پیش نگری فناوری ، شناسایی فناوری‌های عام و نوظهور

پیش نگــــری نه طالع بینی است و نه غیب گویی به قول" ادوارد كورنیش "- بنیانگذار و رهبر انجمن آینده جهان - «مهمترین هدف» از پیش نگری درك این نكته است كه با تداوم روندهای موجود، در آینده چه روی خواهد داد و به همین لحاظ تصمیم بگیریم كه آیا چنین آینده ای برای ما مطلوب است یا خیر و اگر نیست بكوشیم تا آن را تغییر دهیم.
مارتین، پیش نگری را «شامل تلاشی سیستماتیك برای بررسی آینده درازمدت علم، فناوری، اقتصاد، محیط و جامعه به منظور شناسایی فناوریهای عام و نوظهور و همچنین حوزه های زیربنایی تحقیقات استراتژیك كه احتمالاً بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را در پی خواهد داشت» تعریف می كند و هدف از آن را افزایش دقت در سیاستگذاری، كاهش مقاومت در فرآیند سیاستگذاری، ارتقای تعهد افراد به دستیابی به نتایج و ایجاد هماهنگی برای افزایش اثربخش سیاستها می داند.
در این راستا تاكید براین نكته ضروری است كه پیش نگری فناوری، همان پیش بینی فناوری نیست. در پیش بینی علاوه بر اینكه افقهای كوتاه مــــدت (مثلاً ۵ ساله) مدنظر پیش بینی كننده است، سعی براین است كه حداكثر دقت در پیش بینی صورت پذیرد، حال آنكه در پیش نگری جزئیات آینده چندان مهم نیست و تعیین اولویتها جهت انتخاب آگاهانه تر و تصمیم گیری هوشمندانه تر هدف اصلی آن است.
یادآور می شود در این مقاله گروه مدیریت فناوری سازمان مدیریت صنعتـی، واژه «پیـــش نگری فناوری» را به عنوان ترجمه واژه “TECHNOLOGY FORESIGHT” از میان واژگان آینده نگری فناوری، آینده نگاری فناوری و آینده شناسی فناوری، در نظر گرفته است.
از اوایل دهه ۱۹۹۰ ما شاهـــــد رواج پیش نگری فناوری بوده ایم. اما آیا واقعاً از پتانسیل آن اطلاع داریم و آیا می دانیم كه چه انتظاری می توان از رویكردهای مختلف به آن داشت؟ اكثر كشورهای عضو سازمان توسعه همكاریهای اقتصادی(OECD) پیش نگریهایی را در یك یا چند موضوع داشته اند و حتی خارج از دایره كشورهای صنعتی پیشرفته، تلاشهای متعددی در زمینه پیش نگری فناوری ملی در آسیا و آمریكای جنوبی صورت گرفته است. باوجود این، علی رغم شواهد تئوریك و تجربی مبنی بر موثربودن این ابزار در سیاستگذاریهای علوم و فناوری، این روش هنوز ناكارا باقی مانده است.
اما واقعاً منظور از «پیش نگری فناوری» چیست؟ تعاریف متفاوت، دیدگاههای نسبتاً گسترده ای را در این خصوص ارائه می كنند. از یك دیدگاه پیـش نگری، به عنوان فرآیندی كه به وسیله آن فهم كامل تری از نیروهایی كه آینده بلندمدت را شكل می دهند و بایستی در تدوین سیاستها، برنامه ریزیها و تصمیم گیریها به حساب آیند، تعریف می شود.
این تعریـف به طور ویژه ای بر محور یادگیری و ادراك استوار است كه به نظر می رسد نسبتاً متفاوت تر از تعریف كلاسیك آن است كه بیشتر منافع اجتماعی و اقتصادی را هدف قرار داده اند.
از این دیدگاه پیش نگری فناوری «فرایندی سیستماتیك است كه می كوشد آینده بلندمدتی را از علم، فناوری، اقتصاد و جامعه با هدف شناسایی زمینه های تحقیقات استراتژیك و ظهور فناوریهای ژنریك جهت كسب منافع بیشتر اقتصادی و اجتماعی» تعریف كند.
این تعریف بر آن تاكید می كند كه آینده، در بسیاری از زمینه ها به وسیله تعداد زیادی از تصمیمات كوچك و منفرد شكل داده می شود. به طور آشكار، یكی از مهمترین موارد در پیش نگری فناوری، همسوكــــردن ادراك مختلف تصمیم گیرندگان و ذینفعان درگیر در این فرایند است.
از دلایل اهمیت یافتن پیش نگری فناوری می توان به مسایلی مانند جهانی شدن و رقابت در عرصه بین المللی و نقش آن در توسعه اقتصادی و محدودیتهای مالی و فشـار سیاسـی برای مشروعیت بخشیـدن در به كارگیـری سرمایـه ها در جهت دهی جامعه، به سمت جامعه ای دانش محور، اشاره كرد.
به ویژه آنكه در كشورهای توسعه یافتـــــه، دانش نقش مهم تری از تولید ایفا می كند. ایجاد یك درك مشترك از توسعه آینده یكی از ورودیهای اصلی سیاستگذاری است اما هماهنگ كردن این درك مشترك به تنهایی كافی نیست و پس از آن یكپارچه سازی پیش نگری فناوری، ارزیابی فناوری و ارزیابی برنامه ها با یك سیستم هوشمند استراتژیك ضروری است.
● دیدگاه‌های تئوریك در پیش نگری فناوری
پیش نگری فناوری در كشورها، مناطق و شركتهای مختلف به روشهای متفاوتـی اجرا می شود. برای درك بهتر مكانیسم پیش نگری و به منظور بهبود استراتژی های به كارگیری آن، لازم است تا نگاهی به زمینه های مختلفی كه پیش نگری فناوری در آن كاربرد دارد، انداخته شود.
برای مثال، از دیدگاه سانز و منندز(SANZ-MENENDEZ) دلایل اصلی تنوع تجارب پیــش نگری فناوری در كشورهای مختلف، متغیرهای موجود در فضای سیاسی، سازمانی و رویه های متفاوت تصمیم گیری است كه در یك سیر تاریخی ایجاد شده است. آنها باتوجه به توسعه پیش نگری در اسپانیا، چنین نتیجه گرفته اند كه به رغم وجود یك آگاهی اولیه و فرآیند نهادینه سازی در آن زمان پیـــش نگری به عنوان یك راه حل مناسب برای سیاستگذاریهای علوم و فناوری در اسپانیا به نظر نمی رسید.
دو فاكتور اصلی در این امر دخالت داشتند یكی كسب وجوه دولتی و دیگری شركتهـا و یا مشتریـان دولتــی بودند. به طور كلی، پیش نگری در زمینه سیاستگذاری به گونه ای پدیدار می شود كه سیاستگذاران همانند فرایند از دست دادن اقتدارشان در سیاستگذاری علوم و فناوری نسبت به آن واكنش نشان می دهند.
پیش نگری فناوری علاوه براینكه به صورت سمبولیك وظیفه مشروعیت بخشیدن به تصمیم گیریها را برعهده دارد، به عنوان ابزاری مهم در تولید اطلاعات، توسعه دانش و تشویق ساختارتعامل و اجماع در جامعه و به عنوان منبع غنی برای موفقیت نیز به شمار می رود.
زمانـی كه آینده به وسیله تصمیمات تصمیم گیران مرتبط شكل داده می شود، دانستن انگیزه ها و دلایل آنها برای این عمل، ضروری است. بسیاری از تصمیمات به شدت تحت نفـوذ عوامـل خارجی هستند و اینكه چگونـه تصمیـم گیرندگان در مقابل این عوامل بیرونی عكس‌العمل نشان می‌دهند. بستگی به درك آنها از آینده دارد. بنابراین، فعالیتهـای پیش نگری ممكن است محركی برای توسعه واقعی از طریق ایجاد انتظارات مشترك باشد. فان مئولن (VAN DER MEULEN) در مقاله خود اشاره می كند «كه استفاده از فرایند پیش نگری بستگی به چگونگی تاثیر آن بر عدم قطعیت استراتژیك سازمانها و موقعیت استراتژیك آنها در سیستم های نوآوری دارد».
برای درك این روابط، وی فعالیتهای پیش نگری ملی مختلفی را در آلمان، انگلیس و همچنین هلند (بخش محیط‌زیست و بهداشت) مورد مقایسه قرار داده است. براساس مطالعات انجام شده، وی معتقد است كه اگر عدم قطعیت زیاد باشد، علاقه زیادی به انجام پیش نگری و دریافت نتایج آن می تواند مورد انتظار باشد و اگر عاملان دست اندركار در فرایند پیش نگری به مقدار زیادی وابسته به منابع سایر سازمانها (مانند اطلاعات، دانش، سرمایه، تامین كنندگان و... )باشند. فرایند پیش نگری اثربخش خواهد بود و برای اثبات این فرضیه ها شواهدی را از مثالهای مورد مقایسه ارائه می كند.
پیشی گرفتن از چارچوب نهـــــادی پیش نگری فناوری موفق در جهت تحلیل فرایندهای واقعی، ممكن است فراتر از دانش درباره ارتباط درونی بین عاملان تصمیم و پیشرفتهای تكنولوژیكی و جهانی - اقتصادی نشان داده شـود و در واقع تعهد افـراد مشـاركت كننده در پیش نگری فناوری است كه بیشترین ارتباط با موفقیت را دارد.
سالو(SALO) در مقاله خود سهم عواملی را كه در پیش نگری نقش بازی می كننـــد، تحلیل می كند. وی بر توجه به موقع به محركهای اولیه در فـاز طراحی در هر پیش نگری فناوری تاكید می كند. پنج CS معروف مارتین به عنوان یك معیار موفقیت درنظر گرفته می شود. در واقع اگر فرایند پیش نگری خوب عمل كند موارد ذیل بایستی محقق شود:
تمركز بر دوره های بلندمدت تر؛ افزایش هماهنگی بین نگرشها، اهداف و فعالیتهای ذینفعان؛ توافق نظر بر زمینه هایی كه اثربخش به نظر می رسند؛ برقراری ارتباط عمیق تر با نیازهای اجتماعی و فرصتهای علمی و تكنولوژیك؛ تعهد به اجرای سیاستهایی كه در عمل تضمین شده به نظر می رسند.
برای تحقق اهداف پنج CS، ایجاد تعهد در تمامی مشاركت كنندگان در پیش نگری ضروری است. به این منظور، مشوقهای معینی باید در فرایند پیش نگری ایجاد شود. «سالو» در مقالـــه خود انگیزه هایی را كه ممكن است ذی‌نفعان به آنها تمایل داشته باشند تا در چنین فعالیتهای داوطلبانه ای شركت كنند را نخست تلاش بر اعمال نفوذ (بر اولویتها)، دوم مشاركت در فرایند یادگیری، سوم توسعه پیمانها و شبكه سازی، چهارم اتفاق نظربا مقامات بــــالای اجرایی كه مشوق اجرای پیش نگری هستنـــد و پنجم دریافت پاداش می داند. این مشوقها اهمیتهای متفاوتی برای ذی نفعان مختلف دارند.
تاكنون اغلب پیش نگریهای مورد بحث در سطح ملی انجام شده بودند. اما روند افزایشی در پیش نگری در سطح بخشی و حتی در سطح بنگاهی وجود دارد.
مشكلات دیگر به فقدان چهارچوبی برای كمــك به تصمیـــم گیری با روشی كه در آن فضا امكانپذیر است، باز می گردد. او بااین پرسش كه تحلیلگران مدیریتی چه چیزی را برای توسعه یك استراتژی نیاز دارند، نتیجه می گیرد كه گذشته چراغ راه آینده نیست و آنچه كه در كنار استفاده از ابزارهای ویژه ای نظیر پیـــــش نگری مورد نیاز است افزایش انعطاف و قابلیت انطباق پذیری ساختار و فرهنگ است.
برای درك این تغییرات ضروری، باید بر تمامی ذینفعان اصلی در طول فعالیتهـای پیش نگری تمركز ویژه ای داشت. به عقیده جانستون در بسیاری از فرایندهای پیش نگری كه اخیراً صورت گرفته اند تعامل كافی بین ذینفعان و تصمیم گیران روی نداده است و همین امر به عدم به كارگیـری نتایج پیش نگری در تصمیمات منجر شده است.
باتوجه به كمبودهای متدولوژیك، او چهارچوبی را برای ترسیم روشهای مختلف پیش نگری ارائه كرده است. معیار ترسیم آینده در سطوح مختلف، عدم قطعیتـی است كه دامنـه ای از «آینده به عنوان بازتابی از گذشته» تا «ابهام كامل» دارد.بنابراین، وظیفه بسیار مهم موسساتی كه پیش نگری انجام می دهند، (شركتها یا نهادهای ملی) مشخص كردن سطح عدم قطعیت كارهای خاص و متناسب ساختن آن با روشهای مناسب به منظور بحث پیرامون ابعاد فرهنگی پیش نگری است.
جانستون از دو روش برجسته تحلیل سناریو و روش دلفی استفاده می كند. روش دلفی برای جوامعی كه نسبتاً دارای ساختارهای سلسله مراتبی خشك هستند و جاهایی كه دقت ریاضی و اعداد و ارقام مورد نیاز باشد مناسب به نظر می رسد. در مقابل تحلیل سناریو، روش كیفی بوده و مستلزم رویكرد فردگرایانه است.
این روش در فرهنگهای كلامی بیشتر مورد توجه است. همین تفاوت در روش، ممكن است دلیلی برای استفاده از روش تحلیل سناریو در سطح بنگاهها و روش دلفی در سطح ملی و عمومی برای آینده نگری باشد.
● پیش نگری فناوری در سطوح مختلف
غالب فعالیتهای پیش نگری در سطح ملی و بنگاهی صورت می گیرد. اما به موازات جهانــی شدن، تلاشهایی نیز برای تقویت كشورهایی صورت می گیرد كه در منطقه اتحادیه اروپا قرار دارند، لـذا پیش نگری هم بیشتر در حال منطقـه ای شدن است.
«بلیس و برگوینگان»(BELIS-BERGOUINGAN) در مقاله خود یك مثال جالب توجه از پیگیری منطقه ای برای انجام یك دلفی ملی مركزی در فرانسه را ارائه كرده اند. «تكنوپولیس دلفی» در منطقـه بوردو (BORDEAUX) به طور مشخص به شبكه سازی و به فرایند برقراری ارتباط اختصاص داده شده بود و با وجود پیگیریهای منطقـــه ای و تلاشهای ملـی چنین به نظر مــی رسید كه به صورت یك ابزار یكپارچـه عمـل كند.
رویكرد كلان پیـــش نگری علم و فناوری، نظیر دلفی ملی، سعی بر شناسایی افق پیش رو جهت یافتن هدفهای مورد علاقه را دارد، در حالی كه رویه های نظارتی بیشتر به دنبال اهداف كوتاه مدت سیاست گرایانه و خاص یك كشورند.
در حال حاضر، اگرچه جهش هایی در پیش نگری فناوری صورت گرفته است اما نگرانیهایی نیز در مورد تاثیر این تلاشها وجود دارد و سعی می شود تلاشهایی جهت بهبود پیش نگری نیز انجام پذیرد. برخی از ابداعات مورد اشاره كه در دلفی اتریش اخیراً یكپارچه شده بود مثالهایی از تلاش برای مشاركت ذینفعان، تصمیم گیرندگان و نمایندگان كاربران از طریق پیشنهادهای سیاستگذاری یكپارچه در پرسشنامه ها بود.
آیشهولزر(AICHOLZER) مشخصه های پیش نگری فناوری را در كشورهای كوچك كه به دلیل شرایط ویژه اقتصادی (اقتصادهای باز، تولید بخشی، وابستگی به تجارت خارجی، غولهای اقتصادی، منابع محدود) كه نیازهای ویژه‌ای به «كسب چیزی» از پیش نگری فناوری دارند، تحلیل كرده است.
او این فرضیه را بیان می كند كه در موقعیت ویژه این كشورها، پیش نگری فناوری بایستی با اهداف خاص تری متناسب شود. بیش از تعیین فناوریهای نوظهور استراتژیك، برای كشورهای كوچك ارتبــاط بین یك طیف وسیع جهت توسعه یا جهت دهی مجدد استراتژی های فناوری و تعیین ظرفیتهای ملی با فرصتهای اقتصادی و نیازهای اجتماعی، مهم تر است.
اما حتی در این كشورها هم ممكن است رویكردهای متفاوتی یافت شود. اما چند ویژگی مشترك در این رابطه، جهت گیری نسبت به پتانسیل های بخشی، افق زمانی كوتاه مدت (حدود ۱۵ سال) تاكید بر ارزش خود فرایند و آگاهی بهتر از نوآوری است.
برخی از این ویژگیها در برنامه پیش نگری اتریش یافت می شود. نوآورانه ترین بخش این پیش نگری تركیب دلفی فناوری با دلفی اجتماعی - فرهنگی بود كه یكپارچه سازی جنبه های اجتماعی، مبنای راهنمایی اصولی برای دلفی فناوری بود. عنصر دیگر در پیش نگری فناوری اتریش ارزیابی روندهای كلان(MEGA-TRENDS) بود كه اولین بار در دلفی آلمان برای تشریح دیدگاههای كلی به آینده و جهان از نقطه نظر مدافعان آن به كار گرفته شد.
پیش بینی فناوری اتریش تلاشی جهت تحقق یك مشاركت از پایین به بالای قوی بین ذینفعان مختلف بود. در این پیش‌نگری شكل خاصی از روش دلفی به نام دلفی مورد استفاده قرار گرفت كه در آن روش، واقعیت پیش بینــی ها تشریح نمی شود بلكه ساخته می شود.
روش تصمیم دلفی رویكرد مناسبی در زمینه هایی است كه بیشتر تحت تاثیر تصمیمهای فردی است تا قواعد كلی كه توسط تعداد زیادی از تصمیم گیرندگان كوچك مستقل و ناهماهنگ صورت می پذیرد. دلفی تصمیم، براساس یك روش پایین به بالا و غیرمتمركز كه نگاهی عمیق بر زمینه های كاربردی در علوم و صنعت دارد تنظیم شده و بنابراین، افق زمانی كوتاه تری دارد.
در این روش، باتوجه به فهرستی از معیارها، هفت زمینه تخصصی انتخاب شد. در هریك از این هفت زمینه، هیئتی از دانشگاهیان، صنعتگران، مدیران بخشهای دولتی و نمایندگان مصرف كنندگان، تشكیل شد. ۱۲۸ نفر از آنها، مسئول توزیع كردن پرسشنامه های دلفی بودند. نزدیك به ۴۰ فرضیه در هریك از زمینه های تكنولوژیكی تدوین شد. هم زمان، صدها ابزار سیاسی لازم برای پشتیبانی از این نوآوریها فهرست شد. نتایج این كار برخی از نواحی اتریش را كه در آنها پتانسیل‌هایی وجود داشت و همچنین برخی از كاستی ها را نشان داد.
شرایط آلمان بسیار متفاوت تر از اتریش است. در آلمان، دلفی سال ۱۹۹۸ سومین دلفی پس از دلفی ۱۹۹۳ و دلفی ۱۹۹۵ بود. این دلفی كلاسیك به منظور به دست آوردن اطلاعاتی درباره درك متخصصان آلمان از آینده محتمل تنظیم شده بود.
این مورد مثالی از یك تحقیق علمی نــاب و ارائه داده هاست. داده های جمع آوری شده به تمامی احزاب علاقه مندی ارائه گردید كه برای تحلیلهای خاص خود دعوت شده بودند. از آنجایی كه سوالهای منفرد ویژه و زیادی وجود داشت، این پیشنهاد مطرح شد كه به جای سوالهای موضوعی، دیدگاههای متفـاوت در پرسشنامـه ها بیان شوند.
با انجـام چنیـن كاری، كهل(CUHL) نشان داد كه بـــــه عنوان مثال فناوریهای اطلاعات و ارتباطات، در اغلب زمینه‌ها وارد می شوند. براساس یك چارچوب زمانی مشخص معلوم شد كه «اشكال جدیدی از سازماندهی در شركتها» در آینده نزدیك به وجود می آیند (۲۰۰۱ تا ۲۰۰۴) و انتظار می رود سیستم های جدید آموزشی برای كار و زندگی روزمره تا بین سالهای (۲۰۰۵ تا ۲۰۱۵) به وجود آید. این امر تا زمانی كه «منابع جدید انرژی و شیوه های ذخیره سازی انرژی» (۲۰۲۲ - ۲۰۱۲) و «فناوری برای مدیریت جهانی بر محیط‌زیست» در سالهای (۲۰۲۵ - ۲۰۱۵) محقق شوند، به طول خواهد انجامید.
● دورنمای پیش نگری فناوری
براساس مقالات منتشره، رویكردهای مختلفی برای حذف نقاط ضعف در پیش نگری فناوری و یا برای بهبود تاثیرات اجرای فعالیتهای پیش نگری وجود دارد.
لاوریج تعداد زیادی از پارادوكس هایی كه در فعالیتهای پیش نگری فناوری ملی وجود دارند را مشخص و هفت مورد از آنها را تحلیل كرده است.
پارادوكس اول با ادراك متفــاوت از دانش در علوم و حوزه های سیاستگذاری سروكار دارد. دیگر پارادوكس ها اغلب به ناسازگاریهایی بین «پیـش نگری حقیقی» با «پیش نگری متعارف» بین كارآفرینان و دنباله روها، اهـداف ضمنـی پیش نگــری برای یافتـن اولویتها و... باز مـــی گردد.
اگرچه، دیدگاههای نویسندگان مختلف ممكن است در این زمینه متفاوت باشد، اما همه آنها ادعای یكسانی دارند و وظیفه اصلی آنها ارتقای بحث پیش نگری فناوری به عنوان ابزاری باارزش و مهم برای سیاستگذاری است. «آینده متعلق به ما نیست كه آن را ببینیم متعلق به ماست تا به آن شكل دهیم».
جانستون با تحلیل نقاط قوت و ضعف پیش نگریهای دهه گذشته، مشكل اصلی را در ارتباط نزدیكتر فرایندهای پیش نگری و به كارگیری نتایج آن در استراتژی ها و عمل می داند.

تالیف: والتر پسیل
ترجمه و تلخیص : گروه مدیریت و فناوری سازمان مدیریت صنعتی

منبع : مجله گسترش صنعت