پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا


مجموعه فرهنگی و تاریخی نیاوران


مجموعه فرهنگی و تاریخی نیاوران
حكومت پادشاهان قاجار كه تا سال ۱۹۲۵ م به طول انجامید سبب رونق یافتن تهران كه تا ‌آن زمان دهكده‌ای در دامنهٔ كوه‌های البرز بود شد. تا آن زمان در تهران جز باغ‌های بزرگ با انواع مختلف و متعدد درختان، به خصوص درخت چنار، چیزی یافت نمی‌شد. با ‌آغاز حكومت قاجارها، آقامحمد‌خان قاجار و فتحعلی‌شاه كه بعداً جانشین او شد، باعث دگرگونی شهر تهران شدند. شهرتهران زیر نظر فتحعلی‌شاه (۱۸۳۴ـ ۱۷۹۷) دوباره احیا شد. او اقامتگاه سلطنتی را تزیین كرد و دستور ساخت محل سكونتی به نام بادگیر و اندرونیش را داد.
گستردگی شهر تهران از قرن نوزدهم آغاز شد. فتحعلی‌شاه و جانشینانش تعدادی باغ در شمال تهران، بر دامنه‌های رشته كوه البرز بنا كردند كه بعدها منطقهٔ ییلاقی شمال تهران را تشكیل داد، یكی از این كاخ‌های سلطنتی كوهپایه‌ای، كاخ نیاوران است كه گذار زمانی طولانی به درازی یكصدو شصت سال در دوران پر فراز و نشیب تاریخ معاصر ایران، وقوع حوادث گوناگون و برگزاری مجالس، مراسم و مناسبت‌های بسیار در عرصهٔ كاخ باشكوه «صاحبقرانیه»، این عمارت عظیم ییلاقی پادشاه قاجاری را به مثابهٔ فضایی شاخص در صحنهٔ وقایع سیاسی دو قرن اخیر در ایران مطرح می‌كند.
قصر نیاوران در باغی در دهكده نیاوران ساخته شد، فتحعلی شاه و محمد‌شاه هر یك منزلگاه ییلاقی در این مكان ساخته بودند و ناصرالدین شاه با تخریب آن، خود قصر نیاوران را ساخت. در سی‌امین سال حكومت ناصرالدین شاه، قصر نیاوران به قصر صاحبقرانیه تغییر نام یافت.
ساخت اولین بنای قصر نیاوران در سال ۱۲۶۷ هـ.ق آغاز شد. این قصر در سال‌های بعد بار دیگر ساخته و یا در شكل ظاهری آن تغییرات عمده‌ای لحاظ شد. همانگونه كه ذكر شد، در سال ۱۲۶۷هـ. ق ناصرالدین شاه دستور داد عمارت جدید سلطانی را در قصبهٔ نیاوران بنا كنند و بازاری مشتمل بر یكصد باب دكان در نیاوران بسازند.
در سال ۱۲۶۸ هـ. ق ناصرالدین شاه دستور عزل میرزا تقی‌خان امیركبیر از صدارت را داد و به جای وی میرزا آقاخان نوری به صدارت نشست. در همین سال در قصر نیاوران مراسم سلام عید فطر به طور رسمی صورت گرفت و تشریفات رسمی نظام انجام شد و برای اولین بار در این قصر هیئت‌های خارجی به حضور ناصرالدین‌شاه رسیدند. با برگزاری این مراسم باشكوه، قصر نیاوران در كنار دیگر قصرهای ناصری قرار گرفت. هر چند قبل از اتمام كارهای ساختمانی آن، ناصر‌الدین شاه در آن بیتوته كرده بود.
بنابر گفته‌ها، در سال ۱۲۷۶ هـ. ق اعتماد‌السلطنه از قصری كه باشكوهش می‌نامیدند و از آن به عنوان یكی از «قصور رفیع‌البنا و با روح و صفا» یاد می‌كردند، ایراد گرفت و به همین دلیل، بعد از گذشت چندی قصر سلطنت‌آباد ساخته شد. به احتمال فراوان در این دوره زمانی تا سال ۱۲۹۷ هـ.ق كه تحولی كلی در عمارت نیاوران صورت می‌گیرد، شاه و نزدیكانش برای تجدید بنا در شكل ساختمانی قصر نیاوران، رایزنی‌های فراوان داشتند. در زمان مظفر‌الدین شاه، دیواری از شرق به غرب در قسمت شمالی صاحبقرانیه كشدیند. در زمان احمد‌شاه هم دیواری در شمال قصر جهان‌نما كشیدند و قصر و دیوارخانه را از محل حرم جدا كردند. در زمان پهلوی اول مقداری از دیوار میان دیوانخانه و حرم‌سرا را كه به دستور مظفر‌الدین شاه كشیده شده بود، خراب كردند تا ساختمان جهان‌نما با خوابگاه اندرون و سایر ساختمان‌ها ارتباط پیدا كند.
متأسفانه از نام معمار قصر نیاوران اطلاعی در دست نیست. درمتون به نام برخی از معمار باشی‌های سلطنتی كه هم‌زمان با آغاز ساخت و ساز نیاوران مشغول به كار بودند بر می‌خوریم. یكی از آنان محمد‌تقی خان معمار باشی است. محمد‌تقی خان معمار باشی معمار مدرسهٔ دارالفنون هم بوده است و به احتمال فراوان معمار قصر نیاوران در سال ۱۲۶۸ هـ .ق نیز هم او بوده است.
شاعرانه‌ترین كاخ دوران قاجار با خصوصیات منحصر به فرد و جاذبه و آراستگی، كاخ احمدشاهی است كه متأسفانه فاقد تاریخچه‌ای در زمینه ساخت و ساز و دوران بهره برداری است و شاید تنها اشاره به لفظ احمدشاهی آن را با آخرین پادشاه قاجاریه و تاریخ ساخت آن را به دوران حكومت كوتاه مدت این شاه جوان مرتبط می‌سازد.
بنابر برخی نقل قول‌ها ، كاخ مذكور را احمد شاه برای همسر گرجی خود بنا نموده بود. چنانكه از تاریخ دوران پهلوی بر می‌آید، عمارت مذكور در دوران پهلوی اول محل اقامت ولیعهد و همسر نخستین وی سامان یافته و از آن هنگام در مقاطعی از زمان، توسط این خاندان مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
در دورهٔ كوتاهی كاخ احمد‌شاهی به صورت دفتر كار محمد‌رضا پهلوی عملكردی اداری یافت و سپس با اعمال آخرین تغییرات معماری داخلی در دوران حكومت پهلوی دوم در آن، به عنوان اقامتگاه اصلی ولیعهد مجدداً به بهره‌برداری رسید و تا سال ۱۳۵۷ خورشیدی محل اقامت و دفتر وی محسوب می‌شده است.
آخرین كاخی كه تاریخچه آن مطرح می‌شود، كاخ نیاوران در ضلع شمال شرقی مجموعه است. این كاخ توسط مهندس محسن فروغی و استاد عباس دهقانی طراحی شده است و مهندسین مشاور ناظر بر اجرا، شركت مهندسین مشاور عبدالعزیر فرمانفرمائیان و همكاران و سازنده بنا شركت ساختمانی ماپ بوده‌اند. در ابتدا این كاخ را به عنوان محلی برای پذیرایی و اقامت رؤسای كشورها و میهمانان عالیرتبه دربار طراحی و منظور نموده بودند، اما در حین عملیات اجرایی با اعمال تغییرات در كاربری، به محل سكونت پهلوی دوم و خانواده وی بری ایام مختلف سال به غیر از فصل تابستان اختصاص یافت.
مجموعه فرهنگی ـ تاریخی نیاوران عرصه‌ای مشجر و محصور به شكل چند وجهی غیر منتظمی به وسعت ۱۲۲۳۵۰ متر مربقع یا حدوداً ۲/۱۲ هكتار است كه سه كاخ (صاحبقرانیه)، (احمد شاهی) و (نیاوران) همراه با تعداد متنابهی از بناها و فضاهای خدماتی و رفاهی را در میان دارد. از حیث موقعیت مكانی و سابقه استقرار، مجموعه را باید محدوده‌ای از توابع روستای قدیمی نیاوران محسوب كرد. روستای مذكور اگر چه همزمان با شكل‌گیری كاخ ییلاقی صاحبقرانیه در مقیاسی محدود رو به آبادانی گذاشت اما همچنان حتی در دوره حكومت پهلوی اول واجد ساختارهای روستایی بود.
مجموعهٔ كاخ‌ـ باغ‌های نیاوران، برفراز تپه‌ای احداث شده كه نسبت به محدوده‌های جنوبی شرقی و غربی خود از موقعیت ممتازی برخوردار بوده و به پیرامون خویش اشراف مناسبی دارد. اختلاف ارتفاع مرتفع‌ترین نقطه واقع در شمال، با پست‌ترین مكان مجموعه واقع در جنوب آن برابر با ۶/۳۶ متر است كه بدین ترتیب شیب حداكثری معادل ۵/۱۰ درصد را نشان می‌دهد، اما بر پایه محاسبات انجام شده شیب متوسط این محدوده را با توجه به اطلاعات به دست آمده، معادل ۷ درصد از جانب شمال به سمت جنوب باید تلقی نمود. اختلاف ارتفاع مجموعه ورودی اصلی واقع در شمال غرب محوطه تا منتهی‌الیه شرقی آن معادل ۵ متر است كه شیب متوسطی برابر ۵/۱ درصد از سمت غرب به سمت شرق را شامل می‌شود. از منابع و شواهد موجود این گونه بر می‌آید كه احداث فضای سبز و باغ مشجر نیاوران، با بهره‌گیری از ایده‌ها و سبك‌های آرایش باغ‌های اشرافی در قرون گذشته ایران صورت گرفته است. احتمالاً شیوه غرس درختان و انتخاب گونه‌های اولیه با اصول یاد شده هماهنگی موزونی داشته است. نظم و تقارن در بناهای موجود فی‌النفسه آرایش فضای سبز طراحی آبنماها و ردیف‌كاری اشجار با اشكال هندسی منتظم در این فضا را دنبال می‌نموده است. و چنانكه در قدیمی‌ترین عكس‌های هوایی باغ دیده می‌شود از اصول و سبك باغ‌سازی ایرانی پیروی كرده است. بی‌تردید در تاریخ حداقل یكصد و پنجاه ساله احداث باغ، نظام كاشت گیاهی و به طور كلی گونه‌های گیاهی مجموعه دچار تغییراتی شده‌اند.
با وجود این مشكلات كه كم و بیش در چند دهه گذشته باغ را تحت‌الشعاع خود قرار داده باید اذعان كرد تغییراتی كه در دهه چهل منجر به ساخت كاخ جدید نیاوران و نیز پارك نیاوران شد، آسیب‌های جدی به باغ وارد كرده است. طی این مدت بسیاری از درختان عرصهٔ شمالی و جنوبی باغ در شمال و جنوب كاخ صاحبقرانیه برای ساخت كاخ جدید و پارك قطع گردید و چهره باغ به طور كلی تغییر كرد. بعد از آن در بسیاری از نقاط باغ، منظر سازی و بدون توجه به اصول باغ‌سازی ایرانی ادامه یافت و باغ به شكل امروزی خود درآمد.
●كاخ موزه نیاوران
بنای كاخ اصلی نیاوران در سال ۱۳۴۶ ش به اتمام رسید. این كاخ در سال ۱۳۴۷ ش مورد بهره‌برداری قرار گرفت. بنای رفیع و زیبای كاخ نیاوران و همچنین تزیینات هنرمندانه‌ای كه در ساخت آن به كار رفته مانند گچبری و كاشیكاری‌های درون و بیرون بسیار چشمگیر و قابل توجه است. این بنا دارای چند طبقه است.
طبقهٔ اول شامل هال و سرسرا است. اتاق پذیرایی و اتاق انتظار نیز در طبقه همكف قرار دارد. در انتهای راهرو سرسرا سالن سینمای كاخ واقع شده است. در دو نیم طبقه دوم دفتر كار همسر شاه قرار دارد. كمدها و كشوها مملو از انواع لباس، پیراهن و كفش‌هایی است كه اكنون به اشیای موزه تبدیل شده‌اند. طبقه سوم در برگیرنده اتاق نشیمن، اتاق خواب شاه و اتاق آرایش و اتاق بچه‌ها است. وسایل داخل ساختمان غیر از فرش‌ها، تقریباً همگی ساخت كشورهای خارجی است. در این میان، فرش‌ها و گلیم‌های كارگاه‌های مشهور قالیبافی ایران نیز به چشم می‌خورد كه از نمونه‌های بارز آن می‌توان به دو فرش موسوم به «مشاهیر» اشاره كرد. روی یكی از این فرش‌ها نقش پادشاهان قاجار از ابتدا تا احمد‌شاه بافته شده است. البته لازم به ذكر است توصیفات این مطلب به آخرین شاهی است كه در كاخ سكونت داشته و ‌آثار شاهان قبلی كمتر به چشم می‌‌خورد.
بعد از انقلاب اسلامی، این كاخ به میراث فرهنگی سپرده شد و در سال ۱۳۶۵ در آن به روی مردم باز شده است. این مجموعه از كاخ صاحبقرانیه، موزه جهان‌نما و كوشك احمد‌شاهی تشكیل شده است.
طكاخ صاحبقرانیه
چنانكه گفته شد این كاخ در سال ۱۲۶۷هـ .ق به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد. سبك معماری آن تلفیقی از معماری ایران و اروپایی است.
آیینه كاری‌های عالی و تابلوهای نقاشی و سرسراها و پلكان زیبا و منظر چشم‌نواز این بنای مهم تاریخی بسیار جالب توجه است. این كاخ دارای كرسی خانه، حوضخانه و ... در طبقه اول است. همه تالارها و اتاق‌های این كاخ با مجالس نقاشی، تصاویر تابلوهای گرانبها و اشیای نفیس تزیین شده است. از تالارهای مهم این كاخ می‌توان به تالار جهان نما و تالار آینه در طبقه دوم اشاره كرد.
●موزه جهان‌نما
كمی آن طرف‌تر از كاخ صاحبقرانه، ساختمانی در غرب كاخ نظرات را جلب می‌كند. این ساختمان موزه جهان‌نما است. در این موزه مجموعه‌ای از آثار باستانی از كشورهای ایران و هند نگهداری می‌شود. مجموعه‌ای از آثار هنرهای تجسمی معاصر ایران و جهان از جمله آثاری از حسن زنده‌رودی، بهمن محصص و ژازه طباطبایی و از هنرمندان خارجی نیز آثاری از پابلوپیكاسو، فرنان لژه، سزار و رنوار در این موزه در معرض دید عموم قرار دارد. در طبقهٔ زیرین این موزه نگارخانه‌ای هست كه با همان نام جهان‌نما از آثار هنرمندانی كه در عرصه هنرهای تجسمی فعالیت می‌كنند استقبال می‌كند. دو موزه خط و كتابت و موزهٔ هنرملل نیز از زیر مجموعه‌‌های كاخ است كه در اولی سیر تاریخ خط و كتابت در ایران نمایش داده شده و در دومی تابلو، مجسمه، سفال و آثار به جا مانده از دوران پهلوی.


همچنین مشاهده کنید