چهارشنبه سوری؛ جشنی ایرانی و کهن تر از حضور زرتشتیان

متاسفانه بسیاری از افراد خواسته یا ناخواسته چیز هایی را در مورد ایران باستان می گویند و صفت هایی را به ایرانیان و نیاکان ما نسبت می دهند كه درست و علمی نیست. از آن جمله می توان به ، نسبت دادن چهارشنبه سوری به آتش پرستان و ذکر این مطلب که این جشن متعلق به زرتشتیان است و آنها نیز آتش پرست هستند ، اشاره کرد.
متاسفانه این سخنان نادرست و غیر علمی که هنوز با شنیدن نام زرتشت و زرتشتیان به گوش می رسد صد در صد نادرست و توطئه ای برای نابود کردن گذشته ایران و سابقه یکتا پرستی ایرانیان است. جای بسی تاسف است که ما ایرانیان درحالی این سخنان را درباره نیاکان خود به زبان می آوریم که سازمان جهانی یونسکو سال ۲۰۰۳ را ، سال بزرگداشت اندیشه های اشوزرتشت (درود خدا بر او باد) نامگذاری می کند .
ایران را با عنوان کشوری معرفی می کند که داری سابقه ای ۳هزار ساله در پرستش خدا است . حال چگونه انسانی که خدا می پرستد ، آتش پرست می شود.« مرکزیت آتش دردرین زرتشتی شاید یکی از شناخته شده ترین جنبه های این دین باشد ، اما بد تعبیر شده است»(۱). ما باید بیشتر در مورد تاریخ و فرهنگ گذشته خود بدانیم تا هر كسی هرچیزی كه دلش خواست به ایرانیان باستان ونیاکان ما نسبت ندهد.
برای مثال در جنگ تحمیلی ، عراقی ها برای آنکه بتوانند توجه دیگر کشور های مسلمان را به سوی خود جلب کنند ، در تبلیغات خود اعلام می کردند که در حال جنگ با آتش پرستان هستند . البته آنها نیز می دانستند که ایرانیان نه در گذشته و نه در حال ، جز خدای یگانه را ستایش نکرده اند. پس آگاهی از سنن و گذشته خود برای هر فرد یک نیاز است و این مسئله درمورد ایرانیان که دارای تاریخ و فرهنگی بزرگ هستند،بسیار لازم و ضروری است.این ضرورت زمانی بیشتر خود نمایی می کند که بدانیم مستشرقین برای شناخت ایران و فرهنگ آن بیشتر به کتاب هایی استناد کرده اند که تاریخ نویسان کشورهای شکست خورده از ایران آنها را به نگارش در آوره اند.
● چهارشنبه
پس از تقسیم ماه به بخش های کوچک تر به نام هفته ، برای هر روز نامی انتخاب شد که چهارشنبه یک از آنها است. چها رشنبه ، پنجمین روز هفته ، بین سه شنبه و پنج شنبه است . اما درمورد این نام گذاری نظرات مختلفی وجود دارد. بسیاری معتقدند که درایران باستان واژه های شنبه ، یکشنبه و چهارشنبه و ..... وجود نداشته است و ایرانیان برای نامگذاری روزها از نام ایزدان استفاده می کردند، مانند : هرمزد روز ، بهمن روز و...... . اما پس از اسلام، تقسیم بندی ماه ها به هفته وهفت روز، پذیرفته شد. بر این اساس بسیاری معتقدند، چهارشنبه سوری متعلق به ایران پس از اسلام است .
از طرفی نظری جود دارد که نام گذاری روزها براساس ایزدان متعلق به زرتشتیان است. اما، در ایران باستان ادیان دیگری مانند مزدكی ، مانوی نیز وجود داشتند ؛ پس اگر چیزی در ایران وجود داشت كه ریشه آن به دین زرتشت نرسید نمی توان گفت ایرانی نیست. ممکن است روزهایی با نام شنبه ، یکشنبه و .... در دیگر دین های ایران باستان وجود داشته باشد. دکتر "ابوالقاسم اسماعیل پور" متخصص ادبیات ایران باستان و ادبیات و هنر مانوی در این باره ، می گوید « البته این كه می گویند ؛ قبل اسلام روز ی با نام چهارشنبه نداشتیم ، چندان قطعی نیست . من در متون مانوی كه مربوط به دوران ساسانی است، به متنی بر خورد كردم كه به "دوشنبه" اشاره می كند . شاید در دین زرتشتی چهار شنبه نبوده است ،اما در ادیان و كشور های دیگر ممكن است وجود داشته باشد. ممکن است این مراسم از طرف مانویان در ایران گسترش پیدا کرده باشد و در ادامه تبدیل به یک جشن ملی شده است».
دیدگاه دیگر این است که ؛ چهارشنبه سوری همان« جشن سوری » است که درایران باستان برگزار می شد و در گذر زمان و هم زمان شدن آن با شب چهارشنبه(سه شنبه شب) تبدیل به چهار شنبه سوری شده است. پس این جشن متعلق به ایران پیش از اسلام است و سابقه ای طولانی دارد .
اما در فرهنگ ایرانیان اعداد از نظر نمادین دارای معانی خاصی است . برای مثال عدد هفت در نزد ایرانیان مقدس است ، که این مسئله را می توان در سفره هفت سین و یا فراهم کردن هفت توده آتش در چهارشنبه سوری برای پریدن از روی آن اشاره کرد. شاید انتخاب چهارشنبه به دلیل وجود چهار فصل سال باشد که در چهارشنبه آخر سال به پایان می رسد. پس می توان توجیه كردكه مردم برای این كه چهار فصل به پایان خود رسیده است و سال جدیدی آغاز می شود جشن می گیرند و آتش که نماد روشنایی و نابود کننده تاریکی و سرما است ، نقش اصلی را دراین جشن بازی می کند. ابوریحان بیرونی در كتاب" آثار الباقیه" « چهار را از نظر نجومی نحس می داند ». پس توجیه دیگر این است كه مردم برای از بین بردن نحسی این روز آتش درست می كنند .
● جشن سوری یا چهار شنبه سوری
« واژه جشن از کلمه « یسنه» آمده که ریشه اوستایی دارد و به معنی ستایش کردن است . بنابراین معنی واژه جشن، ستایش و پرستش است . هدف از برگزاری جشن ها در ایران باستان ، ستایش پرودگار ، گردهمایی مردم، سرور و شادی، داد و دهش و بخشش به بینوایان و زیردستان بوده است»(۲).
سور (sur ) واژه ای پهلوی است که به معنای : مهمانی، بزم، جشن، جشن عروسی آمده است. و " سوری" نیز به معنای : گل سرخ رنگ، رنگ سرخ ، شادی و چیزی که به رنگ سرخ باشد مورد استفاده قرا گرفته است.
پس چهارشنبه سوری را می توان یک جشن و شادی دانست که با سرخی همراه است و این سرخی همان آتش است. اما اگر بپذیریم که چهارشنبه سوری همان جشن سوری است و جشن سوری به معنای ستایش آتش؛ نباید این ترکیب ما را به اشتباه بیاندازد که مردم آتش را به عنوان خدا ستایش می کردند. همانطور که پیش تر گفته شد هر چیز خوبی به خدا نسبت داده می شود و دراین میان روشنایی آتش که مهم ترین نقش را در زندگی بشر بازی می کند ، نشانی از حضور خداوند است. اگر بخواهیم برای این نوع ستایش مثالی ذکر کنیم می توان به ستایش کعبه که قبله مسلمانان است اشاره کرد. آیا مسلمانان در کعبه به ستایش سنگ می پردازند یا به ستایش خداوند؟
. بدون شک کعبه مکانی روحانی است که انسان را به یاد خدا می اندازد و انسانی که به سوی آن سجده می کند، نه برای سنگ که برای بزرگی خداوند به خاک افتاده است . توجه به آتش و احترام به آن نیز برای انسان ایران باستان چنین بوده است و هم اکنون نیز در بسیاری از ادیان ، روشن کردن آتش پیش از نیایش مرسوم است که می توان برای مثال به « روشن کردن شمع» در مکان های مقدس اشاره کرد. پس جشن سوری یا چهارشنبه سوری مراسمی است که مردم در کنار آتش به شادی می پردازند و این شادی نوعی ستایش و سپاس از خداوند است که با پایان دادن به زمستان و تولد بهار و سبزی به آنها زندگی تازه می بخشد.
● نقش آتش در چهارشنبه سوری و فرهنگ ایرانی
احترام به چیزهای که انسان را به یاد خدا می انداز یکی از ویژگی ها انسان با ایمان و معتقد است. این خصوصیت در مردم ایران باستان در احترام به آب و آتش و طبیعت به خوبی نمایان است.« آتش ، نشانه ای از حضور خدا ، در همه آیین های ایران باستان مقامی والا دارد »(۳). این احترام امروز زرتشتیان و ایرانیان باستان به آتش نیز ازایمان آنها نشات می گیرد. پس ، بر خلاف تصور عامیانه ای كه وجود دارد و بیشتر توسط دشمنان ایران رواج یافت ، ایرانیان آتش را خدا نمی دانستند بلكه، به عقیده آنها آتش مظهر روشنایی و روشنایی مظهر دانش و نابود کننده تاریکی و بدی است ؛ به همین دلیل است كه ایرانیان برای آتش احترام قائل بوده و آن را نشانه ای از حضور خداوند می دانستند .
نباید فراموش كرد آتش به خاطر نقشی كه در زندگی مردم از نژادها و ملیت های مختلف گذشته داشته است برای همه ادیان باستانی مقدس بوده و این احترام به آتش و استفاده از آن در جشن ها نه تنها در ایران بلکه در بیشتر جوامع مرسوم بوده و چندان عجیب نیست . برای مثال می توان ، احترام گذاشتن به آتش در کشور هند و یونان اشاره کرد.
« آتش کانون مناسک هندو زردشتی بوده است ، اما ریشه های آن به دوران هند و اروپایی بازمی گردد.گرچه هم عقیده و هم اعمال ( دینی مربوط به آتش ) به دوران پیش از زردشت تعلق دارند ، اما کاملا" رنگ زردشتی به خود گرفته اند و در اسطوره شناسی ایرانی غالبا" دشوار است که عقاید قدیم را از متاخر جدا سازیم . آتش پسر اهور مزدا ، نشانه مرئی حضور او و نمادی از نظم راستین اوست و یکی از پارسیان کنونی در (مسانی ، صفحه ۸۰)، می نویسد :« واقعا" چه چیز می تواند بیش از شعله پاک بی آلایش نماینده طبیعی و والای خدا باشد که خود « نورجاودانی» است ؟»(۱)
این نگاه مقدس به آتش که روشنی بخش و یاد آور وجود خدایی بزرگ و آفریننده روشنی برای انسان است ، از گذشته های دور با ایرانیان بوده و هم اکنون نیز در بسیاری از مراسم های ایرانی به چشم می خورد. به همین دلیل حضور آتش در جشن های ایرانی و برگزاری جشن چهارشنبه سوری ، که خبر از پایان سرما و تاریکی می دهد نشان ایمان و احترام نیاکان ما به بخشندگی خداوند است .
● جشن چهار شنبه سوری
عده ای براین با این باورند که ؛ در ایران باستان روزی با عنوان چهار شنبه سوری نداشته ایم و اعتقاد دارند ، چهار شنبه سوری پس از اسلام به وجود آمده و برگرفته از جشن "پنجه" است ؛ جشنی كه پیش از اسلام ، زرتشتیان برای شادی روان نیاكان برگزار می كردند. جشن" پنجه" از جشن های " گهنبار" متعلق به زرتشتیان است كه آخر سال برای روان نیاكان برگزار می گردید. چرا كه زرتشتیان اعتقاد داشتند در پنج روز آخر سال روان نیاكان به خانه باز می گردد تا از زندگی و شادی آن ها با خبر شود.
اما عده ای دیگر این نظر را رد می کنند و معتقدند؛ جشن چهارشنبه سوری" جشن پنجه" نیست چون كه "جشن پنجه" بن مایه زرتشتی دارد و در پنج روز آخر سال برگزار می شود و در آن" میر نوروز" به حكومت می پردازد در حالی كه جشن " سوری" یك جشن ساده و ابتدایی است و به هیچ عنوان یك جشن دینی و آیینی نیست. ما سند مكتوبی در مورد چهارشنبه سوری در متون مقدس زرتشتی نداریم و به همین دلیل فقط می توان گفت، شاید،این جشن تنها متعلق به زرتشتیان نبوده است.
"جشن سوری" یا چها رشنبه سوری جشن بر پایی آتش است و جشن آتش در تمام كشورها مرسوم است، اما ایرانیان با سلیقه خود این جشن را زیباتر برگزار می كرده اند.با این توصیف می توان چهارشنبه سوری یا "جشن سوری" را یك جشن بومی و ملی دانست که تمام مردم ایران با ادیان مختلف در این جشن شركت می كنند و زرتشتیان نیز كه بخشی از مردم ایران هستند، این جشن را برپا می کنند.
اما با توجه به جایگاه آتش در زندگی مردم گذشته و اینکه زرتشتیان تنها گروهی از مردم ایران را تشکیل می دهند نه تمام آنها را ؛ و اینکه آتش در دین زرتشتیان مقدس و دارای احترام است و آنها از روی آتش نمی پرند؛ و این برخلاف روش مرسوم در این روز است که مردم از روی آتش می پرند، می توان مراسم چهار شنبه سوری را جشنی متعلق به ایران باستان وپیش از زرتشتیان دانست که در طی زمان ، مراسم های دیگر به آن افزوده شده است و همانطور که گفته شد با توجه به جایگاه آتش درزندگی مردم گذشته،جشن آتش در تمام كشورها مرسوم بوده و هست، اما ایرانیان با سلیقه خود این جشن را زیباتر و گاهی به آن رنگ دینی داده اند. دکتر "منیره احمد سلطانی " متخصص فرهنگ عامه دراین باره می گوید:« بیشتر جشن های ایرانی با رفتار های دینی همراه بوده است.
جشن های ایرانی دارای ریشه و اندیشه خاصی هستند و بر خلاف تصور عامیانه ای كه وجود دارد، ایرانیان آتش را خدا نمی دانستند، بلكه به عقیده آن ها آتش مظهر روشنایی و روشنایی مظهر دانش است. به همین دلیل است كه ایرانیان برای آتش احترام قائل بوده و آن را نشانه ای از حضور خداوند می دانستند . این امر یكی از دلایل حضور آتش در جشن های ایرانی مانند چهارشنبه سوری است، كه به مرور زمان جنبه دینی و اعتقادی پیدا كرده است . دینی كردن مراسم در همه جا دیده می شود و این كار در بین ایرانیان بیشتر از اقوام دیگر صورت می گیرد؛ چون ایرانیان زودتر از تمام اقوام به ستایش خداوند پرداختند؛ به همین دلیل بیشتر جشن های ما تا حدودی ریشه دینی پیدا كرده اند».
در پایان باید گفت ؛ چهارشنبه سوری و برگزاری جشن همراه با روشن کردن آتش نه تنها در ایران ، بلکه در بسیاری از کشورهای دنیا مرسوم است . این جشن برای ایرانیان حکم استقبال از نوروز و بهار را دارد و مردم با روشن كردن آتش و گرم كردن هوا به استقبال بهار و زندگی تازه تر می روند.

سپنتا مهربان
۱- («شناخت اساطیر ایران» ، اثر ؛ جان هیلز ، ترجمه ؛ ژاله آموزگار – احمد تفضلی).
۲- (ما ایرانی هستیم ، سیروس کریمی بختیاری).
۳- ( ایران با ستان؛ نوشته: ماریژان موله، ترجمه : ژآله آموزگار ).

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی آتی‌بان