علف چشمه

در اذربایجان « یولاغ اوتی » در نائین « سلماچو » در خرقان « كورتین » و در سایر مناطق « اب تره » ، « علف چشمه » ، « بولاغ اوتی » ، « بولاغ اودی » ، « بالاغوتی » و دركتب طب سنتی با نام های « جرجیر ابی » ، « ذرهٔ الماء » ، « قرهٔ العین » نامبرده می شود. ( قرهٔ العین به گیاهان دیگری كه ابی هستند نیز می گویند . ) به فرانسوی Cresson de fontaive و Cresson d eau و به انگلیسی Water cress گفته می شود. گیاهی است از خانواده Cruciferae نام علمی ان Nasturium fontanum Aschers و Nasturtium officinale و مترادفهای ان Nasturtium fontanum Ashers و Sisymbrium nasturtium aquaticum L و nasturtium – aquaticum schinz et Thell Rorippa نیز از طرف گیاه شناسان مختلف نامگذاری شده است.
● مشخصات
گیاهی است پاییا و ابزی و معمولا در چشمه سارها و مجاری اب باریك و گاهی در باتلاقهامیروید . دارای ساقه ای خزنده است كه از نقاط مختلفه ان ریشه های كووچك و سفید خارج می شود. گلهای ان سفید خوشه ای است تكثیر ان از طریق بذر یا كاشت قطعات ریشه دار ساقه ان انجام می شود ، ولی درمحل كاشت باید مرتبا اب جاری و زلال بگذرد . برای پرورش باید كرتهای كمی گودی به طول ۵۰ – ۴۰ متر و عرض ۴ – ۳ متر اماده نمود و در ان كاشت . برای انكه طعم گیاه مطبوع و رشد ان كافی باشد در این گودالهابه طور متوسط درهر ثانیه باید حدود ۵۰ – ۴۰ لیتر اب جاری داخلو خارج شود و بسته به نوع و جنس خاك باید برای تقویت ان با رارن كود كافی كمك شود .
در شرایط اقلیمی نواحی متدل ایران بذر را می توان در اسفند یا فروردین یا كمی دیرتر در سطح كرتهای گود اماده شده ، پاشید . چون بذر خیلی ریز است. معمولا برای یكنواختی بذر كاری ان را با ماسه خشك مخلوط می كنند و می پاشند. روش عمل از این قرار است كه در فروردین در گودالها را اب می كنند ، پس از مدت كوتاهی اب را قطع نموده و بذر را درگل می پاشند و بعد از اینكه گیاه جوانه زد ورشد ان كافی شد جریان اب منظم را بتدریج و با ملایمت برقرار می سازند، به طوری كه بذرها شسته نشود و گیاه جوان كنده نشود و اگر از قطعات ریشه دار ساقه برای تكثیر استفاده می شود ان را می توان در مرداد ماه كشت نمود و پس از این كه درخاك مستقر شده واعضای هوایی انها رشد نمود كم كم اب را وارد كرت كرد. جریان اب باید طوری باشد كه به عمق ۴ -۳ سانتی متر سطح كرت را اب فرا گیرد. علف چمشه به طور خودرو در اغلب جریانها ی اب مناطق مختلف در ایران در راه كرج ، چالوس ، ارتفاعات سیاه بیشه ، اطراف تهران ، ری و در مناطق شمال در گیلان ، اذربایجان ، شیراز ، بوشهر می روید . معمولا ۴ – ۳ هفته پس از كاشت قطعات ریشه دار ، می توان بهره برداری را اغاز كرد.
● تركیبات شیمیایی
از نظرتركیبات شیمیایی درگیاه وجود گلوكوزید و اسنس روغنی ود رهر ۱۰۰ گرم گیاه خشك ۰۱۲/۰ میلی گرم ارسنیك تایید شده است. گلوكوزید ان گوگرددار ان یافت میشود
طبق بررسی های شیمیایی درهر یك صد گرم برگ و ساقه تازه علف چشمه در حدود ۷۹ میلیگرم ویتامین C، ۴۹۰۰ واحد بین المللی ویتامین A ، ۲۸۲ میلی گرم پتاسیم ، ۵۲ میلیگرم سدیم ، ۷/۱ میلی گرم اهن ، ۵۴ میلیگرم فسفر ، ۱۵۱ میلی گرم كلسیم و ۲/۲ میلی گرم پروتئین وجود دارد . بنابر این از نظر ویتامین C و كلسیم قوی تر ازتره تیزك و در ردیف سبزیجات غنی از ویتامین C و كلسیم است ، ضمن اینكه مقدار اهن ان نیز قابل توجه است.
● خواص – كاربرد
گیاه علف چشمه در مجموعه فارماكوپه اغلب كشورهای دنیا یك نبات طبی منظور می باشد. در كشورهای چین و هندوچین و اندونزی از سوپ ان كه با گوشت خوك تهیه می كنند برای رفع سرفه های حادث از ناراحتی ریه و تورم و جراحتهای گلو مصرف می شود و به عنوان مدر وضد اسكوربوت یعنی برای رفع عوارض كمی ویتامین C استعمال می شود. اسانس گوگردی ازت دار ان ( سولفو نایترو جی ناس ) محرك خوبی است و برای كمك به هاضمه عامل موثری می باشد.
از نظر طبیعت طبق نظر حكمای طب سنتی گرم و خشك می باشد. و مصرف ان گرم كنند بدن و اشتها اور است و نفخ و حیض است و ترشح ادرار را زیاد می كند و عضوی رامتوقف میكند. مدر بول و حیض است و ترشح ادرار را زیاد میكندو قاعده اور است و برای خرد كردن سنگ كلیه خیلی موثر است. اگر تازه یا پخته ان خورده شود برای تحلیل نفخ و بادهای غلیظ معده و روده ها و بازكردن گرفتگی و انسداد و گرم كردن معده و كمك به هضم غذا و خرد كردن سنگ كلیه وازدیاد ادرار و سرخ نمودن رنگ رخسار و كاهش درد پهلو و كاهش دردهای طحال و دل پیچه و زخم روده نافع است.
مصرف علف چشمه تب بر و ضد كرم است. و در بیماری قند تاثیر مثبت و شفابخش دارد. خلط اور است و در بیماریهی مزمن ریه و برونشیتهای مزمن و بیماریهای مجاری ادرار و استسقا مفید است. در مواد روماتیسم ونقرس نتایج شفابخشی می دهد. مقدار قند را در ادرار مبتلایان به قند كاهش میدهد. در استعمال خارج له شده گیاه برای زخمهای اسكوربوتی نتیجه التیام دهنده دارد. علف چشمه حتی الامكان اگر به صورت خام و تازه مصرف شود حداكثر خواص ان منعكس میگردد.
مضار ان : به سبب تركیبات گوگردی كه دارد مصرف ان در بعضی اشخاص ایجاد تشنجها ی درد ناك مثانه و در برخی موارد عدم دفع ادرار می نماید. در زنان باردار نیز مصرف ان ممكن است موجب تشنج در رحم و درنتیجه سقط جنین شود.
اگر عصااره گیاه مصرف میشود مقدار خوراك ان در حدود ۱۰۰ گرم در روز است كه مخلوط با شیر یا جوشانده های سرد شده خورده شود. دم كرده ان ۵۰ – ۳۰ گرم گیاه در هزار گرم اب جوش در ظروف سربسته دم شود كه اسانس ان خارج نشود و به هر حال دم كرده اثرش كمتر از شكلهای سردان است ، زیرا در اثر حرارت مقدار ی از مواد عامل ان از دست می رود. ولی در هر صورت باید توجه شود كه در شكل سرد ان چون گیاه در اب غوطه ور است شاید الودگی هایی داشته باشد كه ممكن است موجب عوارض و ناراحتی هایی بشود لذا باید سبزی خام ان ضد عفونی و از عدم الودگی ان اطمینان حاصل شود ویا به هر حل نمایند .
از این شربت تا ۱۰۰ گرم در روز می توان خورد ( البته در مواردی كه خوردن شكر برای بیمار از سایر جهات مجاز باشد . )
● بولاغ اوتی كاذب – بولاغ اوتی وحشی
گیاه دیگری است كه طعمی شبیه بولاغ اوتی دارد به طوری كه معموا ان را هم می توان به طور خام در سالاد مانند بولاغ اوتی مصرف نمود و چون در ایران می روید به شرح ان مبادرت می شود.
به فرانسوی Cresson batard و Cresson sauvage . Faux cresson de fontaine و به انگلیسی Marsh wort گفته میشود گیاهی است از خانواد ه Umbellirerae نام علمی ان Apium nodiflorum ( L) Lag و مترادف ان Sium nodiflorum L می باشد.
● مشخصات
گیاهی است چند ساله ، علفی ، كوچك به بلندی حدود یك وجب . خزنده است و در كنار چشمه ها و مردابها واغلب مخلوط با بولاغ اوتی اصیل می روید. برگهای ان مركب فرد داری ۶ – ۳ جفت برگچه تخم مرغی ، دراز ، نوك تیز ودندانه دار و یك برگچه انتهایی . گلهی ان سفید كثیف . میوه كوچك ، تخم مرغی به طول ۲ – ۱ میلی متر . این گیاه در اروپا ، افریقای شمالی میروید . در ایران درنقاط مرطوب و كنار ابها و چشمه ها در مناطق لرستان در بیشه و بیشه و در اطراف تبریز می روید .
● خواص – كاربرد
طعم ان شبیه بولاغ اوتی است وخواص ان نیرو بخش وقاعده اور و مدر است و برای سنگ كلیه و صاف شدن ادرار مفید است و اسراف در خوردن ان ممنوع است . زیرا دارای یك الكالویید كمی سمی است و مصرف زیاد ان مسموم میكند.
در موقع چیدن وجمع اوری بولاغ اوتی بباید دقت شود كه مخلوط با این گیاه چیده نشود.
زیرا این گیاه بایدجداگانه و با احتیاط مصرف شود .

استادمیرحیدر

منبع : موسسه اطلاع‌رسانی طعام اسرار