بادرنجبویه

در فارسی در مناطق مختلف با نامهای بادرنجبویه و لرنجمشك نامیده می شوند و چون در اسناد مختلف علمی و كتب قدیمی این دو نام فارسی برای این چند گیاه در بعضی كتب برای یكی و در برخی كتب دیگر برای گیاه دیگر امده است ، یعنی گیاهی كه در یك كتاب با نام فرنجمشك امده در كتاب دیگری همان گیاه بادرنبویه نامیده شده است. واز طرفی خوشتختانه این چند گیاه از نظر عطر و بوی گیاه و تاحدود زیادی خواص طبی و دارویی نیز شبیه هستند و شاید علت اصلی این اخلاط شناسایی نیز همین باشد لذا این چند گیاه رادر این بخش به شرح زیر می اوریم :
۱) گونه Melissa officinalis L. كه نامهای مترادف ان Melissa cordifolia pers و Melissa romana Mill و M.fraveolens Host میباشد. به فرانسوی Melisse و Melisse officinale و Ciltrionelle و The France و به انگلیسی Balm و L emon balm گویند.
گیاه فوق را به فارسی « بادرنگ بویه » گویند و در كتب طب سنتی با نامهای « بادرنجبویه » ، « مفرح القلب » و « قرنفل بستانی » امده است.
نام علمی ان در رشت و اطراف ان « وارنگ بو » می باشد. فلور ایران این گیاه را « فرنجمشك » نام گذارده است و در مازندران با نام محلی « پلانگ مشك » شناخته میشود . ضمنا توجه شود كه در كتب قدیم نظیر ابو منصور موفق نام « فرنجمشك » و « پلنگ مشك » برای نوعی ریحان امده است O. gratissimum كه ریحان بوته ای می باشد.
وجه تسمیه این گیاه این است كه در زبان لاتین به زنبور عسل ملیسا می گویند و چون گل این گیاه فوق العاده مورد علاقه زنبور عسل است این گیاه را نیز ملیسا و به یونانی ملیسا فولون یا برگ زنبور عسل نامند. سابقا مرسوم بوده كه برای گرفتن زنبور عسل برگ بادرنجبویه را خرد كرده و در محل مورد نظر كه می خواسته اند زنبورها جمع شوند می ریخته اند.
اگر برگ بادرنجبویه یا بادرنگ بویه را بین دو انگشت فشار داده له كنند بوی عطر مطبوعی شبیه بوی بادرنگ ( Citrus medica ) یا شبیه بوی لیمو از ان استشمام می شود كه این نیز وجه تسمیه این گیاه به فارسی است و چون بوی شبیه مشك می دهد ان را فرنگ مشك یا فرنجمشك یا قرنفل بستانی نیز می نامند.
● مشخصات
گیاهی است چند ساله كه بلندی ان ۸۰ – ۴۰ سانتی متر ، برگها متقابل به رنگ سبز تیره و درخشان . ساقه ان چهار گوش بی كرك . گلهای ان كوچك سفید كه معمولا در تابستان ظاهر می شوند و مورد هجوم زنبورهای عسل قرار می گیرند . رنگ گلها در بعضی ارقام كمی تیره و به رنگ گل به و در بعضی موارد تیره تر حتی سرخ و بنفش می باشد. میره ان دراز ، قهوه ای و كوچك است.
تكثیر این گیاه با كاشت با جوشهای گیاه در پاییز صورت میگیرد و پس از ان با پخش طبیعی بذر گیاه به سهولت گسترش می یابد.
برداشت گیاه معمولا در اواخر اردیبهشت قبل از ظهور گلها باید انجام شود. برگها و سرشاخه ها كه برداشت می شود در محلی در جریان هوا قرار می دهند كه به سرعت خشك شود و پس از ان باید در محل تاریك و خشك نگهداری شود.
این گیاه بومی مناطق مدیترانه ای است و در اروپا و اسیا نیز در همین مناطق انتشار دارد. در ایرران در كنار مجاری ابها و مناطق اطراف تهران ، در شمال ایران در رشت و اطراف ان ، رودبار و در اذربایجان و مناطق شرقی ایران و استانهای غربی می روید .
● تركیبات شیمیایی
از نظر تركیبات شیمیایی در برگ بادرنجبویه اسانس وجود دارد كه معروف است و اسانس ملیس نامیده می شود و ماده عامل و موثر گیاه است و اسانس روغنی فرار اكسیژنه می باشد.
● خواص – كاربرد
برگهای بادرنجبویه را در فرانسه مانند چای دم می كنند و برای این كار ۳۰ – ۲۰ گرم برگ خشك در هزار گرم اب جوش ریخته دم می كنند و به عنوان معرق ، ضد تشنج ، محرك معده ضد اسپاسم و برای جلوگیری از قی ۴ – ۳ فنجان در روز می خوردند و به همین دلیل گیاه را در فرانسه به نام چای فرانسه نیز می نامند.
از برگهای این گیاه برای تهیه شربتی به نام او دو ملیس نیز در فرانسه استفاده میشود كه برای سنگینی معده و مبارزه باانواع سنكوپ میخورند.
بادرنجبویه از نظر طبیعت طبق نظر حكمای طب سنتی گرم و خشك است. به صورت جوشانده یا شربت برای تقویت معدهو حواس و كبد و ازدیاد هوش و حافظه تجویز میشود. همچنین برای تنگی نفس و خفقان مفید است و سكسكه را ارام می كند. جویدن ان دهان را خوشبو می كند و بوی شراب را زایل می سازد . مضمضه دم كرده یا جواشنده ان برای استحكام لثه و دندانها مفید است. اگر در محلول جوشانده ان بنشینند در مواردی كه خون قاعده گی بی دلیل قطع شده مفید است و ضماد برگ ان نیز برای درد مفاصل نافع است.
۲) Dracocephalum moldavica L و نام دیگر ان در بعضی كتب Melissa cedronalla به انگلیسی Moldavic calamint و Moldavian balm گفته می شود.
این گیاه را نیز در ارومیه كه به صورت پرورشی در باغچه ها و مزرعه می كارند « بادرنجبویا » می گویند .
از قسمت هوایی این گیاه ، برگ و سرشاخه های ان نیز بوی مطبوع وعطری شبیه لیمو و بادرنگ یا بالنگ متصاعد می شود. تخم این گیاه را در زبان هندی « تخم فرنجمشك » می نامند .
این گیاه در فرانسه در مناطق جنوبی فرانسه در جزیره سیسیل و در مولداویا و در اسیا می روید . در ایران در اذربایجان شرقی و غربی در باغچه ها كاشته می شود و در ارومیه نیز كاشته می شود. تكثیر این گیاه از طریق كشت بذر ان صورت می گیرد كه در اوایل بهار مستقیما در مزرعه كاشته می شود.
● تركیبات شیمیایی
از نظر تركیبات شیمیایی این گیاه دارای اسانس روغنی فرار است كه به عنوان منبع غنی از سیترال است . سیترال یك الدئید مایع است و به فرمول C۹ H۱۵ CHO كه بوی تند لیمویی دارد و معمولا از مركبات و از این گیاه گرفته می شود و در صنعت عطر سازی مصرف دارد.
● مشخصات
گیاهی است یكساله و چند ساله ، به صورت وحشی ، ولی معمولا پرورش داده میشود . از نظر ابعاد گیاه كوچك است دارای گلهای ابی یا بنفش و بندرت سفید می باشد .. قسمت مورد مصرف این گیاه از نظر دارویی برگها و سر شاخه های گلدار و بعضی موارد تخم ان است.
● خواص – كاربرد
د رهندوستان از تخم گیاه به عنوان تونیك ، قابض ، بادشكن وبرای كاهش تب استفاده می شود و از گیاه به عنوان تونیك و قابض و از له شده ان برای التیام زخم استفاده می شود.
از نظر طبیعت این گیاه نیز گرم و خشك است .
۳) Melissa parviflora Benth این گیاه در دامنه های معتدل هیمالیا در هندوستان می روید در ایران تا به حا شناسایی نشده است . این گیاه را به زبان اردو « بارنجبویا » می نامند
این گیاه در هندوستان در مواردی مشابه دو گیاه دیگر مصرف می شود . از برگها و سرشاخه های ان به عنوان تب بر و برای كنترل بیماریهای مغز ، كبد و قلب و از له شده ان در محل گزیدگی حشرات سمی استفاده می شود. از میوه ان به عنوان تونیك مغزی و در موارد مالیخولیا به كار میرود . از دم كرده گیاه برای استحكام لثه ها و برطرف كردن مزه بد دهان استفاده می كنندو به علاوه گیاه محرك و مقوی معده است و برای نرم كردن مو به كار می رود { فوكود } در اندونزی برای معالجه سردرد مصرف دارد.
هر سه گیاه فوق ازنظر طبیعت گرم و خشك توصیف می شود و دركتب طب سنتی برای دو گیاه Melissa و Dracocephale كه در ایران یافت می شود و در دسترس است خواص تاحدود زیادی مشابه ذكر كرده اند. معتقدند كه خوردن و بو كردن انها باز كننده گرفتگی های دماغی است. درد سر را تخفیف میدهند وجویدن برگ ان ها دهان را خوشبو میكند ، برای استحكام لثه ها و دندانها مفیدند. خوردن انها برای تقویت كبد و معده نافع است و به هضم غذای سنگین كمك می كند و باد و گاز معده را تحلیل می برد و چون گرم هستند ، توصیه این است كه اشخاص گرم مزاج نخورند و اگر به هر صورت مصرف دشه باشد ، برای رفع عوارض ان می توان از گل بنفشه و سكنجبین استفاده كرد. به علت تشابه خواص در نسخه های طبی اغلب هب جای فرنجمشك از بادرنجبویه و یا بالعكس استفاده می شود.
● چند نسخه از نظر نمونه طرز مصرف
▪ تهیه شربت بادرنجبویه
الف ) شربت ساده
اب برگ بادرنجبویه / ۱ كیلو گرم
قند / ۱ كیلو گرم با هم جوشانده قوام اورند و هر بار ۱۰ گرم میل شود .
ب ) شربت مركب زیر علاوه بر خواص فوق برای تقویت قلب نیز به تجویز شیخ الرئیس ابو علی سینا مصرف میشده است.
برگ تازه بادرنجبویه / ۴۰ گرم
تخم فرنجمشك – تخم بادرنجبویه
تخم كاسنی از هریك / ۵۰ گرم
گل گاو زبان – مغز ریشه شیرین بیان از هر یك / ۲۰ گرم
رازیانه – بسفایج از هر یك / ۱۶ گرم
ایرسا / ۱۲ گرم
اب سیب شیرین / ۱ كیلو گرم
قند سفید /۷۵۰ گرم
مخلوط داروها را در گلاب و اب سیب بخیسانند و پس از ان بجوشانند و ان را صاف كنند و با ۷۵۰ گرم قند مخلوط و جوشانیده و قوام اورند و هر بار ۳۵ گرم میل نمایند.
مخلوط داروها را در گلاب و اب سیب بخیسانندو پس از ان بجوشانند و ان را صاف كنندو با ۷۵۰ گرم قند مخلوط و جوشانیده و قوام اورند و هر بار ۳۵ گرم میل نمایند
● نسخه دیگر از شیخ الرئیس ابو علی سینا
تخم كاسنی – تخم فرنجمشك – تخم بادرنگبویه از هر یك / ۵۰ گرم
گل گاو زبان – برگ و سر شاخه گاو زبان – ریشه بنفشه
مغز ریشه شیرین بیان از هریك / ۵۰ گرم
پرسیاوشان – بسفایج پوست گرفته و افتیمون از هریك / ۴۰ گرم
برگ بادرنجبویه / ۴۰ گرم
مجموع را در گلاب و عرق بید مشك و اب خیسانده و جوشانده و صاف كنید با ۸۰۰ گرم قند جوشانده قوام اورند و هر بار حدود ۳۵ گرم میل كنند.
تكته قابل ملاحظه ای از یادداشتهای دكتر Dr.Schlimmer
در بازار دارویی تهران طبق مطالعات و ملاحظات شلیمر سابقا اغلب به جای بادرنجبویه گیاه دیگری به نام Asperugo procumbens به خریداران عرضه می كردندو این بررسی توسط اقای Dr.Haussknecht همكار شلیمر شخصا به عمل امده است. بنابر این توجه میدهد كه اشخاصی كه علاقه دارند از بادرنجبویه استفاده كنند با توجه به این كه این گیاه در اطراف تهران در پس قلعه – شمیرانات و در سایر مناطق شمال و اذربایجان فراوان میروید ، شخصا اقدام به تهیه گیاه اصلی بادرنجبویه نمایند. زیرا گیاه Awperugo procumbens با این كه شكل ظاهری گیاه شبیه بادرنجبویه است ولی ان خواص را ندارد. برای مزید اطلاع مختصری در باب این گیاه در زیر نوشته می شود.
گیاه Asperugo procumbens L گیاهی است از خانواده Borraginaceae كه به فرانسوی Rapette و به انگلیسی Goose grass گفته می شود.
خزده یكساله برگهای بیضی شكل – گلهای ابی كوچك كه از بغل برگها در می اید این گیاه نیز در اطراف تهران ، شمیرانات و در دامنه های البرز در گچسر و در شمال دراطراف رشت پیر بازار ، اذربایجان در مزادع اطراف تبریز ، كرمانشاه در دامنه كوه پرو ، نهاوند ، كبوتر خان همدان و سرانجام در خرابه های شوش و بیشه دیده میشود و شاید هم علت این اشتباه همین باشد كه در اغلب مناطقی كه بادرنجبویه می روید این گیاه نیز میروید و درحقیقت این گیاه از انواع گاوزبان است و خواص ان در حد گاوزبانها می باشد.

منبع : موسسه اطلاع‌رسانی طعام اسرار