فناوری و فرهنگ

هدف این نوشته كوتاه، تبیین چارچوبی برای بحث درباره تاثیر نقش فناوری در رابطه با فرهنگ است. به بیان دیگر، فناوری چه آثار فرهنگی می تواند داشته باشد. لازم به ذكر است كه تاثیر فرهنگ بر ایجاد وخلق فناوری در این نوشته مطرح نمی گردد.
نوشته حاضر پیش از آنكه پاسخ به یك سوال باشد، ایجاد چارچوبی برای بحث و طرح سوال است.
● تعریف فرهنگ
فرهنگ و بستر، فرهنگ را چنین تعریف كرده است: رفتارها و باورهای گــروه مشخص - الگوی یكپارچه رفتار انسانی.
ادگار شاین نیز تعریف زیر را از فرهنگ ارائه داده است: الگویی از مفروضات مشترك كه گروه را فرا می گیرد، به طوری كه مشكلات انطباق پذیری خارجی و هماهنگی داخلی را حل می كند، و به سبب عملكرد و تاثیر خویش معتبر دانسته می شود و از این جهت به مثابه روش صحیح ادراك، تفكر و احساس درخصوص آن مشكلات به اعضای گروه آموزش داده می شود.
اصطلاح فرهنگ به الگوی جامع ارتباطات در یك جامعه نیز اشاره دارد. بعضی الگوها و رفتارهای فرهنگی صریح و آشكار هستند و بعضی پنهان.
● سازمانها و فرهنگ:
فرهنگ سازمانها با رشد آنان تطبیق می یابد. سازمانهای بالغ و باسابقه، فرهنگــی قوی و استوار دارند درست مانند ریشه های یك درخت كهنسال.
فرهنگ یك سازمان از صدها و هزارها موضوع و رفتار جزیی تشكیل شده كه بخش عمده ای از این موضوعها و رفتارها نانوشته هستند اما در تاروپود سازمان حضور داشته و اجرا می شوند، وجودشان زمانی ظاهر می شود كه شكسته شوند یا موردتهاجم قرار گیرند.
این نوع عوامل فرهنگی تا زمان احساس خطر شناخته نمی شوند. بخش عمده فرهنگ مانند كوه یخ در زیر آب قرار دارد.
سازمانهای باسابقه نسبت به تغییر فرهنگ مقاوم هستند لذا سعی می كنند كه به دور فرهنگ خود سدهای حفاظتی بسازند تا بیگانگان نتوانند داخل شوند مانند برج و باروهای ایام قدیم. این تنها راه ادامه حیات برای چنین فرهنگهایی است. افراد جدیدی كه وارد سازمان می شوند بلافاصله تحت آموزش مستقیم و غیرمستقیم قرار می گیرند و درصورت رفتار خلاف فرهنگ به سرعت حذف و یا غیرفعال می شوند.
بسیاری از مدیران طرفدار جدی تغییرات در سازمان خود هستند، اما چون به آثار فرهنگی این تغییرات توجه نمی كنند موفق به اجرای تغییرات موردنظر نمی گردند.
▪ پیكره یك سازمان همانند بدن خاصیت بیولوژیك دارد. یك بدن بیولوژیك، خود را از سه طریق محافظت می كند:
۱) ممانعت از ورود بیگانگان؛
۲) حمله به آنهایی كه وارد شده اند با هدف نابود كردن آنها؛
۳) غیرفعال كردن آنهایی كه نمی تواند از بین ببرد.
بدن و پیكره یك سازمان نیز با بیگانگان فرهنگی چنین می كند. یك فرهنگ جدید و یا بیگانه ممكن است مدتی به خاطر حمایتها پابرجا بماند امــا نهایتاً غیرفعال شده و از بین می رود مگر اینكه سازمان تغییر كند.
معرفی بسیاری از فناوریها (مانند TQM) در سازمانها به همین دلایل موفق نبوده اند. در یك كلام باید گفت كه فرهنگ زبان خاموشی است كه بسیار سخن می گوید.
حال با توجه به نكات ذكر شده باید دید كه نقش فناوری در رابطه با فرهنگ چیست؟ در این رابطه چند حالت متصور است:
الف) عدم برنامه ریزی برای به كارگیری فناوری:
در این حالت فناوری وارد می شود و در تقابل با فرهنگ سازمانی قرار گرفته و آثار خود را بدون آنكه كنترل شود برجای می گذارد. برای مثال می توان از تغییر فرهنگ خرید در جامعه آمریكا پس از اختراع استارت خودرو و استقبال بیشتر خانمها از رانندگی یاد كرد.
فناوری مانند اسب تروآ می ماند كه وارد شهر شده و سربازهای فرهنگ پنهان در آن، شهر را به تصرف خویش درمی آورند و فرهنگ را خارج از كنترل شكل می دهند.
ب) برنامه ریزی تغییــــر یا ایجاد فرهنگ برای به كارگیری فناوری:
در این حالت، اسب تروآ، خود وارد نمی شود بلكه مدیران آن را ساخته، سربازهای مناسب را در آن پنهان كرده و وارد شهر می كنند. در این حالت ایجاد تغییرات در كنترل و طبق برنامه خواهد بود، هرچند ممكن است تغییراتی خارج از كنترل نیز رخ دهند. سربازانی كه مــدیران در این اسب تروآ پنهان می كنند عبارتند از:
▪ چشم انداز و استراتژی؛
▪ كسب اعتمــــاد كاركنان و جاری ساختن چشم انداز و استراتژی در تاروپود سازمان؛
▪ استفاده از ابزارهای فناوری برای همنواسازی كاركنان؛
▪ همسو كردن ارزشهای افراد با ارزشهای سازمان؛
▪ تغییر و بهینه سازی فرایندهای كسب و كار؛
▪ استفاده از سایر روشها مانند TQMو...
ج) استفاده از فناوری برای ایجاد تغییرهای فرهنگی موردنظر:
درمقاطعی از زمان لازم است كه خارج از یك برنامه یكپارچه و كلان برای ایجاد و یا تغییر فرهنگ خاصی اقدام كرد.
فناوری و ابزارهای آن می تواند كمك موثری در این زمینه بكند. با به كارگیری یك فناوری خاص و سعی درجاانداختن آن، تغییر فرهنگی موردنظر حاصل می شود. برای مثال می توان از اتوماسیون اداری برای ایجاد فرهنگ نظم و سرعت در روابط اداری استفاده كرد و سازمان را از كرختی بیرون آورد.

منابع:
۱ - ENTERPRISE ENGINEERING (VOLUME ۵): JAMES MARTIN
۲ - مدیریت فرهنگ ســــــازمانی و رهبری، ادگار شاین، مدیریت فرهنگ سازمانی و رهبری، مترجمان دكتر برزو فرهی بوزنجانی - شمس الدین نوری نجفی
ژوزف بهنامی

منبع : ماهنامه تدبیر