ادبیات داستانی ایران

روند تحول ادبیات معاصر ایران ، بارها ، به علتهای گوناگون اجتماعی – فرهنگی ، قطع شده و پس از یك دوره فترت با دیگر با حركتی تازه آغاز شده است . برای ارائه گزارشی به هم پیوسته از این تاریخ گسسته صد ساله ، نویسندگان را در سه نسل می توان دسته بندی كرد : پیشگامان ، نسل میانه ، نوخیزان ، آنچه ادبیات هر نسل را متفاوت با ادبیات نسل پیش می كند تغییر نحوه نگاه به زندگی و طرز تلقی از وظیفه ادبیات است . رد این تغییرات را می توان در رمانها و مجموعه داستانهای یك قرن اخیر از ۱۲۷۴ توا ۱۳۷۷ ش دنبال كرد .
● پیشگامان : از ۱۲۷۴ توا ۱۳۲۰ ش
از قصه های منظوم ادبیات متقدم از قبیل شاهنامه فردوسی و مثنوی مولوی كه بگذریم ، داستانهای منثور فراوانی داشته ایم از سمك عیار توا امیر ارسلان . اما برخلاف حكایت كوتاه كه جایگاه والایی در سنت ادبی ایران داشت ، این داستانها ی بلند هیچ گاه جدی گرفته نشدند و در حاشیه نظام ادبی مسلط ماندند و به ندرت به درجه "ادبی بودن" رسیدند .
اما تاثیر آنها را ، به هنگام دگردیسی حكایت بلند و سنتی ایرانی به رمان اروپایی احساس می كنیم.نخستین رمان نویسان ایرانی از نظر شكل بخشیدن به حوادث رمان حول محور « سفر » و شیوه شخصیت پردازی از داستانها ی بلند منثور تاثیر پذیرفته اند .
آثاری كه اینان نوشتند ثمره برخورد تجدد با جامعه ای سنتی است ؛ برخوردی كه موجد بحران نظام سیاسی و اجتماعی می شود و شكل گرفتن روشنفكرانی را در پی دارد كه ضوابط جدیدی برای اصلاح جامعه پیشنهاد می كنند .
در درون این تحولات اجتماعی و سیاسی است كه « شكلهای جدید ادبی و در درجه اول رمان رشد می كنند » . « رمان زاده بحرانی است كه بین شكلهای خلق شده برای دنیایی در شرف فروپاشی و نابودی ، و شكلهای تازه ای كه پاسخگوی وضع جدیدند » پدید می آید .
اما مهم ترین عواملی كه زمینه های مادی پیدایش رمان فارسی را فراهم آورد صنعت چاپ و مطبوعات بود . رجال اصلاح طلبی مانند عباس میرزا قاجار پس از شكست ایرانیان در جنگ با روسها به خود آمدند و دریافتند كه آینده كشور بستگی به دست یابی به علوم جدید دارد . به همین منظور محصلاتی به فرهنگ اعزام شدند . آنان در بازگشت به میهن ماشینهای چاپ را به ارمغان آوردند و اماكن پیدایش روزنامه ها و كتابها را فراهم ساختند . همچنین با ترجمه متون علمی تاریخی و ادبی ، دریچه تازه ای روبه جهان گشودند و دسترسی به متون تازه و شناخت فرهنگ غرب را آسان كردند .
چاپ با تكثیر آثار آنها از انحصار اشراف در آورد و به میان مردم برد . اما مهم ترین خدمت آن را باید در پیدایش مطبوعات دانست . مطبوعات ، با ساده كردن نثر در دگرگون سازی مفهوم ادبیات تاثیر گذاردند و به شكل گیری تفكر انتقادی یاری كردند . نشریاتی چون اختر ( چاپ استانبول ) و حبل المتین ( چاپ كلكته ) هم پایگاه و تكیه گاه نویسندگان نخستین متون داستانی جدید فارسی بودند و هم محلی برای تجربه كردن شیوه های تازه نگارش نویسنگانی چون دهخدا و جمال زاده نیز با نوشتن برای مطبوعات كار ادبی خود را آغاز كردند .
مطبوعات نثر را ساده و آماده به كار گرفته شدن در توصیفها و مكالمات كردند و مترجمان شكل تازه رمان را در معرض دید ایرانیان قرار دادند .
بحث رمان نویسی در ایران اول بار به سال ۱۲۵۰ ش در نامه میرزا فتحعلی آخوندزاده به میرزا آقا تبریزی مطرح شد . او « فن رمان را متضمن فواید ملت و مرغوب طبایع خوانندگان » دانسته بود و به دو ویژگی رمان ، آموزندگی و سرگرم كنندگی ، اشاره كرده بود آن گاه مترجمان نخستین رمانهای اروپایی در عصر قاجار در مقدمه هایی كه بر ترجمه های خود نوشتند ، كوشیدند تا با تعریف نوع ادبی جدید رمامن آن را به نظام ادبی ایران وارد كنند .
ترجمه داستان تاریخی انتقادی آخوندزاده ( ۱۱۹۱ – ۱۲۵۷ ش ) موسوم به ستارگان فریب خورده حكایت یوسف شاه در ۱۲۵۳ ش فارسی منتشر شد . نویسنده از ورای داستانی كه در عصر صفوی رخ می دهد ، خرافه پرستی ، بی قانونی و ستم چیره بر ایران عصر قاجار را توصیف می كند و راه چاره را در تشكیل « مجلس مشورتی » ازدانایان ملت می داند.
اما هنوز شرایط برای آفرینش این نحوه بیان جدید ادبی ایران فراهم نشده بود و رمان در حد یك اندیشه وجود داشت. دو دهه گذشت ، تا اینكه در ۱۲۷۴ ش حاج زین العابدین مراغه ای ( ۱۲۱۸ – ۱۲۹۰ ش ) تاجر مشروطه خواه مقیم استانبول نخستین شبه رمان فارسی را با نام سیاحتنامه ابراهیم بیك نوشت . تجسم واقع گرایانه زندگی ایرانیان میهن پرستی عمیق و انتقاد از همه جوانب جامعه ایرانی ، جلد اول این رمان سه جلدی را به صورت نمونه گویایی از واقع گرایی پرشور در دوره مشروطه در آورده است .
مراغه ای نوع ادبی متعارف زمانه سفرنامه نویسی را به صورتی تخیلی برای بیان نظریات اجتماعی – سیاسی خود به كار گرفت . در پی او عبدالرحیم طالبوف ( ۱۲۱۳ – ۱۲۸۹ ش ) در مسالك المحسنین ( ۱۲۸۴ ش ) و میرزا حبیب اصفهانی ( ۱۲۵۱ – ۱۳۱۱ ق ) در ترجمه آزاد و خلاق خود از سرگذشت حاجی بابا ( ۱۲۸۴ ش ) اثر جیمز موریه (۱۷۸۰ – ۱۸۴۹ م ) نیز از نوع ادبی سفرنامه ای بهره گرفتند . ساخت سفرنامه ای شیوه مناسبی برای نشان دادن خصلتهای
« شخصیت دوران » به شمار می آید ؛ قهرمان داستان از عزلت به در می آید و بازگشت و گذار در پهنه جامعه نابهنجاریها را می بیند و با مقایسه آنها با نظام زندگی ممالك پیشرفته لزوم تغییر آنها را گوشزد می كند .
نویسندگان عصر مشروطه بیشتر به نقش اجتماعی ادبیات توجه داشتند و برای ساختار ادبی و زیبایی شناسی رمان اعتباری قائل نبودند . داستانهایشان به اقتضای شرایط انقلابی بیشتر از آنكه جنبه تخیلی داشته باشد نقد اجتماعی و خطابه در مدح عدالت و آزادی بود .
رمان فارسی حول درگیری قهرمان با نظام حاكم برجامعه شكل می گیرد و این ویژگی عصری است كه طبقه متوسط از وضع خود آگاه می شود ، مفهوم ملت اهمیت می یابد و به فردین انسانها توجه می شود . رمان در زمانه ورود فرد عادی به عرصه رویدادهای تاریخی و معنی یافتن هستی او یكی از مهم ترین گونه های ادبی را تشكیل می دهد .
« بنیاد زیبایی شناسی جامعه ما با این تحول به كلی زیر وروشده است ؛ یعنی از آن زیبا شناسی محدود و محلی كه روبه گذشته ها و حفظ سنتها داشت به زیبایی شناسی جهانی و نامحدود كه رو به جهان آینده ورویداهای غیر مترقبه وناشناخته دارد تغییر ماهیت داده است » در سالهای پس از مشروطیت شاهد پیدایش رمان تاریخی رمان اجتماعی و داستان كوتاه هستیم .
● رمان تاریخی
نوع مطرح ادبی سالهای شكست انقلاب مشروطه و جستجوی منجیهای پرقدرت برای برقراری امنیت اجتماعی است نویسنده رویگردان از ناملایمات زمانه عظمت را در شكوه برباد رفته ایران باستان جستجو می كند . رمان تاریخی ریشه در كار فكری كسانی دارد كه در مسیر جریان به خود آیی ناشی از انقلاب مشروطه در جهت كشف تاریخ ملی كوشیدند .
از جمله این كسان میرزا آقا خان كرمانی ( ۱۲۷۰ – ۱۳۱۴ ق ) است كه تاریخ ایران باستان را با نام آیینه سكندری ( ۱۲۸۵ ش ) نوشت . كوششهای مترجمان رمانهای اروپایی مانند محمد طاهر میرزا مترجم رمانهای الكساندر دوما را نیز نباید نادیده گرفت .
« ترجمه بعضی از این گونه رمانها رشته تازه ای از ادبیات تاریخی اروپا را شناساند و اتفاقا ًَ با مذاق مردم ما خوب جور در می آمد » نویسندگان رمانهای تاریخی در بند افسانه های تاریخی و ادبیات گذشته بودند و به جای تصویر واقع گرایانه یك دوره مشخص از تاریخ به عنوان زمینه ماجراهای مهیج عشقی ورزمی استفاده می كردند . نخستین رمان از این نوع را محمد باقر میرزا خسروی ( ۱۲۲۶ – ۱۲۹۸ ش ) با نام شمس و طغرا ( ۱۲۸۷ ش ) در سه جلد درباره هجوم مغولان به ایران نوشت موسی نثری ( ۱۲۶۰ – ۱۳۳۲ ش ) در رمان عشق و سلطنت ( ۱۲۹۵ ش ) به فتوحات كوروش پرداخت . میرزا حسن خان بدیع ( ۱۲۵۱ – ۱۳۱۶ ش ) نیز سرگذشت كوروش را دسمایه رمانی با نام داستان باستان ( ۱۲۹۹ ش ) كرد .
میرزا عبدالحسین صنعتی زاده كرمانی ( ۱۲۷۵ – ۱۳۵۲ ش ) رمان دامگستران یا انتقامخواهان مزدك ( ۱۲۹۹ و ۱۳۰۴ ش ) را درباره آخرین سالهای سلطنت ساسانیان و درگیریهای آنان با مزدكیان و اعراب نوشت . از دیگر آثار او مانی نقاش ( ۱۳۰۵ ش ) و سلحشور ( ۱۳۱۲ ش ) است . حیدر علی كمالی ( ۱۲۴۸ – ۱۳۱۵ ش ) رمانهای موجوزتر و رمانتیك تری نوشت .
او در مظالم تركان خاتون ( ۱۳۰۶ ش ) حمله مغول به ایران را تصویر كرد و در لازیكا (۱۳۱۰ ش ) توصیفی به فارسی سره از جنگهای ایرانیان و رومیان ارائه داد . در میان نویسندگان رمانهای تاریخی كار علی اصغر رحیم زاده صفوی ( ۱۲۷۳ – ۱۳۳۸ ش ) به سبب وارد كردن نوعی افسانه علمی در رمان تاریخی قابل ذكر است : شهربانو ( ۱۳۱۰ ش ) نادرشاه ( ۱۳۱۰ ش ) محمد حسین ركن زاده ( ۱۲۷۸ – ۱۳۵۲ ش ) در دلیران تنگستانی ( ۱۳۱۰ ش ) به مضمونی معاصر پرداخت و مبارزات مردم جنوب با استعمارگران انگلیسی را وصف كرد .
گرایشهای ملی گرایانه كه از حمایت حكومت رضاشاه نیز برخوردار بود ، آن چنان گسترشی یافت كه حتی نویسندگانی از قبیل صادق هدایت و بزرگ علوی را نیز به نوشتن داستانهای تاریخی ترغیب كرد . از دیگر رمانهای تاریخی این دوره می توان به آثار زیر اشاره كرد : پهلوان زند ( ۱۳۱۲ ش ) نوشته علی شیراز پورپرتو معروف به شین پرتو ( ۱۲۸۶ – ۱۳۷۶ ش ) عشق و ادب ( ۱۳۱۳ ش ) ، اثر میرزا محمد علی خان آزاد ( ۱۲۵۸ – ۱۳۲۴ ش ) ، یعقوب لیث ( ۱۳۱۵ ش ) ، به قلم یحیی قریب ، پیامبر ( ۱۳۱۶ ش ) ، اثر زین العابدین رهنما ( ۱۲۷۲ – ۱۳۶۸ ش ) آشیانه عقاب ( ۱۳۱۸ ش ) ، نوشته زین العبدین مؤتمن ( متولد ۱۲۹۳ ش )
● رمان اجتماعی :
نوع ادبی دیگری كه سالهای ۱۳۰۰ ش پدید آمد رمان اجتماعی است . این نوع رمان از نظر ساختار تفاوت چندانی با رمان تاریخی ندارد و تنها به دلیل پرداختن به ماجراها و شخصیتهای معاصر از آنها متمایز می شود . شخصیتهای معاصری از قبیل كارمندان و زنان بر صحنه ظاهر می شوند و ماجراهای غم انگیزی را از سر می گذارنند كه نشانه ای از دشوارییهای زندگی شهری در آستانه ورود جامعه به « روزگار نو » است . رمان تهران مخوف ( ۱۳۰۳ ش ) نوشته مرتضی مشفق كاظمی ( ۱۲۸۱ – ۱۳۵۶ ش ) ، اثری راهگشا در این زمینه بود . نویسنده ، ضمن بازگویی داستان عشق ناكام پسری فقیر به دختری اشرافی ( تصویرهای روشنی از وضع محلات ، قهوه خانه ها ، شیره گشتخانه ها ، اماكن فساد ، راهها و چاپارخانه های عرض راه ، مسافرت با گاری و درشكه و واگن شهری ، لباسها و اندیشه ها در دوران كودتای ۱۲۹۹ ش به دست می دهد ) .
مشفق كاظمی ، كه از پایه گذاران انجمن تجددخواه « ایران جوان » ( ۱۳۰۱ ش ) بود ، توجه خاصی به وضع اسفناك زنان از طریق تصویر كردن روسی خانه ها ، نشان داد . نویسندگان متعددی از سبك ادبی و شیوه برخورد او با « مسئله زن » تقلید كردند كه از میان آنان كار احمد علی خداداده تیموری در رمانهای روز سیاه كارگر ( ۱۳۰۵ ش ) و روز سیاه رعیت ( ۱۳۰۶ ش ) ارزش بیشتری دارد . او كوشید تا بر اساس مشاهدات خویش ، و نه الگو برداری از رمانهای احساساتی ، تصویری عینی از زندگی زنان روستایی و شهرستانی ، در سالهای جابه جایی حكومت قاجار به حكومت پهلوی ، ارائه كند .عباس خلیلی ( ۱۲۷۲ – ۱۳۵۰ ش ) در روزگار سیاه ( ۱۳۰۳ ش ) ، انتقام (۱۳۰۴ ش ) و اسرار شب ( ۱۳۰۵ ش ) یحیی دولت آبادی ( ۱۲۴۱ – ۱۳۱۸ ش ) ربیع انصاری ( متولد ۱۲۸۳ ش ) در جنایات بشر با آدم فروشان قرن بیستم ( ۱۳۰۸ ش ) ، محمد مسعود ( ۱۲۸۰ – ۱۳۲۶ ش ) در تفریحات شب ( ۱۳۱۱ ش ) در تلاش معاش ( ۱۳۱۲ ش ) و اشرف مخلوقات ( ۱۳۱۳ ش ) و محمد حجازی ( ۱۲۷۹ – ۱۳۵۲ ش ) در هما ( ۱۳۰۷ ش ) و زیبا ( ۱۳۱۲ ش ) و جهانگیر خلیلی ( ۱۲۸۸ – ۱۳۱۸ ش ) درمن هم گریه كرده ام ( ۱۳۱۱ ش ) نیز در این نوع ادبی طبع آزمایی كرده اند .
زیبایی محمد حجازی را می توان بهترین رمان اجتماعی عصر رضا شاه دانست . نویسنده ، در این اثر ، گزارشی واقع گرایانه از سیر حوادث و رئانشناسی اجتماعی سالهای ۱۲۹۰ ش به دست می دهد و حركت جامعه ای سنتی به سوی تجدد و شهرنشینی را توصیف می كند . او می كوشد تا رابطه ای با زمان و واقعیت برقرار كند و اعمال شخصیتها را متكی بر محیط نشو و نمای آنها پیش برد ؛ و ددرونمایه عمده زمانه خود چالش تجدد با سنت را به شكل « مسئله زن » مطرح كند .
داستان كوتاه . با وجود پدید آمدن رمانهای تاریخی و اجتماعی ، نثر معاصر همچنان شاخه ای نورسته در سایه درخت تناور ادبیات كهن ایرانی بود . با پیدایش داستانهای كوتاه جمال زاده ، هدایت و علوی ، نثر معاصر گام در راهی نهاد كه هویت ویژه آن را تعیین می كرد .
سید محمد علی جمال زاده ( ۱۲۷۱ – ۱۳۷۶ ش ) نخستین مجموعه داستان واقع گرایانه ایرانی را با نام یكی بود و یكی نبود ( ۱۳۰۰ ش ) ، نوشت . او در هر داستان ، با نثر شیرین ، به تصویر یك « تیپ » اجتماعی پرداخت و كهنه پرستی و رخوت اجتماعی را با طنزی سرشار از غم توصیف كرد . منتقدان (دیباچه) این كتاب را ۰بیانیه) نثر نوین فارسی دانسته اند .
جمال زاده در آن از نویسندگان ایرانی می خواهد كه بازبانی ساده و همه فهم به نوشتن رمان و داستان كوتاه روی آورند تا (دموكراسی ادبی) كه مكمل دموكراسی سیاسی است ‘ جامه عمل بپوشد. پیش از او میرزا حبیب اصفهانی و علی اكبر دهخدا (۱۲۵۸-۱۳۳۵ ش ) در قطعه های داستانی كه از سال ۱۲۸۶ش تحت عنوان چرند و پرند ‘ در روزنامه صوراسرافیل می نوشت ‘ در آثار خود زبان و اصطلاحات عامیانه به كار می بردند . از آنان كه هم زمان با جمال زاده ‘ داستان كوتاه نوشته اند می توان از حسن مقدم (۱۲۷۴-۱۳۰۴ش) سعید نفیسی (۱۲۷۴-۱۳۴۵ش) و كریم كشاورز (۱۲۷۹-۱۳۶۵ش) نام برد .
نویسنده ای به نام یوسف عمو ‘ پیش از اینان طی سالها ۱۲۸۸-۱۲۸۹ش در روزنامه خیرالكلام ۴۷ حكایت كوتاه نوشت .
اما داستان كوتاه با آثار صادق هدایت (۱۲۸۱-۱۳۳۰ش)در فرهنگ ایران جایگاه واقعی خود را یافت و به تدریج یكی از شاخه های اصلی ادبیات معاصر شد. هدایت كوتاه كه با ادبیات جدید اروپا آشنا بود در زنده به گور (۱۳۰۹ش) سه قطره خون (۱۳۱۱ش) سایه روشن(۱۳۱۲ش) علویه خانم (۱۳۱۲ش) و وغوغ ساهاب (۱۳۱۳ش) زندگی عامه مردم را با اصطلاحات خود آنان به همان خوبی ترسیم كرد كه هزار توی ذهنیات روشنفكران سرخورده و هراسان را با رمان مشهور او بوف كور (۱۳۱۵ش) ادبیات معاصر از مرحله نوشتن (رمانس) های تاریخی و اجتماعی در می آید و پا به عرصه رمان می نهد .
هدایت برخوردی انتقادی با نظام اجتماعی و هنری زمانه خود دارد در حد هنجارهای ادبی رایج نمی ماند و مبدع سبكی تازه می شود تا این زمان رمان وسیله ای برای سفرنامه نویسی یا خطابه و پند و اندرز بود. اما هدایت به زیبایی شناسی رمان به عنوان یك شكل مستقل ادبی اهمیت بخشید . ستجوی نقاش روی قلمدان (راوی بوف كور) گشت و گذار قهرمان رمان عصر مشروطه بر پهنه جامعه متلاطم یا سر و گوش آب دادن قهرمان رمان اجتماعی در مكانهای فساد نیست جستجوی در درون است برای بازشناسی خود تا بتواند به عنوان انسانی با فردیت خلاق درباره جامعه و مسائل آن بیندیشد.
بزرگ علوی (۱۲۸۲-۱۳۷۵ش) كه دانش آموخته آلمان بود در بازگشت به میهن به حلقه یاران هدایت (گروه ربعه) پیوست ‘ نخستین مجموعه داستان او چمدان (۱۳۱۳ش) به همان اندازه از رمانتیسم آلمانی تاثیر پذیرفته است كه از آثار هدایت ‘ علوی ‘ مثل هدایت با نشان دادن تناقضات درونی شخصیتها‘ گزارشهای ساده جمال زاده را تا حد داستان روان شناختی ارتقا داد. اما به سبب پیوستن به گروه تقی ارانی و نوشتن برای مجله مادی مذهبانه دنیا (۱۳۱۲ش۹ در سال ۱۳۱۶ش دستگیر و زندانی شد . پس از سقوط رضاشاه علوی از بند رست و با نوشتن ورق پاره های زندان (۱۳۲۰ش) و پنجاه سه نفر (۱۳۲۱ش) پایه گذار (ادبیات زندان) در ایران شد . نسل میانه از ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ش
پس از سقوط رضاشاه و بازشد درها به روی اندیشه های گوناگون سیاسی و فرهنگی ‘ ادبیات متنوعی شكل گرفت . از سویی با افزوده شدن بر تعداد نشریات هفتگی ‘ پاورقی نویسی به دوران اوج خود رسید . پاورقی نویسان توانستند با تعلیقهای حساب شده داستانهایشان خوانندگان را در اشتیاق دانستن بقیه ماجرانگه دارند. حسی مسرور(۱۲۶۷-۱۳۴۷ش) رمان پنج جلدی ده نفر قزلباش (۱۳۳۵ش) را درباره دور صفویه نوشت .
حسینقلی مستعان (۱۲۸۳-۱۳۶۲ش) داستان تاریخی رابعه و داستانهای عاشقانه شهرآشوب و آفت (۱۳۳۴-۱۳۳۶ش) را پدید آورد . ابراهیم مدرسی (۱۲۹۷-۱۳۶۸ش) رمانهایی از قبیل پنجه خونین ‘ پیك اجل و عشق و انتقام نوشت . ام زمانی آشتیانی (۱۲۹۴-۱۳۶۸ش) رمانهای به هم پیوسته دلشاد خاتون و زیبای مخوف را در ۱۲۰۰۰ صفحه به شل جزوه های هفتگی منتشر كرد از معروف ترین پاورقیهای اجتماعی این دوره می توان باشرفها (۱۳۲۵ش) نوشته عماد عصار (۱۲۷۶-۱۳۳۶ش) را نام برد.
در سالهای پس از كودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش پاورقیهای تاریخی – عشقی شاپور آرین نژاد نویسنده ده مرد رشید (۱۳۳۵ش) حمزه سردادور (۱۲۷۵-۱۳۴۹ش) جواد فاضل (۱۲۹۳-۱۳۴۰ش) احمد ناظر زاده كرمانی (۱۲۹۶-۱۳۵۵ش) صدرالدین الهی و ذبیح اله منصوری (۱۲۷۴-۱۳۶۵ش) صفحات مجلات پرشمارگان هفتگی را پر می ردند .
اما پاورقی نویسی شاخه های دیگر هم یافت مثل داستان فكاهی اسمال در نیویورك (۱۳۳۴ش) اثر حسین مدنی (متولد ۱۳۰۵ش) یا داستهای اجتماعی – انتقادی تحصیلكرده ها (۱۳۳۴ش) از مشفق همدانی (متولد(۱۲۹۱ش) نیمه راه بهشت (۱۳۳۲ش) و آتشهای نهفته (۱۳۳۹ش) اثر سعید نفیسی ‘ عشق و سیاست یا سقوط یك استاد ۰۱۳۲۸ش) نوشته قاسم لاربن (متولد ۱۲۹۳ش) و سیصد ضربه شلاق (۱۳۳۱ش) اثر محمود دژكام (متولد ۱۲۹۶ش) دهه ۱۳۴۰ش را می توان پایا دوران رونق پاورقی نویسی دانست .
مجموعه های تلویزیونی و فیلمهای سینمایی بخش عمده ای از خوانندگان رمانهای سرگرم كننده را جذب می كنند . خوانندگان فهیم تر نیز مجلاتی چون كتاب هفته را جانشین جزوه های هفتگی می كنند البته بعدها و امروز هم پاورقی نوشته می شود اما این نوع ادبی جایگاهی را كه در دهه های ۱۳۲۰ و ۳۳۰ ش داشت از دست داده و به انتهای صحنه ادبی رانده شده است.
گرایشهای نوین ادبی دهه ۱۳۲۰ش فضاهای رشد خود را در ماهنامه های روشنفكرانه ای از قبیل سخن ‘ مردم ‘ پیام نو و جزآنهایافتند . داستان نویسی تنوعی در خور یافت علی دشتی (۱۲۷۴-۱۳۶۰ش) نویسنده فتنه (۱۳۲۴ش) داستانهای عشقی – روانی در بیان نفسانیات زنان اشرافی می نوشت جعفر شریعتمداری (درویش) متولد ۱۳۰۲ش نویسنده كعبه (۱۳۲۴ش) همین شیوه را به شكلی عرفانی تر ادامه داد پایگاه داستانهای سوررئالیستی و تخیلی ‘ مجله خروس جنگی (۱۳۲۹-۱۳۳۰ش) بود كه غلامحسین غریب (۱۳۰۲-۱۳۸۳ش) در آن قلم می زد .
اما نویسندگان دیگری هم پیرو این مشی بودند كاظم تینا(۱۳۰۸-۱۳۶۹ش) نویسنده آفتاب بی غروب (۱۳۳۲ش) و احمد شاملو(۱۳۰۴-۱۳۷۹ش) نویسنده زن پشت در مفرغی(۱۳۲۹ش) داستانهایی هم از نویسندگان زیر منتشر می شود : محمود اعتماد زاده به آذین (متولد ۱۲۹۳ش) نویسنده دختر رعیت (۱۳۳۱ش) سیمین دانشور(متولد۱۳۰۰ش) رسول پرویزی (۱۲۹۸-۱۳۵۶ش) نویسنده شلوارهای وصله دار(۱۳۳۶ش) ابوالقاسم پاینده (۱۲۸۷-۱۳۶۳ش) نویسنده در سینمای زندگی (۱۳۳۷ش)
پایگاه عمده ترین گرایش ادبی واقع گرایی سایت زده نشریات حزب توده بود . این گرایش به ویژه پس از برگزاری نخستی كنگره نویسندگان ایرانی (۱۳۲۵ش) برحیات ادبی تفوق یافت . قطعنامه كنگره تحت تاثیر اندیشه های فاطمه سیاح و احسان طبری بر لزوم برنامه ریزی برای هدایت ادبیات به راه رئالیسم تاكید كرد و از نویسندگان خواست در راه خدمت به توده مردم قلم زنند تاثیر این دید در داستانهای تمثیلی هدایت در ولنگاری (۳۲۳ش) و حاجی آقا (۱۳۲۴ش) محسوس است . نویسندگان نشریات حزبی از قبیل محمدعلی افراشته (۱۲۸۷- ۱۳۳۸ش) علی مستوفی (احمدصادق) ۱۳۰۶-۱۳۶۵ش داستانهایی انتقادی با ارزش ادبی ناچیز نوشتند.
اما برجسته ترین نویسنده این جریان بزرگ علوی با رمان چشمهایش (۱۳۳۱ش) و مجموعه داستان نامه ها(۱۳۳۰ش) است او در رمان خود تهران خفقان زده عصر رضاشاه را محور كار قرار می دهد اما در اصل به یك ماجرای عاشقانه رمانتیك در طرحی جستجوگرانه می پردازد ك یادآور هیجان و تعلیق داستانهای پلیسی است .
صادق هدایت پس ار سگ ولگرد (۱۳۲۱ش) داستانهای حاجی اقا و توپ مرواری و رساله پیام كافكا (۱۳۲۷ش) را در ضدیت با جلوه های مادی و معنوی اقتدار نوشت. محمد علی جمال زاده سكوت بیست ساله خود را شكست و یكی پس از دیگری آثاری منتشر كرد و در تمامی آنها به ناكامی تاثر آور انسانی پاكدال در مصاف با تعصب و سنت به صورتی خاطره ای پرداخت : دارالمجانین (۱۳۲۰ش) راه آب نامه (۱۳۲۶ش) سروته یك كرباس(۱۳۳۵ش) شاهكار (۱۳۳۷ش) در همین دوران نسل تازه ای از نویسندگان داستان كوتاه پدید آمد كه شخصیتهای اصلی آن صادق چوبك ‘ جلال آل احمد و ابراهیم گلستان بودند .
اینان متاثر از ادبیات رئالیستی امریكا به نثر و ساختمان داستان توجهی جدی داشتند . صادق چوبك ۰۱۲۹۵-۱۳۷۷ش) آدمهای مطرود پایین ترین لایه های اجتماعی را به داستانهایش راه داد و كوشید تا با تولید دیگر بار لحن آنها شخصیت و راه و روش زندگیشان را به نمایش بگذارند . داستانهای دو مجموعه خیمه شب بازی (۱۳۲۴ش) و انتری كه لوطیش مرده بود(۱۳۲۸ش) از لحاظ فضاسازی و نمایش روابط شخصیتها از ورای گفتگوهای زنده و طبیعی از آثار خواندنی ادبیات ایران بشماره می آیند چوبك پس از رمان تنگسیر (۱۳۴۲ش) رمان سنگ صبور (۱۳۴۵ش) را به شكلی نوگرایانه نوشت و دو مجموعه چراغ آخر (۱۳۴۴ش) و روز اول قبر(۱۳۴۴ش) را منتشر كرد . جلال آل احمد (۱۳۰۲-۱۳۴۸ش) نخستین داستانهای خود دید و بازدید (۱۳۲۴ش) از رنجی كه می بریم ۰۱۳۲۶ش) سه تار (۱۳۲۷ش) و زن زیادی (۱۳۳۱ش) را از نظرگاه آدمی بیگانه از جمع نوشت كه در مرز بین اعتقاد و بی اعتقادی معلق است .ستوده ترین داستان بلندش مدیر مدرسه (۱۳۳۷ش) را درباره مدیری از نسل شكست خورده از كودتا نوشت كه پناهی آرام می جوید و نمی یابد . نثر شتابناك و محاوره ای خاص آل احمد كه در نویسندگان هم دوره اش تاثیر بخشید از همین داستان رخ می نماید . آل احمد آنگاه رمانهای نون والقلم (۱۳۴۰ش) و نفرین زمین (۱۳۴۶ش) را تحت تاثیر غرب زدگی (۱۳۴۱ش) نوشت . كتاب كه او را به عنوان نظریه پرداز بازگشت به سنتها و اصالتهای بومی و مذهبی معرفی كرد.
گلستان (متولد ۱۳۰۱ش) متاثر از نویسندگانی چون همینگوی و فاكنر‘ از صناعت داستان نو برای نوشتن آثارش بهره گرفت داستانهای آذر ماه آخر پایز (۱۳۲۸ش) و شكارسایه (۱۳۳۴ش) را در توصیف سرگردانی روشنفكرانی نوشت كه آرمانهایی را كه به آنها دل بسته بودند پوچ می یابند و در پیدا كردن راه دلخواه سرگردان می شوند در مجموعه جوی و دیوار و تشنه (۱۳۴۶ش) موسیقی درونی كلمات در پدید آوردن نثری متناسب با موضوع نقشی بسزا دارد . كتاب مد و مه (۱۳۴۸ش) كه در بردارنده زیباترین داستانهای خاطه ای گلستان است او را به عنوان شاعر تنهایی در داستان نویسی ایران معرفی می كند .
در سالهای پس از كودتای سال ۱۳۳۲ش نویسندگان از سیاست پرهیز كردند و دردهای جاودانه بشری مثل عشق و انزوا و مرگ را در ساختاری دینی – اسطوره ای مطرح كردند از جمله تقی مدرسی (۱۳۱۱-۱۳۷۶ش) رمان عاشقانه یكلیا و تنهایی او (۱۳۳۴ش) را براساس قصه های توراث نوشت بهرام صادقی (۱۳۱۵-۱۳۶۳ش) در رمان ملكوت (۱۳۴۰ش) تركیب دلپذیری از زندگی واقعی و مفاهیم فراطبیعی ارائه داد. او در داستانهای واقع گرایانه سنگر و قمقمه های خالی (۱۳۴۹ش) دیدی تلخ و طنزآمیز و حساسیتی تكان دهنده نسبت به زندگی را با شناخت دقیق از نوع ادبی داستان نو در می آمیزد هنر او در آن است كه روال مالوف زندگی را از چنان زاویه ای شان می دهد كه غیرطبیعی بودن آن آشكار می شد . در میان مهم ترین نویسندگانی كه كارخود را در این دوره آغاز می كنند می توان از غلامحسین ساعدی ‘ منوچهر صفا (غ.داوود) نادر ابراهیمی ‘ محمود كیانوش ‘ احمد محمود و بهمن فرسی نام برد.
در سالهای ۱۳۴۰تا ۱۳۵۷ش توجه به انحطاط فرهنگ و زندگی اهل قلم را به نگرش انتقادی نسبت به شبه مدرنیسم چیره برجامعه و یافتن راه حلهای بومی وا می دارد . بازگشت به خویش و سنتها برای ضدیت با تجدید ترویج شده از بالا زمینه را برای رشد جریانهای مذهبی – عرفانی شریعتی و آل احمد آماده می كند . داستانهای بلند محمود دولت آبادی (متولد ۱۳۱۹ش) آوسنه بابا سبحان(۱۳۴۷ش) گاواره بان (۱۳۵۰ش) و سفر (۱۳۵۱ش) حول مضمون شناسایی محیط روستایی و بازیابی خانه پدری نوشته شده است.
ساختار داستانهای هوشنگ گلشیری (۱۳۱۶-۱۳۷۹ش) شازده احتجاب(۱۳۴۸ش) و بره گمشده راعی(۱۳۵۶ش) براساس جستجوی هویت فردی – اسطوره ای خویش در فضایی ترس زده و رو به زوال شكل می گیرد . نویسندگانی از قبیل سیمین دانشور و احمد محود (۱۳۱۰-۱۳۸۱ش) در رمانهای سووشون ۰۱۳۴۸ش) و همسایه ها (۱۳۵۳ش) بخشهایی از تاریخ معاصر را توصیف می كنند كه تفسیرهای رسمی خواستار فراموشی آنهاست .
بازیابی زمانهای از دست رفته بن مایه آخرین آثار علوی ‘ چوبك و گلستان را نیز تشكیل می دهد. آثاری كه در این دوره پدید می آید از حیث كمی و كیفی قابل توجه است به طوری كه می توان این سالها را مرحله گذار از آثار تجربی آغازین به ادبیاتی كمابیش شكل گرفته تلقی كرد . شكوفایی ادبیات معاصر از سویی ناشی از دگرگونیهای اجتماعی دهه ۱۳۴۰ ش رشد جامعه شهری و گروههای روشنفكری و از سوی دیگر نتیجه مسدود شدن راه فعالیتهای حزبی و سیاسی است . ار در سالهای ۱۳۲۰-۱۳۳۰ش بیشتر توان روشنفكران صرف كارهای مطبوعاتی و حزبی می شد در این دوره این توان به سوی خلاقیتهای ادبی و هنری جریان می یابد. این خلاقیتها در شاخه های گوناگون تجلی می یابد از جمله می توان به شكل گیری گروهی از زنان نویسنده اشاره كرد كه در آثار حدیث نفس گونه خود زندگی درونی پرمایه ای را به نمایش می گذارند . مهشید امیرشاهی ‘ گلی ترقی ‘ شهرنوش پارسی پور ‘ میهن بهرامی ‘ غزاله علیزاده و نیز سیمین دانشور كه شاهكار خود را در این دوره منتشر كرد.
ادبیات روستایی و اقلیمی به عنوان نشانه ای از تلاش روشنفكران برای راهیابی به دورن روستاها پیوند با خلق و جستجوی هویت بومی ‘ رشدی چشمگیر داشت . گزارشهای روستایی فراوانی در چنگهای شهرستانی و مجلاتی از قبیل خوشه (دوره احمدشاملو) و فردوسی به چاپ رسید كه از میان پدید آورندگان انها چند نویسنده سربرآوردند : سید حسین میركاظمی ( متولد ۱۳۲۱ش) منوچهر شفیانی (۱۳۱۹-۱۳۴۶ش) امین فقیری (متولد ۱۳۲۳ش) نویسده دهكده پرملال (۱۳۴۷ ش) و بهرام حیدری نویسندگانی چون صمد بهرنگی (۱۳۱۸-۱۳۴۷ش) محمود دولت آبادی ‘ بهروز دهقانی و علی اشرف درویشیان ( متولد ۱۳۲۰ش) نویسنده آبشوران (۱۳۵۴ش) مشكلات روستا را به شكلی ملموس تر مطرح كردند . همدردی با مردم بی چیز و احساس معترضانه ای كه درباره عدم رعایت عدالت اجتماعی دارند مشخص كننده كار آنهاست.
غلامحسین ساعدی (۱۳۱۴-۱۳۶۴ش) داستان نویس بزرگی است كه از راز فضاهای روستایی برای آفرینش رئالیسم وهمناك خود بهره می جوید . اور در عزاداران بیل(۱۳۴۳ش) وقایع عادی روستا را با اعتقادات كابوسناك مردمی بدوی در می آمیزد و فضایی جادویی و نامتعارف می سازد در واهمه های بی نام و نشان (۱۳۴۶ش) فقر و جنون دهقانان كنده شده از زمین ‘ روشنفكران آرمان باخته و ولگردان حاشیه نشین را توصیف می كند. در ترس و لرز (۱۳۴۷ش) زندگی بدرنشینان جنوب را در چنان فضای شگفتی روایت می كند كه پیشتاز سبكی می شود كه در زمان ما به رئالیسم جادویی شهرت یافته است. رمان توپ(۱۳۴۸ش) وصفی از روستاهای آذربایجان در دوره انقلاب مشروطه است . ساعدی در گور و گهواره (۱۳۵۰ش) پنهان داشته ترین فضاحتهای زندگی شهری امروز را عیان می كند.
ویژگیهای اقتصادی ‘ فرهنگی و طبیعی خوزستان سبب رشد ادبیات اقلیم گرایانه در آنجا شد . احمد محمود ‘ در غریبه ها (۱۳۵۰ش) و پسرك بومی (۱۳۵۰ش) مسعود میناوری ‘ ناصر تقوایی (متولد ۱۳۲۰ش) در تابستان همان سال (۱۳۴۸ش) ناصر موذن و نسیم خاكسار (متولد ۱۳۲۲ش) را می توان از میان نویسندگان جنوب نام برد در میان نویسندگان شمال كشور اكبر رادی ‘ محمود طیاری ‘ احمد مسعودی ‘ ابراهیم رهبر ‘ مجید دانش آراسته آثار خواندنی تری نوشته اند.
اما سالهای ۱۳۴۰-۱۳۵۷ ش دوره توسعه مناسبات سرمایه داری و رشد شهرهی بزرگ بود. نویسندگان متعددی به نوشتن رمان ‘ حماسه زندگی بورژوایی روی آوردند.
جمال میرصادقی (متولد ۱۳۱۲ش) در رمانهای درازنای شب (۱۳۴۹ ش) و شبچراغ(۱۳۵۵ش) و چند مجموعه داستان كوتاه ‘ ضمن توصیف زندگی مردم محلات سنتی جنوب شهر و یادآوری خاطرات دوران كودكی ‘ فسادهای زندگی شهری و بی عدالتیهای اجتماعی را تقبیح می كند برآثار میرصادقی احساسات غلبه دارد. اما مشخصه داستانهای فریدون تنكابنی (متولد ۱۳۱۶ش) طنزی اعتراضی است و یژگی داستانهای نادر ابراهیمی (متولد ۱۳۱۵ش) بینش اخلاقی و نثری خوش آهنگ و آكنده از جملات قصار است .
علی محمد افغانی (متولد ۱۳۰۴ش) در شوهر آهو خانم (۱۳۴۰ش) جعفر شهری (۱۲۹۳-۱۳۷۸ش) در شكر تلخ (۱۳۴۷ش) بهمن شعله ور(متولد ۱۳۲۰ش) در سفر شب (۱۳۴۶ش) زكریا هاشمی (۱۳۱۵ش) در طوطی (۱۳۴۸ش) رضا دانشور(متولد ۱۳۲۷ش) در نماز میت (۱۳۵۰ش) ایرج پزشكزاد (متولد ۱۳۰۶ش) در رمان طنزآمیز دایی جان ناپلئون (۱۳۵۱ش) بهمن فرسی (متولد ۱۳۱۲ ش ) در شب یك شب دو (۱۳۵۳ش) اسماعیل فصیح ( متولد ۱۳۱۳ ش) در دل كور(۱۳۵۲ش) محمود گلابدره ای ( متولد ۱۳۱۸ش) در پركاه (۱۳۵۳ش) جلوه های متنوعی از زندگی شهری و حیات طبقات اجتماعی گوناگون را توصیف می كنند .
توجه به جلوه های تجدد در آثار برخی از نویسندگان بصورت نفی شیوه های سنتی نگارش و گرایش به سبكهای نوشتاری معطوف به صورت (فورم) تجلی می یابد . نویسندگانی كه حول جنگ اصفهان و اندیشه و هنر گردآمده بودند به داستان به عنوان پژوهش می نگریستند گلشیری در رمان شازده احتجاب و مجموعه داستانهای مثل همیشه (۱۳۴۷ش) و نمازخانه كوچك من (۱۳۵۴ش) با تاكید بر اهمیت صناعت نگارش آثاری متشكل آفرید . داستانهای محمد كلباسی ‘ هرمز شهدادی نویسنده رمان شب هول (۱۳۵۷ش۹ شمیم بهار ‘ علیمرادی فدایی نیا‘ نویسنده رمان هیجدهم اردیبهشت بیست و پنح (۱۳۴۹ش) و عدنان غریفی نیز نشان از راه جوییهای آنان برای آفرینش داستان مدرن دارد.
● نوخیزان از ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۷ش
پس از انقلاب اسلام و فروریزی نظام شاهنشاهی ‘ ادبیات معاصر ایران به تدریج چنان مشخصات بارزی می یابد كه می توان از آن به عنوان آغاز یك دوره تازه ادبی سخن گفت . دوره ای كه ضمن داشتن پیوند با سنت داستان نویسی ایرانی رو به صاعتهای نوین نگارش و مضمونهای جدید دارد . تغییر نحوه دیدن نسلی كه از آتش انقلاب و جنگ و تبعات سیاسی و اقتصادی آنها گذشته است سبب تغییر حساسیتهای ادبی می شود .
همین تغییرهاست كه ادبیات یك دوره را از ادبیات دیگر دوره ها متمایز می سازد . از همین دوره می توان از شكل گیری ادبیاتی با عنوان ادبیات انقلاب اسلامی یاد كرد . نخستین آثار داستانی كه در این زمینه نوشته شد جنبه گزارشی داشت مانند.
لحظه های انقلاب ‘ اثر محمود گلابدره ای یا گام به گام با انقلاب از اكبر خلیلی كه خاطرات نویسندگان آنها از ایام انقلاب است . آثار متعددی نیز با جنبه استنادی در افشای سیاهكاریهای رژیم شاه پدید آمد. آنگاه نویسندگانی مانند ناصر ایرانی ‘ اسماعیل فصیح ‘ احمد محمود ‘ محسن مخملباف ‘ قاسمعلی فراست ‘ جواد مجابی و رضا براهنی در قالب رمان موضع انقلاب پرداختند.
در سال ۱۳۵۸ ش حوزه اندیشه و هنر اسلامی به كوشش جمعی از شاران و نویسندگان تشكیل شد كه بر نقش دین در هنر و ادبیات تاكید داشت و داستان نویسان تازه ای تریب كرد.
این نویسندگان با شروع جنگ تحمیلی در پایان تابستان ۱۳۵۹ ش ادبیات جنگ را پدید آوردند . مجموعه داستانهای دو چشم بی سو (۱۳۶۳ش) نوشته محسن مخملباف و شش تابلو (۱۳۶۰ش) اثر عبدالحی شماسی ‘ داستان بلند مرغ آمین (۱۳۶۰ش) از سیروس طاهباز و زمین سوخته (۱۳۶۳ش) اثر احمد محمود را می توان از نخستین آثار ادبیات جنگ دانست .
از سال ۱۳۵۹ ش نوشتن داستان در مورد انقلاب كاستی گرفت و نگارش داستان در مورد جنگ آغاز شد كه در سال ۱۳۶۹ ش به اوج خود رسید در طی این دهه نزدیك به ۱۶۰۰ عنوان داستان كوتاه در مجلات و مجموعه داستانها و ۴۶ رمان و داستان بلند انتشار یافت تقریباً هیچ نویسنده ای نسبت به جنگ و پی آمدهایش بی تفاوت نماند به طوری كه از ۱۳۵۹ تا ۱۳۷۳ ش بیش از ۲۵۸ نویسنده از زندگی روزانه در جبهه ها ‘ عملیات نظامی ‘ شكنجه در بازداشتگاههای دشمن ‘ آشفتگی زندگی در مناطق غیرنظامی ‘ جنگ شهرها و كشته ها و ویرانیها ‘ آوارگی مردم جنگ زده و تعارضهای پدید آمده میان مهاجران و مردم شهرهای مهاجر پذیر نوشتند.
نخستین سمینار بررسی رمان نگ در ایران و جهان برای بررسی كارهای صورت گرفه در این زمینه در سال ۱۳۷۲ ش برگزار می شود . نهادها ی گوناگون دفاتری برای حمایت و گسترش ادبیات انقلاب اسلامی و جنگ دائر می كنند. حوزه هنری ضمن تاسیس دفتر ویژه ادبیات انقلاب اسلامی مجله ادبیات داستانی را تاسیس می كند این نشریه از آبان ماه ۱۳۷۱ ش جانشین جنگ سوره می شود كه پانزده شماره آن منتشر شد .
دفتر هنر و ادبیات ایثار از سال ۱۳۶۹ ش نویسندگان را به نوشتن رمانهایی درباره جانبازان فرا می خواند در آذرماه ۱۳۶۷ش دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه هنری با هدف گردآوری و تدوین آثار ادبی و هنری به جای مانده از دوران دفاع هشت ساله به مسئولیت مرتضی سرهنگی تاسیس می شود و طی یك دهه بیش از چهارصد عنوان خاطره ‘ یادداشتهای روزانه رزمندگان ‘ داستان و نمایشنامه و فرهنگ جبهه انتشار می یابد .مركز فرهنگری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز از سال ۱۳۷۳ ش به منظور توسعه فرهنگی و ادبیات دفاع مقدس اقدام به چاپ كتاب در این زمینه می كند . همچنین می توان از بنیاد حفظ آثاز جنگ و واحد جنگ وزارت ارشاد اسلامی یاد كرد. بدین سان آثار گوناگونی در زمینه جنگ و انقلاب پدید می آید مثل باغ بلور (۱۳۶۵ش) محسن مخملباف ریشه در اعماق(۱۳۷۳ش) ابراهیم حسن بیگی ‘ نخلهای بی (۱۳۶۳ش) و گلاب خانم (۱۳۷۴ش) قاسمعلی فراست ‘ عشق سالهای جنگ (۱۳۷۳ش) حسین فتاحی قاصدك (۱۳۷۱ش) و ملاقات در شب آفتابی (۱۳۷۴ش) علی مذنی ‘ تركه های درخت آلبالو (۱۳۶۸ش) اكبر خلیلی ‘ زمستان ۶۲ (۱۳۶۶ش) اسماعیل فصیح ‘ عروج (۱۳۶۳ش) ناصر ایرانی ‘ خوابهای تلخ عمران (۱۳۷۰ش) سید یاسر هشترودی دوشنبه های آبی ماه (۱۳۷۵ش) محمدرضا كاتب ‘ پل معلق (۱۳۸۱ش ) محمدرضا بایرامی فال خون داوودغفارزادگان ‘ سفر به گرای دویست درجه (۱۳۷۵ش) احمد دهقان ‘ گنجشكها بهشت را نمی فهمند (۱۳۷۶ش) حسن بنی عامری ‘ دل دلدادگی (۱۳۷۷ش) شهریار مندنی پور شعله ها در آب (۱۳۷۸ش) مرتضی مردیها ارمیا
(۱۳۷۴ش) رضا امیرخانی و هلال پنهان ماه (۱۳۷۷ش) علی اصغر شیرزادی و آثاری از نویسندگانی چون سید مهدی شجاعی ‘ فیروز زنوزی جلالی و دیگران.
در بررسی ادبیات انقلاب اسلامی نیز آثاری منتشر شده است به سوی داستان نویسی بومی (۱۳۷۶ش) عبدالعلی دستغیب ‘ تفنگ و ترازو(۱۳۸۰ش) بلقیس سلیمانی ‘ درآمدی بر خاطره نویسی و خاطره نگاشته ها در گسترده ادب مقاومت و فرهنگ جبهه اثر علیرضا كمره ای ‘ نیم نگاهی به هشت سال قصه جنگ (۱۳۷۰ش) رضا رهگذر .
نویسندگان داستانهای جنگ در دهه ۱۳۶۰دش از خطوط قدم جهبه گزارش می دادند یا خاطرات رزم و چگونگی به شادت رسیدن همزنام را به یاد می آورند و تجربه های شركت در مخاصمه را به مضمون اصلی داستانهایشان تبدیل می كردند و اما در دهه ۱۳۷۰ ش با پایان یافتن جنگ بخش عمده ای از این ادبیات بشرح بازگشت رزمندگان از جبهه اختصاص می یابد . اغلب نویسندگان داستان سربازانی را می نویسند كه به خانه بر می گردند و با دنیای تازه ای مواجه می شوند . ادبیات جنگ طی دو دهه ای كه از عمر آن گذشته تغییرات صناعی و مضمونی گوناگونی را از گذرانده است پژوهش در آنها از نظر اجتماعی و ادبی واجد اهمیت است.
در دو دهه اخیر رمانها و مجموعه داستانهای متعددی منتشر شده است كه نشان از روی آوردن بخش عمده ای از جامعه روشنفكری به دیگر حوزه های ادبیات دارد. تحولات اجتماعی و روان شناختی غربت روحی و تنهاتر شدن انسانها در سیر پر اضطراب زندگی امروز افزایش باسوادان تمایل عمومی به ادراك همیق تر مسائل و رشد كتلب خوانی باعث افزایش خوانندگان ادبیات ایران شد پیش از انقلاب قشر خواننده عمدتاً محدود به دانشجویان و روشنفكران بود . اما در این سالها گروههای اجتماعی متنوع تری به داستان خوانی روی آورده اند.
گروهی رمان را برای سرگرم شدن می خواند از این رو نویسندگان بسیاری به نوشتن رمانهای عامه پسند روی آورده اند . یكی از این رمانها ، بامداد خمار ( ۱۳۷۴ ش ) ، نوشته فتانه حاج سیدجوادی به دلیل مضمون جسورانه و ساختمان به قاعده اش ، توجه خاص و عام را برانگیخته است . برخی نیز می كوشند تا ، به واسطه رمان ، در احوال خود و جامعه بیندیشند و معنی وجودی خود را دریابند . این نوع رمانها را نویسندگانی می نویسند كه برخلاف نویسندگان دهه ۱۳۵۰ ش ؛ چشم انداز اجتماعی مشخصی ندارند .
در جهانی كه یكپارچگی اش را از دست داده ، ادراك نویسنده نیز از همه سو در معرض تحریف است . نظر او هم تنها یكی از امكانها برای كشف حقیقت است . تردید در یقینهای عقیدتی و نوشتن از تجربه های زیسته ، بارزترین صفات ادبیات این دوره را تشكیل می دهد . نویسنده ، بی آنكه از پرداختن به مشكلات زمانه بپرهیزد ، داعیه سخن گویی از جانب همگان را ندارد و عمدتا خود را مقابل صناعت نوشتن متعهد می داند .
این گرایش ، هم ناشی از شرایط فرهنگی – سیاسی جامعه و هم نتیجه آشنایی عمیق تر نویسندگان با شیوه های تازه نوشتن است . هیجانهای اجتماعی این دوره چنان وسعت و عمیقی داشته كه شعر توان طرح مسائل مربوطه به آنها را از دست داده است . زندگی چنان بغرنج شده كه همه جانبه ترین و غنی ترین طرز بیان ادبی آن رمان است . برای بررسی دست آورد ادبی این دوره ، نخست به تازه ترین آثار پیشگامان و نسل میانه می پردازیم و آن گاه تلاشهای نوخیزان را مرور می كنیم . آثار هدایت و چوبك تا سالها تجدید چاپ نمی شود . آخرین آثار علوی ، موریانه ( ۱۳۶۸ ش ) و روایت ( ۱۳۷۷ ش ) ، شوقی بر نمی انگیزد . از گلستان ، داستان خروس ( لندن ۱۳۷۴ ش ) منتشر می شود .
آثار آل احمد به شكلهای گوناگون به چاپ می رسد ، اما زندگی نامه خود نوشت او ، سنگی برگوری ( ۱۳۶۰ ش ) فقط یك بار انتشار می یابد . آثار ساعدی یا منتشر نشده یا در مجموعه های خارج از كشور به چاپ رسیده و كمتر در دسترس بوده است . از میان آثار منتشر شده اش ، مجموعه داستان آشفته حالان بیدار بخت ( ۱۳۷۷ ش ) ارزش ادبی بیشتری دارد . در نخستین سالهای پس از انقلاب ، نویسندگان درگیر بحثهای روز و نوشتن برای روزنامه ها می شوند و فرصت تامل و آرامش لازم برای پدید آوردن آثار خلاق نمی یابند .
گزارش روزهای انقلاب ، توصیف مبارزات مردمی و وضعیت زندانیان سیاسی رژیم شاه ، عمده ترین موضوعهای مورد توجه نویسندگان این دوره است . داستانهای خاكسار ، درویشان ، امیرحسن چهل تن ، هوشنگ عاشورزاده ، رضابراهنی ( متولد ۱۳۱۴ ش ) در آوازكشتگان ( ۱۳۶۲ ش ) و رازهای سرزمین من ( ۱۳۶۶ ش ) و سیمین دانشور در رمان جزیره سرگردانی ( ۱۳۷۲ ش ) ، نمونه ای از این نوع ادبیات است . گروهی از نویسندگان قهرمان اصول گرای خود را از میان مردم اعماق برمی گزینند تا ضمن توصیف نشیب و فراز زندگی او ، شرحی از تحول تاریخی منتج به انقلاب بدهند . در این زمینه می توان از رمانهای بادها خبر از تغییر فصل می دادند ( ۱۳۶۳ ش ) نوشته میر صادقی ، سالهای ابری ( ۱۳۷۰ ش ) اثر درویشیان ، طبل آتش ( ۱۳۷۰ ش ) نوشته علی اصغر شیرزادی ( متولد ۱۳۲۳ ش ) و مدار صفر درجه ( ۱۳۷۲ ش ) از احمد محمود یاد كرد .
ادبیات اقلیمی و روستایی در نوشته های دولت آبادی حیات تازه ای می یابد ، به طوری كه رمانهای جای خالی سلوچ ( ۱۳۵۸ ش ) و كلیدر ( ۱۳۶۳ ش ) موجی از داستانهای اعتراضی دهقانی در پی خود می آورد . رمان دیگر او روزگار سپری شده مردم سالخورده ( ۱۳۶۹ و ۱۳۷۲ ش ) در سه جلد منتشر شده است . دولت آبادی اضمحلال زندگی قهرمانان خود را برزمینه فروپاشی نظم تولیدی و معیشتی روستای سنتی پیش می برد . او و احمد محمود ، دو نویسنده برجسته رمان رئالیستی ، شخصیتها را به عنوان محصولات محیط اجتماعی به نمایش در می آورند .
بهرام حیدری ، در لالی ( ۱۳۵۸ ش ) و پرویز زاهدی ( متولد ۱۳۲۴ ش ) در كابوس اقلیمی ( ۱۳۶۹ ش ) زندگی مردم بختیاری و شیوه گذران ایلیات را به نحو متقاعد كننده ای تصویر می كنند . از نویسنگان جوان تر ، كه در توصیف فضای جنوب قلم زاده اند ، كار اصغر عبداللهی ( متولد ۱۳۳۴ ش ) و محمد رضا صفدری ( متولد ۱۳۳۳ ش ) از بقیه چشمگیر تر است . منیرو روانی پور ( متولد ۱۳۳۳ ش ) در رمان اهل غرق ( ۱۳۶۸ ش ) با تكیه بر اعتقادات عامیانه ساحل نشینان جنوب ، فضایی جادویی ساخته است كه بی شباهت به فضای رمانهای ماركز نیست .
در سالهای پس از جنگ ، با تغییر فضای اجتماعی – روحی ، تلقی نویسندگان از وظیفه ادبیات دگرگون می شود . پژوهش در صورت ( فورم ) و زبان و خیال ورزی بر نظریه پردازی ترجیح داده می شود . خیال پردازیهای عرفانی – اساطیری ، عشق و خاطره ، مهاجرت گفتارهای مسلط ادبیات این مقطع زمانی را تشكیل می دهد .
گرایش به رئالیسم جادویی ، هم نشینی از ترجمه رمانهای نویسندگان امریكای لاتین است ، و هم نشان دهنده بحران دگرگونی ارزشها : آنچه وَهم پنداشته می شد به شكلی اغراق آمیز پیش چشمان همگان جریان می یابد و آنچه واقعیتی مطمئن انگاشته می شد وَهمی است كه مردم به رنگی در می آید . پارسی پور در طوبا و معنای شب ( ۱۳۶۷ ش ) مدرسی در كتاب آدمهای غایب ( ۱۳۶۸ ش ) براهنی در رازهای سرزمین من به افسون افسانه ، نوری خیالی بر تاریخ می افكنند تا جلوه های پوشیده از نظر آن را آشكار كنند .
قهرمانان ای داستانها در جستجوی مرادی عارفند تا كابوسهایشان را تسلی بخشد ؛ اضطراب و دلهره ای كه زندگیشان را فراگرفته ، با احساس و همناكی از غرابت هستی و فروریزی حس زمان و مكان در می آمیزد . شهریار مندنی پور ( متولد ۱۳۳۵ ش ) در هشتمین روز زمین ( ۱۳۷۱ ش ) و مومیا و عسل ( ۱۳۷۵ ش ) و رضا جولایی ( متولد ۱۳۲۹ ش ) در داستانهای تاریخ گرایانه جامه به خوناب ( ۱۳۶۸ ش ) و شب ظلمانی یلدا و حدیث دردكشان ( ۱۳۶۹ ش ) رازگونگی هستی را در قالب نوعی داستان پژوهشی بازتاب می دهند كه خالی از تاثیر نوشته های بورخس و داستان پلیسی نیست .
گلشیری ، از طریق بازگشت به سرچشمه های ادب بومی و پیوند زدن آن با دست آوردهای جهانی داستان نویسی ، طرحی نو در می اندازد . معصوم پنجم یا حدیث مرده بردار كردن آن سوار كه خواهد آمد ( ۱۳۵۸ ش ) رمان آینه های دردار ( ۱۳۷۱ ش ) و مجموعه دست تاریك ، دست روشن ( ۱۳۷۴ ش ) را از میان كارهای او می توان نام برد .
جوان مجابی نیز ، در مجموعه از دل به كاغذ ( ۱۳۶۹ ش ) و رمانهای مومیایی ( ۱۳۷۲ ش ) و جیم ( ۱۳۷۷ ش ) با استفاده از صورت ( فوم ) قصه های كهن ایرانی ، تصویری از رابطه انسان امروز با گذشته به دست می دهد . در آثار جعفر مدرس صادقی ( متولد ۱۳۳۳ ش ) ، تلاش برای ایجاد نوع تازه ای از رمان كه ویژگی افسانه های كهن را داشته باشد ، حس می شود . گاوخونی ( ۱۳۶۲ ش ) ، سفر كسرا ( ۱۳۶۸ ش ) و ناكجاآباد ( ۱۳۶۹ ش ) ، از میان كارهای متعددش نام بردنی است . محمد محمد علی ( متولد ۱۳۲۷ ش ) نیز در رمان باورهای خیس یك مرده ( ۱۳۷۶ ش ) ، مضمونی امروزی را با خواب و خیالهای قومی در می آمیزد و تركیب تازه ای از حكایات نویسی ایرانی و شگردهای داستان نویسی امروزی جهان ارائه می دهد ، عباس معروفی ( متولد ۱۳۳۶ ش ) ، در رمانهای سمفونی مردگان ( ۱۳۶۸ ش ) و سال بلوا ( ۱۳۷۱ ش ) و علی موذنی در رمان نوشدارو ( ۱۳۷۰ ش ) ، به رمانتیسمی عاشقانه ، به عنوان چاره گرسنگی روحی ناشی از خوشونتها می گروند .
گلابدره ای در دال ( ۱۳۶۵ ش ) و فصیح در ثریا در اغما ( ۱۳۶۲ ش ) از مهاجرت سخن می گویند و ضمن تعمق در احوال ایرانیان مهاجر ، مروری بر حیات عاطفی و سیاسی نسلی شكست خورده دارند . در رمان خانه ادریسی ها ( ۱۳۷۱ ش ) نوشته علیزاده ( ۱۳۲۵ – ۱۳۷۵ ش ) ، خاطره های پراكنده ( ۱۳۷۲ ش ) اثر گلی ترقی ( متولد ۱۳۱۸ ش ) و در داستانهای پارسی پور ( متولد ۱۳۲۴ ش ) ، حسرت « خانه » از دست رفته به جستجوی حسرت آمیز گذشته و وطن مبدل می شود ، و مفهوم خانه با مهاجرت و تبعید ربط می یابد .
نویسندگان بسیاری در عرصه داستان نویسی امروز ایران قلم می زنند و ، با برگزیدن سبكهای نگارشی متنوع ، می كوشند تا خود را از دیگران متمایز سازند . داستان نویسان متعددی كه تجارب اولیه خود را در سالیان قبل به دست آورده اند در این دوره شاهكارهایشان را منتشر می كنند ، مثل فصیح و دولت آبادی . نویسندگان متعددی نیز كار خود را پس از انقلاب شروع می كنند . البته هنوز زمان قضاوتی قاطع درباره كار آنان فرا نرسیده است ، زیرا آنها در نیمه راه آفرینش ادبی خویش اند و هنوز نتوانسته اند چهره ادبی متمایز خود را بشناسانند .
برخی از نامهای مطرح در آخرین سالهای بررسی ما عبارت اند از : سید حسین میر كاظمی با رمان یورت ( ۱۳۷۰ ش ) ، بیژن نجدی ( ۱۳۲۰ – ۱۳۷۶ ش ) ، نویسنده بوزپلنگانی كه با من دویده اند ( ۱۳۷۳ ش ) ، بیژن بیجاری ، داوود غفارزادگان، ابوتراب خسروی ، محمد زرین ، علی خدایی ، ناهید طباطبایی ، فرخنده آقایی ، زویا پیرزاد ، حسین سناپور.
مسائل اجتماعی امروز مضمونهای جدیدی را پیش روی نویسندگان قرار داده است ، و آنان برای آنكه از عهده پرداخت این مضامین برآیند ، در پی دستیابی به زبانی غنی تر و صناعتهایی كارآمدترند و همین امر ادبیات داستانی امروز را واجد خصلتی جستجوگرانه كرده است .

منابع :
آخوندزاده ، فتحعلی ، تمثیلات ، به كوشش باقر مؤمنی ، تهران ۱۳۴۹ ش ؛ آدمیت ، فریدون ، اندیشه های میرزا آقا خان كرمانی ، تهران ، ۱۳۵۷ ش ، آرین پور ، یحیی ، از صبا تا نیما ، تهران ، ۱۳۵۰ ش ، بالایی ، كریستف ، پیدایش رمان فارسی ، ترجمه مهوش قویمی و نسرین خطاط ، تهرا ، ۱۳۷۷ ش ، چراغی ، رحیم ، « سندی از داستان نویسی ایران پیش از سید محمد علی جمال زاده » هنر و پژوهش ، تهران ، ۱۳۷۷ ش ؛ حداد ، حسین « نگاه آماری به قصه های جنگ » ، ادبیات داستانی ، ش ۲۴ ، مهر ۱۳۷۳ ش ؛ حق شناس ، علی محمد ، « رمان و عصر جدید در ایران » ، نگاه نو ، ش ۲۹ ، تهران ، ۱۳۷۵ ش ، دستغیب ، عبدالعلی ، « وضعیت رمان فارسی » ، ادبیات داستانی ، ش ۴۶ ، بهار ۱۳۷۷ ش ، سپانلو ، محمد علی ، نویسندگان پیشرو ایران ، تهران ، ۱۳۶۲ ش ، مصباحی پور ایرانیان ، جمشید ، واقعیت اجتماعی و جهان داستان ، تهران ، ۱۳۵۸ ش ) موذنی ، علی ، مجموعه مقالات سمینار بررسی رمان جنگ ، تهران ، ۱۳۷۳ ش ؛ میرعابدینی ، حسن ، صد سال داستان نویسی ایران ، تهران ، ۱۳۷۷ ش .
حسن میر عابدینی
برگرفته از: دانشنامه زبان و ادب فارسی

منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی