معانی مختلف گفتمان شناسی رایج

متفكران و محققان در رشته های مختلف كلمه «گفتمان» را به معانی گوناگونی به كار برده اند كه البته اكثر این معانی به شدت به یكدیگر نزدیك هستند، بعضی گفتمان را قطعه ای از زبان معنی دار دانسته اند كه اجزای آن به هم مربوطند و هدف خاصی را دنبال می كنند، در مورد این تعریف اگر جملات قطعه ای از زبان را جدا كنید می بینید كه متن دیگر فهمیده نمی شود پس سازوكاری وجود دارد كه این جملات را به نحو مطلوب به هم متصل می كند، گروهی دیگر گفتمان را محصول ارتباط و تعامل مباشران گفت وگو در بافتی اجتماعی فرهنگی دانسته اند، به بیان دقیق تر سخنگویان در موقعیت های مختلف در خلوت مخاطب آشنا یا غریبه و برحسب بالا یا پایین بودن مقام مخاطب با شیوه های مختلف سخن می گویند، برخی دیگر نیز آن را عمل گفته utterance یا كنش در مقابل محصول گفته یا متن كه بازنمای ساخت صوری گفتمان است می دانند، در این تعریف توجه خاصی به زبان به عنوان كار و عملی كه از انسان سر می زند معطوف است و تاكیدی خاص به یكی از پایه های مهم منظور شناسی دارد.
آستین یكی از اولین فیلسوف هایی است كه می گوید كلمه خود فی نفسه عمل است و نظریه گفتار كنش را به عرصه وجود وارد می سازد، فیلسوفان سنتی بین عمل و سخن تمایز قائل بودند و می گفتند سخن گفتن از عملی متفاوت از انجام خود عمل است ولی آستین با به چالش كشیدن این نظریه مدعی شد كه گفته مانند دیگر اعمال ما واقعه ای عملی محسوب می شود، گفتار در عین واحد می تواند سه عمل مختلف انجام دهد: كنش بیان، كنش انجام و كنش تاثیر. گفتار و كنش دو روی مختلف یك سكه هستند، به تعبیر دیگر شاید بتوان گفت معنای گفتار عبارت از عملی یا نقشی است كه با آن گفتار ملازمت دارد و البته گفتار و كنش را نمی توان از هم جدا دانست، چون هر عملی تحت شرایط اجتماعی خاصی صورت می گیرد پس تفسیر گفتار نیز تابع شرایط خاص اجتماعی است كه در چارچوب آن عرضه شده است.
در گفتمان شناسی سنتی ما بیشتر به توصیف و تفسیر كلام در بافتی مشخص كه یارمحمدی اصطلاحا آن را بافت موقعیتی می نامد توجه می كنیم و با توجه به این بستر در حد ممكن معنی و مفهوم كلام را درمی یابیم، اما از نگاه مولف كتاب این بافت می تواند بسیار گسترده تر از بستری باشد كه بیان و عمل در آن صورت گرفته است، از این منظر نوشتار و گفتار در بافت اجتماعی و سیاسی خاص نحوه استفاده غیرمشروع از قدرت جمعی، سلطه و عدم مساوات را صورت می دهد، اینكه چگونه روابط اجتماعی، هویت، دانش و قدرت از طریق متون گفتاری و نوشتاری ایجاد می شوند و یا اینكه چگونه موسسات و نهاد های اجتماعی مانند مدرسه و دانشگاه به وسیله و از طریق گفتمان شكل گرفته و می گیرند از اصلی ترین مباحثی هستند كه مولف تحت عنوان تحلیل گفتمانی انتقادی عنوان كرده است. تحلیلگر گفتمان انتقادی با كاوش در لایه های زیرین گفتمان، بی عدالتی های اجتماعی نهفته را پیدا می كند تا برای جامعه مورد نظر آگاهی كامل و كافی به ارمغان آورد و به وسیله گفتمان در برابر بی عدالتی ها واكنش نشان داده كه نهایتا زمینه و سازوكار توزیع عادلانه و بهره گیری مطلوب از ساختار های گفتمان مدار توسط اعضای جامعه در جهت تحقق عدالت اجتماعی فراهم آید.
كتاب گفتمان شناسی رایج و انتقادی در حقیقت مجموعه دوازده مقاله است كه لطف الله یارمحمدی در مناسبت های گوناگون و با فاصله به رشته تحریر در آورده و بعد به صورت یك كتاب به چاپ رسانیده است. او در فصل آغازین پس از ارائه پیش نیازهای بحث و مقدمه به بررسی مقابله ای ارجاع صریح و ضمنی در متون فارسی و انگلیسی می پردازد.
در مقاله یا فصل دوم ساخت گفتمانی و متنی رباعیات خیام را با منظومه فیتز جرالد مقایسه می كند ویژگی های گفتمانی نوشته علمی را در مقاله سوم بررسی كرده و سپس در فصل بعد با عنایت به نظم درونی وقایع در فرهنگ های مختلف، زبان های فارسی و انگلیسی را مقابله منظورشناختی می كند. فصل پنجم كتاب در حقیقت نقد كتاب گفتمان و ترجمه، نوشته علی صلح جو بوده، مقاله ششم بهره گیری مترجم از تحلیل گفتمان و مقاله هفتم مصاحبه ای است كه او در رابطه با زبان و فرهنگ انجام داده است.
خواننده در این كتاب نمی تواند خط سیر مشخصی را دنبال كند و فصل های كتاب صرفا در تحلیل گفتمانی وجه مشترك دارند به همین ترتیب مقاله هشتم به نقش فرهنگستان ها و پیرامون پرورش زبان برای بیان مفاهیم تعلق دارد. فصل نهم نیز به تجزیه و تحلیل گفتمانی انتقادی و ترجمه ادبی می پردازد و در واژگان شناسی مقابله ای واژگان هسته ای و غیرهسته ای را مطرح و بحث می كند.
مقاله نهم شیوه ای در تحلیل گفتمان و بررسی دیدگاه های مختلف فكری اجتماعی است تا مقاله یازدهم كه با عنایت به تصویرسازی كارگزاران اجتماعی، اقدام به تحلیل گفتمان كرده و از مولفه های جامعه شناختی معنایی بهره می برد و نهایتا در آخرین مقاله تناسب كاربرد روش های كمی و كیفی در تحلیل گفتمان ها را مطرح می سازد.

محسن محمدی
لطف الله یارمحمدی
نشر هرمس
تعداد : ۳۱۵۰
سال : ۱۳۸۵

منبع : روزنامه شرق