زبان گویای خیام در دنیای عرب

همراه با خیام شناختنامه شاعر پرآوازه بحرینی ابراهیم العریض (۱۹۰۸- ۲۰۰۲) است كه به همت موسی احمدزاده به رشته تحریر درآمده و توسط انتشارات خورشید باران در تهران چاپ و منتشر شده است.
این كتاب محصولی مشترك بین مراكز فرهنگی ۳ كشور است (مركز الشیخ ابراهیم الخلیفه - بحرین، مؤسسه عبدالعزیر البابطین - كویت و مؤسسه فرهنگی گفتگوی ایران و عرب جمهوری اسلامی ایران) چاپ اول آن با تیراژ ۳۰۰۰ نسخه در بهار ۱۳۸۵ در بازار كتاب ایران برای كتابخوانان فارسی زبان توزیع شده است.
خوانندگان فارسی زبان با شاعران بحرینی آشنایی چندانی ندارند اما واقعیت امر آنست كه هر چند بحرین كشوری كوچك و كم جمعیت است، ولی در چند دهه اخیر نشان داده است كه كوچك بودن زمین لزوما به معنای كم رنگ بودن فرهنگ و كم تأثیر بودن ادبیات نیست. زیرا این مجمع الجزایر كوچك اكنون دارای ادبیاتی پویاست كه در جمع بیست و دو كشور عرب زبان، از جایگاهی قابل توجه برخوردار است. دلیل این سخن، تعداد شاعران و نویسندگان امروز این كشور است كه در سطح ادبیات جهان عرب آوازه ای بلند یافته اند. كتاب همراه با خیام درباره وضعیت كنونی ادبیات بحرین حرف نمی زند بلكه نیم قرن به عقب برمی گردد و از زندگی و آثار كسی سخن می گوید كه بدون شك مهم ترین فرد و عامل برای حركت و تحول ادبیات امروز بحرین بوده است.
معمولا در ادبیات جهان، نام هر كشوری با نام یكی از شاعرانش پیوند می خورد. در كشور ما می توان نام حافظ و شاید هم به موازات او نام فردوسی را مرادف ایران نوشت. در انگلیس نام شكسپیر در هندوستان تاگور، در پاكستان اقبال، در تونس ابوالقاسم الشابی و در بحرین نام ابراهیم العریض با نام كشورش چنین پیوند یافته است.
كتاب حاضر در ۹ بخش به معرفی و توصیف زندگی، آثار، شخصیت و روحیات این شاعر شهیر ادبیات عرب می پردازد.
بد نیست بدانید نكته جالب در مورد زندگی استاد ابراهیم العریض آنجاست كه او تا حدود ۲۰ سالگی، اصولا نمی توانسته به زبان عربی گفتگو كند چه رسد به این كه طلایه دار ادبیات عرب شود. العریض متولد دوم مارس ۱۹۰۸در بمبئی هندوستان است. در ۲ ماهگی مادر خود را از دست داد و به مدت چهار سال نزد زنی هندی پرورش یافت. شش سال بعدی را نیز یك زن هندی دیگر كه در همسایگی شان بوده، عهده دار تربیت او شد.
از ده سالگی به بعد یكی از افراد خانواده به نام قنبر سرپرستی او را به عهده گرفت و پدر بارین كه او را در سایه حمایت خود قرار داده بود اما در تحصیل او دخالت نمی كرد. در سال ۱۹۲۲ در چهارده سالگی به سرزمین اجدادی اش بحرین سفر كرد و مدت هشت ماه را در آنجا گذراند.
او در این سفر مدتی را در مدرسه خلیفیه منامه به سر برد و باقی مدت را در كنار تجار مروارید سپری كرد. پس از بازگشت به هند به تحصیل ادامه داد و در سال ۱۹۲۶ پس از پایان دوره متوسط و زمانی كه هجده سالش شده بود برای همیشه به بحرین كوچ كرد. بعد از بازگشت به بحرین، به مطالعه پیگیر ادبیات عرب و خواندن دیوان شاعران بزرگ پرداخت و از شاعران بزرگ جهان تاثیرات زیادی گرفت. در بین شاعران عرب از متنبی از قرن چهارم هجری و ایلیا ابومافی از قرن بیستم. از بین شاعران انگلیسی، از شكسپیر، شلی و فیتز جرالد. از میان شاعران قاره هند از تاگور و اقبال لاهوری و از جمع شاعران ایرانی از عمر خیام و سعدی شیرازی.
موسی احمد زاده در بخش اول كتاب با عنوان پیش گفتار با نگاهی كلی جایگاه ابراهیم العریض در ادبیات جهان و عرب را بررسی كرده است و در بخش دوم (سیری در زندگی شاعر) به تفصیل در مورد زندگینامه شاعر توضیح داده است. بخش سوم كتاب به گفتگو با ابراهیم العریض اختصاص یافته كه توسط علی عبدالله خلیفه صورت گرفته و در طی آن به جنبه های مختلف زندگی و آثار این شاعر بحرینی در یك گفت و شنود رو در رو پرداخت شده است. در این گفتگو كه با عنوان از هر دری سخنی نامگذاری شده است، العریض موضوعاتی همچون كودكی، تاثیرپذیری ها، شعر مناسبتی، شعر سرقتی، شعرهای نخستین، تجربه من با خیام، متنبی و شكسپیر، ابهام در شعر، شعر و تعهد، ادبیات ما و بحران مخاطب، پاسخ های مشروح داده است.
در بخش چهارم كتاب با عنوان نقد و نظر دیگران ۵ مقاله به قلم ۵ نویسنده از جمله ۲ تن از فرزندان ابراهیم العریض درباره وی درج شده است. دكتر ثریا العریض (دختر شاعر) در مقاله ای تحت عنوان چه كسی ابراهیم العریض را دوست دارد به بخش هایی از خاطرات خود از پدر اشاره كرده و برخی از ویژگی های زندگی و آثار او را یادآوری می كند. همچنین دكتر جلیل العریض (پسر شاعر) در مقاله ای با عنوان پدرم آنگونه كه من شناختم به ابعاد دیگری از زندگی و آثار ابراهیم العریض می پردازد.
ابراهیم العریض‎/ میان نوعروسان و شمع ها مقاله دیگر این بخش است كه به قلم دكتر ماهر حسن فهمی به رشته تحریر در آمده و در آن نگاهی نقادانه به شعرهای این شاعر بحرینی معطوف گشته است.
عبدالحمید المحادین، منتقد دیگری است كه در مقاله ای با عنوان ابراهیم العریض / شاعری دست و دل باز جنبه های دیگری از شعر العریض را در دایره نقد ریخته است.
آخرین مقاله این بخش با عنوان العریض، آنگونه كه من دیدم. به قلم دكتر محمد جابر الانصاری است.
بخش پنجم كتاب به ۲ خاطره اختصاص یافته، اولی با عنوان من و پدرم و العریض به قلم دكتر علوی الهاشمی و دومی خاطره ای از دكتر غازی القصبی به نام استاد... و من
در بخش ششم نامه های ابراهیم العریض مورد بازخوانی و كنكاش قرار گرفته كه از جمله بخش های خواندنی همراه خیام است.
جذاب ترین بخش كتاب برای خوانندگان فارسی زبان آن ترجمه رباعیات خیام است. در این بخش رباعیات ابتدا به زبان اصلی (فارسی) آمده و در كنار آنها ترجمه عربی آنها توسط ابراهیم العریض ارائه شده است. ابراهیم العریض یك صد و پنجاه و دو رباعی خیام را ترجمه كرده است.
نمونه ای از شعر العریض بخش دیگری از كتاب است كه نمونه های عربی و فارسی آنها در كنار یكدیگر به خوانندگان فارسی زبان ارائه شده است. شاعر در یك نگاه بخش پایانی كتاب است كه در آن علاوه بر روزشمار زندگی شاعر به ۱۵ كتاب منتشره از آثار ابراهیم العریض هم اشاره شده است.

علی الله سلیمی

منبع : روزنامه همشهری