد كه به عنوان یك شیوه درمانی، تنها در آن دسته از مبتلایان به سرطان سینه مورد تأئید است كه ژن خاص مربوطه را دارند. این دسته از بیماران، فقط ۳۰ درصد كل سرطان های سینه را به خود اختصاص می دهند. اگر چه برای این ۳۰ درصد، هرسپتین، بیش از سایر شیوه های درمانی، مؤثر واقع می شود ولی، در ۷۰ درصد بقیه نمی توان آن را توصیه نمود. بدین ترتیب، داروی مزبور، به طور مشخص، ۷۰ درصد بازارش را از دست می دهد.
●فشار بازار
شركت های داروئی ممكن است در مقابله با این تهدید، قیمت داروهای جدید را بالا ببرند. این عمل می تواند وضعیت نگران كننده ای را در رابطه با فقیرترین مردم جامعه و سازمان های مراقبت بهداشتی كه نقدینگی كمی دارند پدید آورد. بدین ترتیب، آنها قدرت مالی لازم را نخواهند داشت تا بتوانند به راحتی از عهده خرید مؤثرترین و جدیدترین داروها برآیند. با توجه به آن كه هم اكنون، هزینه های تامی كه برای داروهای نسخه پیچی شده صرف می شود به طور بی وقفه در حال افزایش است، بیم آن می رود كه یك طبقه بی بضاعت ژنتیكی به وجود آید. آنهایی كه نگران پیشرفت سریع ژنتیك انسانی در قرن گذشته هستند نگرانی خود را در خصوص این دسته ابراز كرده اند. این وظیفه وجدانی ما است كه به منظور ساخت دارو هایی اختصاصی تر برای مبتلایان به یك بیماری وخیم، پیشرفت های علمی حاصل در زمینه فارماكوژنتیك را به كار بگیریم ولی، نبایستی انتظار آن را داشته باشیم كه آنها برای مصیبت های پزشكی فردای ما راه حلی فراهم نمایند. ماهیت بیماری همچنان پیچیده باقی می ماند، توسعه داروها همچنان با مشكل مواجه می باشد و معالجات هرگز كامل نخواهند بود.
ولی، همچنان كه واین شیلبوم می گوید بایستی به هر آنچه كه به آن نائل می آییم بنازیم: ۴۰ سال قبل، هیچكس نمی توانست در باب پزشكی تصور كند كه اطلاعات ژنتیك چگونه به این سرعت، دست یافتنی گردیده و در درمان بیماران بكار گرفته خواهند شد. شاید قدری زمان ببرد تا وعده فارماكوژنتیك تحقق یابد ولی، می توانیم به آن مرحله برسیم.

دكتر اروین یعقوبیان

منبع : روزنامه همشهری