آینده لیزر در دندانپزشکی

لیزر Laser مخفف چند كلمه (Light Amplification By Stimulated Emission Of Radiation) به معنای تقویت نور توسط نشر برانگیخته تابش است.
لیزر نوعی از امواج الكترومغناطیسی مانند اشعه ایكس، گاما، ماوراء بنفش و... بوده كه به صورت تك رنگ ساطع می شود.
كاربرد لیزر بسیار مختلف و متنوع است. از یك سی دی خوان ساده در كامپیوتر و یا اشعه ای كه برای خواندن «باركد» اجناس و نام محصولات در فروشگاه ها به كار می رود، گرفته تا بررسی یك میكروب از نظر وزن و تعیین میزان وزن هسته سلول، از لیزر بهره گرفته می شود.
اندیشه و فكر اولیه لیزر به آلبرت اینشتین در سال ۱۹۱۶ همزمان با ارائه «تئوری نشر برانگیخته» برمی گردد. در سال ۱۹۶۰ اولین لیزر توسط «تئودور مایمن» ساخته شد و در ادامه از همان سال های اولیه اندیشه به كارگیری آن در دندانپزشكی آغاز شد و آثار آن در پژوهش های دندانپزشكی مورد بررسی قرار گرفت.
در سال های اولیه ظهور، لیزر بیشتر به منظور برش بافت نرم كاربری داشت، اما تراش استخوان با لیزر امكان پذیر نبود. در دهه ۱۹۸۰ «FDA» سازمان غذا و داروی آمریكا كاربرد لیزر به منظور استفاده از آن در بافت های نرم را پذیرفت.
كاربرد لیزر به عنوان یك ابزار برش برای بافت های سخت در دهه ۹۰ میلادی با آمدن لیزرهای جدید مانند لیزرهای خانواده «اربیوم» رواج یافت.
این نوع از لیزر در همان آغاز راه توانست تاییدیه FDA را به منظور جراحی بافت سخت دریافت كند.
برپایی پانل لیزر كه همزمان با برگزاری «چهل و ششمین كنگره انجمن دندانپزشكی ایران» صورت گرفت، فرصت مناسبی بود تا با دكتر رضا فكر آزاد، دندانپزشك، جراح و متخصص بیماری های لثه و عضو هیات مدیره انجمن لیزر پزشكی ایران كه مسئول پانل لیزر در كنگره امسال انجمن نیز بود، گفت وگویی در مورد دلایل به كارگیری لیزر و آینده لیزر در دندانپزشكی داشته باشیم. با ما همراه باشید.
جناب دكتر فكرآزاد، جایگاه لیزر در دندانپزشكی را هم اكنون در جهان و ایران چگونه می بینید
در دنیا این تكنولوژی بیش از چند دهه از عمرش نمی گذرد و شاید بیش از یك دهه نیست كه كاربردهای معمول كلینیكی در دندانپزشكی پیدا كرده است. به عبارتی ما با یك پدیده جوان روبه رو هستیم. از طرف دیگر این تكنولوژی در حال توسعه و پیشرفت است. برخلاف باور عموم كه لیزر ابزاری است كه تنها می توان از آن در پاره ای از امور درمانی بهره گرفت، لیزر به عنوان یك فناوری می تواند قابلیت های مختلفی داشته باشد. از یك تشخیص ساده گرفته تا آثار شبه دارویی و همچنین عملكرد تخریبی آن با خصوصیات فیزیكی مختلف در شرایط متفاوت به منظور كاربردهای مختلف. امروزه لیزر، تكنولوژی فوق مدرنی است، در خدمت بشر.
كشورهای پیشرفته مانند ژاپن، آمریكا، برزیل، آلمان، بلژیك، فرانسه و روسیه دارای مراكز تحقیقاتی معتبری در زمینه لیزر در دندانپزشكی هستند. انجمن ها و سازمان های بزرگی برای این فناوری در سطح جهان تشكیل شده اند، از جمله فدراسیون جهانی لیزر در دندانپزشكی WFLD یا آكادمی لیزر در دندانپزشكی در ایالات متحده آمریكا و آمریكای شمالی ALD، اروپا ESOLA و در ایران نیز انجمن لیزری پزشكی ایران IMLA كه چند سالی است تاسیس شده و یك شاخه دندانپزشكی هم دارد. هر چند انجمن های پزشكی دیگر گروه های كوچكی در زمینه لیزر دارند، اما به صورت متمركز تنها «ایملا» به فعالیت های علمی و تحقیقاتی در زمینه لیزر پزشكی می پردازد. دانشكده های معتبر كشور اعم از فنی مهندسی و دندانپزشكی هم كمابیش فعالیت های تحقیقاتی روی بحث لیزر دارند. اگر به مجموعه فوق، سازمان انرژی اتمی را نیز بیفزایم، مجموعه ارگان هایی كه در زمینه لیزر به صورت كاربردی و تحقیقاتی به فعالیت مشغولند، كامل تر خواهد شد. در پی برگزاری دومین كنفرانس لیزر در دندانپزشكی كه اسفندماه ۱۳۸۳ به همت شاخه دندانپزشكی انجمن لیزری پزشكی ایران برگزار شد، سخنرانی های علمی پرمحتوا و تحقیقات انجام شده، توجه هیات مدیره این انجمن را به خود جلب كرد.
همچنین در پی معرفی پتانسیل های تحقیقاتی و آموزشی در زمینه دندانپزشكی و تلاش های فراوان به منظور ارائه توانمندی های پژوهشگران ایرانی به ویژه مركز تحقیقات علوم دندانپزشكی دانشگاه شهید بهشتی در كنگره بین المللی انجمن لیزر در دندانپزشكی اروپا ازولا كه در بهار سال ۱۳۸۴ در شهر بارسلون اسپانیا برگزار شد، مسئولان این انجمن را مجاب كرد كه ایران را به عنوان یكی از مراكز تحقیقاتی معتبر در جرگه كشورهای صاحب نام دانش لیزری قرار دهند. به این ترتیب انجمن لیزری پزشكی ایران ایملا به عنوان یكی از انجمن های پشتیبانی كننده علمی و فعال به عضویت پذیرفته شد و پرچم ایران را در كنار ۳۰ كشور دارای دانش لیزری در دندانپزشكی در پوستر كنگره ثبت كرده و نماینده ای علمی را برای آن برگزید.
این كنگره نقطه عطفی در دانش دندانپزشكی كشور به ویژه در شاخه لیزر در دندانپزشكی بود. چرا كه در این كنگره محققان ایرانی با ارائه بیست و یك مقاله پژوهشی، شركتی بسیار فعال در اولین حضور خود داشتند. در حالی كه در سال های گذشته حضور ایران صرفا در حد حضور یا ارائه یك مقاله بوده كه همگی در قالب سخنرانی ها و دو مورد پوستر در برنامه علمی كنگره جای گرفته بودند. نقطه جالب توجه در این كنگره این بود كه ایران به عنوان فعال ترین كشور كنگره مطرح شد. اعضای هیات علمی كنگره مشتاقانه منتظر تیم ایرانی بودند. نكته حائز اهمیت این است كه ایران با ارائه این تعداد مقاله در رتبه چهارم بعد از كشورهای برزیل، ژاپن و آلمان كه از پیشگامان این رشته به شمار می روند، جای گرفت. همچنین در میان ۴۵ كشور عضو و ۳۱ كشور ارائه دهنده مقاله در این همایش بزرگ بین المللی قرار گرفت. جالب است رتبه ایران بالاتر از كشورهای صاحب نامی چون فرانسه، ایتالیا، بلژیك، انگلیس، آمریكا، اتریش و بسیاری از كشورهای توانمند در این رشته بود.
● آیا بهره گیری از لیزر در درمان های دندانپزشكی طی سال های اخیر در داخل كشور گسترش یافته است
▪ در حال حاضر تعداد اندكی دستگاه لیزر با كاربری درمانی در كشور وجود دارد. به عبارتی، این تكنولوژی در كشور هنوز همه گیر نشده است. تعداد دستگاه های لیزری كه با كاربری درمانی در امر دندانپزشكی استفاده می شود، شاید به تعداد انگشتان دو دست هم نرسد. تعداد دندانپزشكانی كه در زمینه لیزر توانایی كار را دارند، بسیار محدود هستند. البته تمهیداتی در مراكز تحقیقاتی دانشگاه ها اندیشیده شده تا با آموزش های دقیق و با رعایت استانداردهای جهانی به این تعداد، بر دانش و مهارت كافی آنان افزوده شود.
● پس تبلیغاتی مبنی بر ترمیم دندان با لیزر كه حتی در برخی روزنامه ها و مجلات شاهد هستیم، پایه علمی ندارد
▪ اساسا عبارت ترمیم دندان با لیزر، چندان صحیح نیست. دندانپزشك می تواند دندان بیمار را با استفاده از لیزر تراش بدهد و در نهایت امر برای ترمیم دندان ها از «كامپوزیت» استفاده كند. كامپوزیت ها مواد همرنگ دندانی است كه به منظور پر كردن دندان به كار می رود.
در حال حاضر با یك نور آبی رنگ كه به منظور فعال كردن روند «پلی مریزاسون» پخت كامپوزیت به كار می رود، از این نور استفاده می شود. این نور آبی رنگ كه از هالوژن ساطع می شود، لیزر نیست. البته ناگفته نماند، لیزرهایی نیز مثل لیزر آرگون آبی وجود دارند كه توانایی انجام این عمل را با محاسن و معایب خود دارند و لیكن به لحاظ هزینه مقرون به صرفه نبوده و در حال حاضر بیشتر در امور تحقیقاتی از آنها استفاده می شود. در واقع عملا هیچ دستگاهی از این دست در كلینیك های دندانپزشكی وجود ندارد.
● محاسن كاربردهای لیزر را بیشتر در كدام بخش ها ارزیابی می كنید
▪ در جراحی بافت نرم، لیزر مانند چاقو عمل می كند، اما نسبت به چاقو دارای مزیت هایی است. اول آنكه در مسیر برش، مكانیسم آن به گونه ای است كه انعقاد مناسبی ایجاد می كند. این مسئله برای عده ای كه مشكلات انعقادی دارند، یك مزیت محسوب می شود. همچنین با انعقاد حاصل شده، جراح دید بهتری نسبت به ناحیه جراحی پیدا می كند.
دوم اینكه با بسته شدن عروق لنفاوی ورم و التهاب ناشی از جراحی نیز كمتر شده و در نهایت بیمار ناراحتی های متعاقب اعمال جراحی كمتری خواهد داشت. همچنین ترمیم ناحیه جراحی با سرعت بیشتری رخ خواهد داد. در ضمن با لیزر قادر هستیم، برش های بسیار ریز، دقیق و كنترل شده ای داشته باشیم. حتی می توان زمان برش را در حد چند میلیونیوم ثانیه در لیزرهای پالسی كاهش داد. این مزیت ها به جراحان كمك می كند، در جراحی های بافت های نرم دهانی كه اگر در حد میكروسكوپی هم باشد، قدرت مانور بهتری داشته باشند. امكانی كه هیچ چاقویی این فرصت را برای آنها مهیا نمی سازد. یكی از مشكلات دندانپزشكان كار با دو بافت نرم لثه و سخت استخوان و مینای دندان در داخل حفره دهان در مجاورت یكدیگر است. این دو بافت بر هم كنش یكسانی در برابر لیزر از خود نشان نمی دهند.این مسئله پیچیدگی خاصی را برای تشخیص عمل كننده ایجاد كرده و اهمیت داشتن مهارت خاص و دانش انتخاب صحیح لیزر را بیش از پیش مطرح می سازد. در برداشت بافت سخت، مسائل به گونه ای دیگر است. وقتی فرز دندانپزشكی در تماس با بافت سخت دندانی، آن را برش می دهد، این برش ها فشاری را روی پالپ دندان محفظه ای كه در مركز دندان قرار گرفته و در آن عروق و عصب كه مسئول زنده بودن دندان است قرار می گیرد وارد می كند. این فشارها و لرزش ها در بیمار احساس درد ایجاد می كند.
بیشتر لیزرها بدون تماس، عمل كندگی را انجام می دهند. زمانی كه لیزر جایگزین فرز شود، دندانپزشك قادر خواهد بود، بدون تماس و لرزش، بسیار ظریف و در كسر میلیونیوم ثانیه با حداقل درد عمل جراحی خود را انجام دهد.
از طرف دیگر، در زمان تراش دندان با فرز، براده های حاصل از تراش لایه اسمیر سبب كاهش قدرت چسبندگی یا باند مواد ترمیم هم رنگ دندان تراش خورده می شود. در حالی كه در روش لیزر، این لایه ایجاد نمی شود و باعث بهبودی باند چسبیدن مواد به دندان می شود. همچنین چون ماهیت برداشت بافت پوسیده توسط لیزر به روشی غیر از تراش با فرزهای معمول دندانپزشكی است برهم كنش فوتوترمال و فوتوابلیشن بافت بیشتری از دندان حفظ خواهد شد. ضربه فرز همچنین سبب ایجاد ترك های بسیار ریز میكروسكوپی روی مینای دندان می شود كه به هنگام بهره گیری از لیزر چنین ترك هایی نیز به حداقل ممكن می رسد. شاید بتوان گفت، با آمدن ایده درمان های با حداقل تهاجم كه در علوم پزشكی به سرعت در حال رواج است، این ابزار بتواند، ما را به این منظور نزدیك تر كند.
● آیا دقت عمل لیزر، زمان درمان را طولانی تر نمی كند
▪ لیزرهایی كه دو تا سه سال پیش در این زمینه به كار می رفتند، كند بودند و سبب خستگی بیمار طی فرآیند درمان می شدند. اما با آمدن نسل جدید لیزرها، سرعت عمل دندانپزشكی كه با لیزر كار می كند، افزایش یافته اند، البته این سرعت بستگی به مهارت دندانپزشك هم دارد. در یك جمع بندی كلی باید گفت، با قابلیت های روش لیزر، عوارض احتمالی در محل عمل كمتر شده و بهبودی سریع تر انجام می پذیرد. همچنین درمانگر با كنترل بیشتر و آسیب كمتری به هدف خود می رسد.
● آیا با این عبارت موافق هستید كه «جراحی دندان با لیزر» بدون درد است
▪ باید به این مسئله واقع بینانه نگاه كرد. چرا كه درد یك فاكتور چند عاملی بوده و در افراد مختلف متاثر از عواملی چون جنس، سن و شرایط روحی است. این كه گفته می شود، دندانپزشكی بی درد، حداقل در حال حاضر اغراق آمیز بوده و بهتر است، چنین عنوان شود كه بر مبنای عواملی كه قبلا به مواردی از آن اشاره شد، بیمار حداقل درد را متحمل خواهد شد.
● به طور كلی كاربردهای لیزر در دندانپزشكی به چند دسته تقسیم بندی می شوند
▪ به سه گروه كلی تقسیم می شود. اول وادی تشخیص است كه در این مرحله لیزر به عنوان ابزار تشخیص به كمك دندانپزشك می آید. دوم مرحله درمان و روش های درمانی و سوم آثار شبه دارویی لیزرهای كم توان یا كم شدت است.
در مرحله تشخیص، مهمترین مزیت لیزر در تشخیص ساده پوسیدگی های دندانی در مراحل اولیه پوسیدگی است. در این مرحله لیزر به ما كمك می كند تا با پدیده «فلورسنت» كه حاصل از تقابل یك لیزر «دیودی» و بافت دندانی است، نه تنها بودن یا نبودن پوسیدگی را تشخیص دهیم، بلكه روند فعالیت آن را نیز دریابیم. در حال حاضر ابزاری برای كشف این موضوع وجود ندارد. این شیوه از سایر شیوه ها مانند تشخیص چشمی یا روش رادیوگرافی و «اولتراسوند» سریع تر جواب می دهد. مزیت دیگر این است كه قبل از آن كه مقدار زیادی از بافت های دندانی از بین برود، می توان با روش های پیشگیری آن را كنترل كرد.
در حقیقت می توان بیماران را با ریسك بالای پوسیدگی جدا كرده و مورد توجه خاصی قرار داد. همچنین دوره های مراجعه برای درمان های دندانپزشكی را در زمان های كوتاه تری تعیین كرد. حسن بزرگ این روش كاربری ساده آن است كه حتی مربی بهداشت نیز می تواند به سادگی با آن كار كرده و سریعا كودكان با ریسك بالا را به دندانپزشكان ارجاع دهد. شایان ذكر است، این ابزار نسبتا ارزان بوده و با باتری كار می كند.
روش تشخیص دیگر لیزر «داپلرفلومتری» است كه با سنجش میزان جریان خون در دندان ها، زنده بودن یا نبودن آن را می توان ردیابی كرد. در گذشته كودكی كه دندانش ضربه می خورد و به دندانپزشك مراجعه می كرد، دندانپزشك به غیر از واگذار كردن وضعیت موجود به گذر زمان حدود شش ماه تا علائم رادیوگرافی آن بارز شود هیچ راه تشخیص دیگری نداشت. چه بسا این گذر زمان به بهای تحلیل های داخلی و ایجاد ضایعات پیشرفته تر در انتهای ریشه دندان كه مشكلات عدیده ای را در پی دارد، تمام شود. امروز لیزر «داپلرفلومتری» این مشكل را مرتفع كرده است. از این پدیده در پیش بینی موقعیت پیوندهای لثه ای و دندانی نیز می شود بهره برد.
تشخیص سرطان های ناحیه دهان و سر و گردن با استفاده از «فتوداینامیك تراپی» كه از روش های جدیدی است كه به كمك تزریق یك ماده حساس به لیزر به بیمار به نام «فتوسنسیتایزر» حساس به نور می توان به كمك تجمع این ماده در سلول های سرطانی و بازتاب پرتوهای فلورسنت از ضایعه و پروسس كردن آن در دستگاه های پیشرفته كامپیوتری، این قبیل سرطان ها را تشخیص داد.
همچنین با تهیه هولوگرام های لیزری درمانگر قادر خواهد بود، نماهای سه بعدی از آنومالی های فكی و دهانی را به تصویر بكشد. در امر درمان نیز با مزیت هایی كه برای لیزر به مواردی از آن اشاره شده، سعی براین است كه با توانایی های لیزر، بافت ذی قیمت دندانی را كه قابل بازیافت نیست، حفظ كرده و با حداقل تهاجم درمان های خود را انجام دهیم.
جراحی بافت نرم دهان شامل بیوپسی نمونه برداری، برداشتن ضایعات «تومورال» برداشتن ضایعات استخوانی و درمانی مقطعی آفت و تب خال و نیز حذف پوسیدگی های دندانی و تراش بافت های دندانی برای تمامی منظورهای زیبایی و ترمیمی، بلچینگ روشن كردن رنگ دندان تغییر ساختار سطحی دندان ها و ایجاد مقاومت در برابر عوامل پوسیدگی زا از دیگر كاربردهای لیزر در دندانپزشكی به شمار می رود.
در حال حاضر لیزرها در تمامی تخصص های دهگانه دندانپزشكی در بسیاری از امور حرفی برای گفتن دارند كه از حوصله این مجال خارج است. برای مثال در درمان ریشه دندان ضدعفونی كردن كانال دندانی به یك معضل اساسی برای متخصصان درمان ریشه دندان تبدیل شده است كه باز با بهره گیری از فناوری لیزر این مشكل نیز تا حدودی حل شده است. همچنین در دندانپزشكی كودكان كه نیازمند كنترل رفتاری خاص است، در بسیاری از مراحل درمانی می توان از لیزر سود جست. برای نمونه در جراحی كودكانی كه زبان چسبیده به دهان دارند و در صورت تداوم در آینده دچار مشكلات فكی و گفتاری خواهند شد، نیز این امكان میسر شده تا با حداقل ایجاد درد و با بی حسی موضعی، بدون نیاز به بیهوشی عمومی و در سنین حتی كمتر از دو سال عمل جراحی را سهل انجام داده و زبان را آزاد كرد. در آن روی سكه در مقابل لیزرهای پرشدت كه عاملی برای كندن و بریدن است، دنیای زیبای لیزرهای كم شدت مطرح است.
این نوع لیزرها با خواص ضدالتهابی، كاهش درد ایمونولوژیكی و آثار متابولیكی به فرآیند بهبود روند درمانی یا كاهش عوارض درمانی به یك درمانگر آگاه كمك كند تا بیمار خود را به سهولت درمان كند. در این روش می توان به مواردی چون تسریع درد ترمیم زخم های ناشی از جراحی ها و كاهش درد، درمان های معمول دندانپزشكی و بهبود ترمیم ضایعات استخوانی در درمان های پیوندی، بازسازی استخوان، ترمیم اعصاب آسیب دیده و درمان بعضی از بیماری های داخل حفره دهان اشاره كرد.

گفت و گو با دكتر رضا فكرآزاد متخصص بیماری های لثه
بنفشه پورناجی

منبع : روزنامه شرق