پرسشی جامعه شناختی از اعتیاد

● درباره كتاب «جامعه شناسی اعتیاد در ایران امروز»
«معضل اعتیاد و مواد مخدر هم اكنون جزء چهار بحران و مسئله جهانی به حساب می آید. ولی به خاطر سود سرشاری كه نصیب كشورهای تولیدكننده و توزیع كننده این مواد می كند، مورد حمایت قدرت های جهانی قرار دارد.» ص ۱۳ اینها جملات آغازین مقدمه كتاب «جامعه شناسی اعتیاد در ایران امروز» نوشته الهام میری آشتیانی است كه در دو فصل جامعه شناسی سوءمصرف مواد مخدر فرصت ها، تهدیدات و جایگزین های گفتمان مواد مخدر در ایران به بررسی این پدیده شوم اجتماعی پرداخته است.
۱. تاریخچه مصرف مواد مخدر در ایران
الهام میری آشتیانی به خوبی به این مسئله اشاره دارد كه مصرف مواد مخدر در گذشته های دور بیشتر جنبه دارویی و درمانی داشته، اما امروزه مصرف آن در اكثر افراد از لحاظ تغییرات روانی مدنظر قرار گرفته است و به زعم نویسنده عصر صفوی را می توان سرآغاز گسترده استعمال تریاك در ایران دانست و به غیر از شاه عباس سایر پادشاهان صفوی گام جدی در مقابله با این پدیده شوم اجتماعی به كار نگرفته اند و در عصر قاجاریه و در زمان حكومت ناصرالدین شاه بود كه كشت خشخاش در ایران به طور علنی و در ۱۸ استان رواج یافت و حتی جنبه سیاسی نیز به خود گرفت.
وی با هوشیاری می نویسد: «همراه با رشد استعمار در جامعه در حال توسعه ای مانند ایران كشت خشخاش و اعتیاد در روستاهای ایران متداول گشت و خرید و فروش آن معمول شد. چون انگلیسی ها تریاك ایران را خود می خریدند، كم كم كشاورزان دست از زراعت گندم كشیدند و قسمت زیادی از اراضی گندم را به كشت خشخاش تخصیص دادند، به طوری كه تریاك به صورت یكی از مهمترین اجناس صادراتی ایران درآمد.
در این دوره عصر قاجاریه دستگاه حكومتی تریاك را فقط به عنوان یك منبع درآمد برای دولت در نظر می گرفت و به عواقب آن كاری نداشت.» ص ۲۷ همچنین در دوره پهلوی اول و دوم نیز دستگاه حكومتی به مواد مخدر به عنوان منبع درآمد می نگریست هر چند كه هر از چند گاهی قوانینی را در مجلس به تصویب می رساندند ولی در نهایت این جوانان بودند كه با استفاده از تریاك و مواد مخدر به ورطه هلاكت و نابودی كشیده می شدند. اما پس از انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ بود كه قوانین جدی تری برای مبارزه با مواد مخدر در دستور كار دولت قرار گرفت.
تصویب قانون ترك اعتیاد شش ماهه در خرداد ۱۳۵۹ ، ۲ تصویب قانون مبارزه با مواد مخدر در سوم آبان ۱۳۶۷ و بازنگری آن در سال ۱۳۷۶ و پیگیری مداوم نیروهای انتظامی و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی كشور و طرح پنج ساله این نهاد از سال ۱۳۷۹ به بعد را می توان از آن جمله برشمرد.
۲. جامعه شناسی و اعتیاد
میری آشتیانی در سه سطح خرد، میانه و كلان سعی دارد به تحلیل و بررسی جامعه شناختی از این پدیده اجتماعی دست یابد الف علل اعتیاد در سطح خرد: كه مبتنی بر دیدگاه های روانشناسانه شكل گرفته است و همچنین خصوصیات شخصیتی، روانی و عوامل جسمانی مانند اثرات، ژن ها و جنسیت را مدنظر قرار می دهد و كلیه عوامل مرتبط با شخصیت فرد و ناراحتی ها و بیماری های جسمانی و روانی تاثیرگذار را بررسی می كند. ب علل اعتیاد در سطح میانه: خانواده، گروه همالان یا همسالان، مدرسه و رسانه های گروهی در این سطح بررسی می شود كه بیشتر به علل و عواملی كه بر جامعه پذیری فرد نقش دارند توجه می شود، ج علل اعتیاد در سطح كلان: نویسنده در ۱۲ مورد به بررسی آن پرداخته است: ۱ افزایش جمعیت ۲ بحران بیكاری ۳ بحران فقر و عدم وجود عدالت اجتماعی ۴ مهاجرت از روستا به شهر و حاشیه نشینی ۵ دگرگونی فرهنگی و بحران هویت ۶ بحران اخلاقی و سستی در اعتقادات مذهبی ۷ بحران عدم امنیت ۸ تسلط گروه اقلیت بر اكثریت جامعه ۹ جنگ و بحران سیاسی ۱۰ در دسترس بودن مواد مخدر ۱۱ همجواری با كشورهای تولیدكننده مواد مخدر ۱۲ استعمار و سیاست های كلان آن، كه در جای خود قابل تامل است.
۳. پیامدهای اعتیاد
یادآوری این نكته ضروری است كه «سیاستمداران معتقدند برای مغلوب ساختن ملت ها یك كیلو تریاك و یك حقه وافور از چندین تانك و هزاران توپ موثرتر است» ص ۴۷ و با توجه به اینكه پیامدهای استعمال مواد مخدر در جامعه می تواند عواقب خانمان سوزی به همراه داشته، میری آشتیانی پیامدهای این پدیده را از چهار جنبه كه عبارتند از: الف پیامدهای اعتیاد از نظر جسمانی، آلوده شدن به ویروس ایدز HIV، ابتلا به بیماری هپاتیت و انواع بیماری های كبدی، خونی، سوء تغذیه، قلبی، سرطان، پیری زودرس و غیره، ب پیامدهای اعتیاد از جنبه روانی شخصیتی، ناراحتی های عصبی، افسردگی، فراموشی، خود كم بینی، روان پریشی، اضطراب، بی قراری و غیره، ج پیامدهای اعتیاد در خانواده برهم خوردن آرامش و امنیت روانی خانواده، آزار و اذیت جسمی و جنسی همسر و فرزند، طلاق و غیره و د پیامدهای اجتماعی اعتیاد افزایش بزهكاری و انحرافات اجتماعی، افزایش بار تكفل، زیان های اقتصادی و تاثیر آن بر كل درآمد سرانه ملی كشور و غیره مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد و فصل اول را با «جامعه شناسی گفتمان اعتیاد در ایران» به پایان می رساند.
۴. مثلث طلایی، هلال طلایی
«مهمترین مراكز تولید مواد مخدر در جهان عمدتا در دو منطقه معروف به نام مثلث طلایی واقع در جنوب شرقی آسیا و هلال طلایی واقع در جنوب غربی آسیا است» ص ۷۷ و بنابر آمار موجود تولید تریاك در این دو منطقه بیش از ۹۴ درصد از كل تریاك جهان را شامل می شود و افغانستان بیشترین سهم تولید را در مجاورت ایران به خود اختصاص داده است.
۵. آسیب ها و تهدیدات، راهبردها و جایگزین ها در حوزه مقابله با مواد مخدر
میری آشتیانی درباره آسیب ها و تهدیدات به بیش از ۱۰ مورد كه برخی از آنها عبارتند از: فقدان ضمانت اجرایی مصوبات، هدفمند نبودن مبارزه، فقدان هدفمندی در انسداد مرز، عدم پوشش امنیتی مناطق كویری، عدم توجه به وضعیت اقتصادی مرزنشینان، عدم توجه به مقوله كنترل حمل و نقل، عدم بهره گیری از تكنولوژی، عدم بهره گیری از روش های اطلاعاتی در امر مبارزه با مواد مخدر و غیره اشاره می كند و می نویسد «از مهمترین مقتضیات شرایط كنونی كشور، درك واقع بینانه از جامعه، تحولات، ظرفیت ها، آسیب ها و نگرانی هایی است كه با آن مواجهیم.
تنها با شناخت شرایط موجود است كه می توان با تدبیر و تمهید به حل مشكلات جامعه همت گماشت و از تهدیدها در جهت توسعه كشور و تامین امنیت ملی بهره برداری كرد.» ص ۱۱۵ وی همچنین راهبردهایی را نیز مطرح می كند كه از آن جمله می توان به شناخت و مطالعه دقیق منطقه، جذب كمك های بین المللی برای كشت جایگزین به ویژه برای كشاورزان افغانی، شناسایی كاروان هایی كه قصد ورود به كشور را در نقطه صفر مرزی دارند، هماهنگی بین قوای سه گانه كشور در قالب پلیس مبارزه با مواد مخدر، ایجاد زمینه های مناسب برای همكاری با كشورهای مجاور جهت مقابله با این پدیده كنترل راه های زمینی، هوایی و دریایی و شناسایی مسیرهای قاچاق مواد مخدر اشاره كرد كه قابل توجه است.
۶. مدرسه و خانواده كانون های اطلاع رسانی
مدرسه و خانواده را می توان از مكان های مناسب جهت اطلاع رسانی به جوانان و به ویژه نوجوانان دانست و خطرات استفاده از مصرف مواد مخدر را به آنان به شیوه های مختلف یادآور شد «شواهد نشان می دهد رویكردهایی كه در سراسر طول تحصیل دانش آموز شكل گرفته و ایشان و والدینشان را در این امر درگیر كرده، موفق بوده اند.» ص ۱۶۰ برنامه هایی كه با هدف پیشگیری از مبتلا شدن فرد به مواد مخدر، رویكرد جامع را دنبال كرده باشد و با مشاركت فعال دانش آموزان و خانواده ها همراه باشد.
۷. مراحل درمان اعتیاد
میری آشتیانی به سه مرحله، برای درمان اعتیاد اشاره می كند، «مرحله اول، سم زدایی یعنی درمان وابستگی جسمی و فیزیولوژیكی فرد به مواد مخدر و پیشگیری از بروز علائم محرومیت ناشی از قطع دارو» ص ۱۸۰ مرحله دوم، بررسی روانی فرد معتاد و قطع وابستگی و مرحله سوم، به كارگیری روش هایی كه فرد به مواد مخدر مراجعه ننماید. وی بنا به اظهارات رئیس سازمان بهزیستی كشور معتقد است، معتادانی كه به زور به مراكز بازپروری منتقل شده اند طبق آمار، ۹۸ درصد آنها مجدد به اعتیاد رو آورده اند، البته این معضل مختص به جامعه ما ایران نیست، بلكه كشورهای صنعتی نیز بدان مبتلا هستند. در پایان باید یادآور شد، كه نویسنده در این اثر از نمودارها و جداول آماری استفاده كرده كه بر غنای علمی، پژوهشی آن افزوده است.

محمد نجاری
الهام میری آشتیانی
با مقدمه: دكتر محمدرضا تاجیك
ناشر: مهاجر
۲۰۸ صفحه
چاپ اول: ۱۳۸۵

منبع : روزنامه شرق