خاک بادا تن سعدی اگرش تو نپسندی

در معرفی كتاب سعدی، شاعر عشق و زندگی
«سعدی كمال گرا نبود و وعده هیچ بهشتی را در این دنیا نمی داد. در نتیجه در همه امور اهل اعتدال بود...عقیده داشت كه همین زندگی با همه كمبودهایش ارزش زیستن دارد.» (از مقاله یادداشت هایی در سعدی شناسی)
هر مخاطب ادبیات كه اندكی در احوال شعر و تفكر شاعرانه تامل كرده باشد به خوبی می داند كه سعدی نه تنها از امهات شعر فارسی است، بلكه نمونه ای افسانه ای از هنرمندی ماجراجو است كه روزگارش را در تعمق در احوال مردم و انسان هم عصرش گذرانده است. مردی كه در قرن هفتم هجری و در سال های جنگ، آشوب و ناآرامی های سیاسی و اجتماعی به احترام عشق و انسان می سراید و می نویسد. بدون هیچ تردیدی سعدی در كنار نیای شعری و شاید فكری اش فردوسی از پدرخواندگان زبان فارسی و بخش مهمی از تفكر اومانیستی ایرانی است. شاعری كه برعكس اعم بزرگان قبل یا بعد از دوره خود پای بر خاك دارد و سرش رو به آسمان است. چنین وضعیتی سعدی را به شاعری تبدیل كرد كه وضعیت های مشخص انسانی به موضوع اصلی آثار او تبدیل شدند.
كتاب «سعدی، شاعر عشق و زندگی» یكی از جدیدترین آثار منتشر شده در باب این مرد است كه مقالات گردآمده در آن اغلب به جایگاه فكری سعدی درباره مقولاتی اینچنینی پرداخته است. نویسنده این كتاب دكتر محمدعلی همایون كاتوزیان این بیست مقاله را كه به صورت جداگانه در مجله ایران شناسی منتشر شده بودند كنار هم آورده و مجموعه ای ساخته كه در بیشتر قسمت های آن وجوه زندگی شخصی، روحیات هنری و شعری و در عین حال انتقادهای مشهور به سعدی به بحث گذاشته شده است.
از جمله مقاله های خواندنی این كتاب می توان به «ریشه های سعدی كشی»، «دروغ مصلحت آمیز سعدی»، «گلستان و افسردگی سعدی»، «عاشقی های سعدی» و... اشاره كرد كه برآیند آنها روایتی از این شاعر به دست می دهد كه در آن مخاطب با شاعری روبه رو است كه نمی توان او را در یك چارچوب معین و ساختار مشخص درك و ضبط كرد. به قول كاتوزیان سعدی «شاعری التقاطی است» و همین جنبه است كه باعث می شود تا مردی كه به «افصح الفصحای» ادبیات ایران مشهور است در بافتی مشخص و معین تصویر شود. مهمترین ویژگی مقاله های این كتاب از بعد تحقیقی استفاده دكتر كاتوزیان از منابع فراوان و كنار هم قرار دادن آرای آنها در كنار یكدیگر است.
او وقتی در باب مسائلی مانند مفهوم اخلاق از دید سعدی یا اثبات افسردگی سعدی قبل از نوشتن گلستان سخن می گوید، بر آن است تا با استفاده از مهمترین گفته ها و نوشته هایی كه به این موضوع ها مربوط است به یك نظریه جدید دست پیدا كند.
پس می توان گفت كه برخی از مقاله های كتاب سعدی، شاعر عشق و زندگی نمایانگر نظریه های تازه كاتوزیان درباره سعدی است. به طور مثال كاتوزیان از جمله كسانی است كه معتقدند برخی از سفرهای سعدی بافته و ساخته ذهن اویند. او در مقاله خواندنی «سفرها و حضرهای سعدی» با استفاده از برخی واقعیت های مستتر در شعر سعدی، ثابت می كند كه او در باب روایت چندی از سفرهایش از قدرت تخیلش استفاده كرده است... ویژگی دیگر این كتاب به نگاه رئالیستی نویسنده اش بازمی گردد. كاتوزیان با كنار گذاشتن لایه های افسانه وار و تقدس باوری كه سعدی را دربرگرفته اند، او را «می ستاید» و شاید به همین دلیل باشد كه وقتی می خواهد از وضعیت منحصر به فرد او در ادبیات قرن سیزدهم میلادی سخن بگوید، دچار اغراق گویی ها و پیراهن درانی های متعصبانه و كوركورانه نمی شود. نكته دیگری كه این كتاب را متمایز می كند، بعد امروزی بودن آن است.
مخاطبی كه سال ها از هر آنچه كه به ادبیات كهن ایران مربوط بوده، هراسان و شاید گریزان است، در این كتاب می تواند با ابعاد انسانی، طبیعی و شاید بسیار عادی شاعری روبه رو شود كه می تواند روی زمین راه برود و در برابر اوضاع روزگارش واكنش های شخصی انسان گرایانه ای داشته باشد. كاتوزیان به خصوص در مقاله درخشان «گلستان و افسردگی سعدی» روایت می كند كه شاعری مانند سعدی چون بسیاری از بزرگان هنری جهان بعد از خلق یك اثر بزرگ بوستان دچار خلاء روحی شده و شاید احساس افسردگی شدید و عمیقی می كند.
او با استفاده از برخی جمله های آغازین گلستان و چندی از نظریه های مربوط به روان شناسی جدید، این نظریه دلنشین را مطرح می كند كه شاید سعدی هم مانند هایدن، راخمانینوف، صادق هدایت و... دچار افسردگی ناشی از خلق اثر هنری شده باشد... اعم مقاله های این كتاب چنین مشی و رویه ای دارند و در كلیت آنها سعدی نه به عنوان یك موجود اهورایی بلكه در هیئت انسانی تصویر شده است كه جنبه های مختلف و متعدد فكری اش برآمده از تجربه هایی اند كه هر یك می توانند به بحث و گفت وگو كشیده شوند.
البته در این شك نیست كه كاتوزیان شیفته این شاعر غرورانگیز است و شاید به واسطه همین احساس بوده تا كوشیده در مقاله های این كتاب تصویری آشناتر، شفاف تر و در عین حال در مقیاس هایی جهانی تر از شعر و روزگار این مرد ناآرام ارائه دهد. كتاب «سعدی، شاعر عشق و زندگی» را نشر مركز منتشر كرده است.

*عنوان یادداشت برگرفته است از بیتی از غزلیات سعدی: خاك بادا تن سعدی اگرش تو نپسندی
كه نشاید كه تو فخر من و من عار تو باشم.
مهدی یزدانی خرم

منبع : روزنامه شرق