مروری بر سینمای هند از ابتدا تاکنون

قصه خوانی همراه با تصاویر متوالی كه بر روی سنگ و چوب و شیشه و پارچه فانوس های هندی نقش بسته است، یك سنت دیرینه در فرهنگ هندوستان محسوب می شود، شاید به همین دلیل در ۷ جولای سال ۱۸۹۶ وقتی برای اولین بار برادران لومیر فیلم خود را در هتل واتسون شهر بمبئی به نمایش گذاشتند، هیچ یك از تماشاگران هندی با ورود قطار به ایستگاه به سمت درهای خروجی هجوم نبردند، گویی با این پدیده قرن ها پیش از این آشنایی داشتند.
در سال ۱۸۹۸ اولین فیلم خبری «ورود قطار به ایستگاه بمبئی» راه را برای مسافران این صنعت باز كرد. «رانگلر پارانجابی» در سال ۱۹۰۱ از پیشگامان این عرصه به شمار می آمد و پس از آن «دادا صاحب فالكه» در سال ۱۹۱۳ اولین فیلم صامت بلند داستانی را با عنوان «راجاهاری شاندرا» در تاریخ سینمای هند ثبت كرد. تمامی نقش های این فیلم را كه از قصه های كهن اساطیری هند بهره می گرفت، مردان ایفا كردند.
موفقیت این فیلم سبب شد فالكه اولین استودیوی فیلمسازی را در بمبئی احداث كند و برای یك عمر فعالیت مستمر در عرصه فیلمسازی لقب پدرسینمای هند را به خود اختصاص دهد.در دهه ۲۰، نظام استودیویی به تدریج در سینمای هند شكل گرفت، به طوری كه سالانه صد فیلم تولید و به معرض نمایش گذاشته می شد. امروزه تعداد محدودی نگاتیو از آن دوران به یادگار مانده است.دهه ۳۰ صنعت سینمای هند به لحاظ مضمون و ساختار تغییرات عمده و گسترده ای یافت. اولین فیلم ناطق سینمای هند، به زبان اردو و هندی به نام «آلام آرا» در سال ۱۹۳۱ ساخته شد و كلیشه مرسوم صحنه های رقص و آواز كه با سیر داستانی فیلم بی ارتباط بودند، به عنوان یك فرمول موفق به سینمای هند تزریق شد.
اما از سوی دیگر كارگردانان بنگالی مضامین متفاوتی را در فیلم های خود مطرح كردند. «دوداس» Devdas، در سال ۱۹۳۵ و «آجوت كانیا» در سال ۱۹۳۶ فیلم هایی بودند كه مضامین ملودرام، سینمای هند را به سوی موضوعات اجتماعی سوق دادند.در سال ۱۹۳۷ اولین جایزه بین المللی در جشنواره ونیز نصیب فیلم هندی «توكارام مقدس» شد. تاثیر این حركت به سینمای تجاری هند در بمبئی نیز رسید و از آن پس نگاه واقع گرایانه به اختلافات طبقاتی، ازدواج های اجباری نیز به عنوان تم های اصلی در فیلم های هندی به چشم می خورد.
در دهه ۴۰، به واسطه وقوع جنگ جهانی، استقلال هند، تشكیل كشور پاكستان و ترور مهاتما گاندی تغییر و تحولات عمده ای در نظام سیاسی و اجتماعی هندوستان شكل گرفت كه تاثیر آن در صنعت سینمای هند قدرت گرفتن نظام استودیویی و شكل گیری فیلم هایی بود كه محور اصلی آن را بازیگران تشكیل می دادند.در سال ۱۹۴۳ فیلم پرفروش «كیس مت» به كارگردانی «جایا ماهاراجه» و با بازی «آشوك كمار» برای مدت ۳ سال در كلكته به نمایش عمومی درآمد. درست در همین دهه سینمای هند بار دیگر در عرصه بین المللی با فیلم «نیچاناگار» در سال ۱۹۴۷ به جشنواره بین المللی كن راه یافت.
دهه ۵۰ كه به دوران طلایی سینمای هند شهرت دارد، شاهد ظهور سینمای بنگال و فیلمساز فقید سینمای هند «ساتیاجیت رای» بود، او با سه گانه «آپو» و «پاترپانجالی» كه در سال ۱۹۵۶ جایزه هیات داوران جشنواره فیلم كن را برای سینمای هند به ارمغان آورد، نام خود را در فهرست بزرگان تاریخ سینمای جهان ثبت كرد. موفقیت های پی درپی بین المللی سینمای هند، سبب شد اولین جشنواره بین المللی فیلم هند در بمبئی و جایزه «ملی سینمای معتبر هند» شكل بگیرد. از سوی دیگر سینمای تجاری هند نیز با حضور «راج كاپور» وارد عرصه ای تازه شد.او كه ابتدا در سمت بازیگر و پس از آن در مقام كارگردان در سینمای هند آثار متعددی را از خود برجای گذاشت، توانست یك سینمای عامه پسند را كه به مشكلات و معضلات مردم عادی هند می پردازد، عرضه كند.در دهه ۶۰، جنگ میان هند و پاكستان، موجب از دست رفتن پنجاه میلیون تماشاگر بالقوه منطقه بنگال و موجب ورشكستگی سینمای این منطقه شد.
در چنین شرایطی سینمای هنری هند فرصت یافت آثار درخشانی را تحت تاثیر سینمای انسانی «ساتیا جیت رای» عرضه كند. جنبش سینمای نوین نیز در سال ۱۹۶۹ در ادامه این راه با فیلم «بوآن شوم» ساخته «مرینال سن» «و آثار ارزشمند شیام بنگال» شكل گرفت. سینمای تجاری هند نیز پس از تجربه ساخت فیلم های رنگی با موفقیت فیلم «جنگلی» ساخته «سابود ماهاراجه» جانی دوباره گرفت.با افزایش جمعیت شهری هند در دهه ۷۰ میلادی و با اعلام استقلال بنگلادش تماشاگران فیلم های هندی رشد چشمگیری یافتند، نظام استودیوی بالیوود بار دیگر قدرت گرفت، تم و موضوعات آن تحت تاثیر سینمای دهه ۷۰ آمریكا و انگلستان به سمت خشونت و زد و خورد سوق داده شد.
یكی از فیلم های بارز این دهه با چنین مضمونی «زنجریب» به كارگردانی «پراكاسك مهر» بود كه قصه یك جوان خشمگین را حكایت می كرد. در نیمه دهه ۷۰ گونه دیگری از سینمای هند كه به «وسترن های كاری» شهرت دارد در سینمای هند شكل گرفت. بازیگران این فیلم ها از محبوبیت و شهرت بسیاری برخوردار شدند.
«آمیتا باچان» بازیگر مشهور سینمای هند كه به پادشاه سینمای هند نیز معروف است در این دهه و با حضور در همین فیلم های حادثه ای شهرت یافت و سینمای بالیوود را تحت تاثیر شهرت و قدرت خود به سوی صنعت ستاره سازی پیش برد.گسترش و محبوبیت تكنولوژی ویدئو در دهه ۸۰ بر سینمای هند سایه افكند و عادت فیلم دیدن مردم هند را از پرده بزرگ سینما به پرده كوچك تلویزیون تغییر داد. كاهش نسبی تماشاگر در این دهه زمینه ساز رویكردهای تازه در سیاست های نظام بالیوود در دهه های بعدی بود.
عدم استقبال تماشاگران از سالن های سینما، موقعیت فیلم های تجاری را متزلزل می ساخت و فاصله سینمای تجاری را از سینمای هنری مشخص تر می كرد. «میرانایر» با فیلم «سلام بمبئی» بار دیگر سینمای روشنفكرانه هند را در مجامع بین المللی مطرح كرد.با توجه به تهدید پرده های كوچك، بالیوود برای بازگرداندن تماشاگرانش در دهه ۹۰ چاره ای اندیشید تا رنگ و روی سینما را جلال و شكوهی تازه بخشد. فیلم های سرگرم كننده و موزیكال و كاهش قیمت بلیت سینما، بار دیگر تماشاگران هندی را به سینما كشاند.
در سال ۱۹۹۱ با ساختن فیلم «هام» و موفقیت مالی این فیلم حتی سریال های دنباله دار تلویزیونی نیز تحت تاثیر قرار گرفتند. در عین حال سینمای مستقل هند نیز به دنبال كشف مضامین تازه، پا را از خطوط قرمز رایج در سینمای هند فراتر گذاشت و به سمت تابوهایی چون سكس، نژاد، مذهب، سیاست و اختلاف طبقاتی گام برداشت. یكی از فیلم های شاخص سینمای مستقل هند «آتش» به كارگردانی «دی پاماهاتا» بود، كه به واسطه سانسور در زمان خود نتوانست در هند به نمایش درآید. از فیلمسازان برجسته سینمای مستقل هند در این دهه می توان به مانی كال و آدو گوپالا كریشنان اشاره كرد.
«شكركاپور» بازیگر محبوب سینمای تجاری هند نیز به جمع كارگردانان سینمای مستقل این دهه پیوست. او با فیلم جسورانه اش «ملكه راهزن» در سال ۱۹۹۴ شهرتی جهانی كسب كرد و پس از آن كارگردانی چند تولید بین المللی نظیر «الیزابت» در سال ۱۹۹۸ و «چهار پر» در سال ۲۰۰۲ را به عهده گرفت.موفقیت سینمای مستقل هند در بازارهای جهانی، وجود ۲۵ میلیون تماشاگر هندی الاصل در سایر نقاط جهان از جمله آمریكای شمالی، انگلستان، آسیای جنوبی و خاورمیانه بالیوود را مجاب كرد كه به سمت سینمای تجاری هنری در دهه اخیر گام بردارد. حجم بالای سرمایه گذاری موجب تولید فیلم های پرزرق و برق با درخشش ستارگان این دهه در دكورهای عظیم و فاخر بود و طراحی های متفاوتی در اجرای حركات موزون و آوازهای فیلم ها به كار گرفته شد.حضور ملكه زیبایی هند «آیشواریا رای» در سینما كه به ملكه بالیوود شهرت دارد، سبب شد توجه رسانه های جهان به سینمای هند در دهه ۲۰۰۰ جلب شود. «دوداس» در جشنواره كن حضور این ستاره هنری را خارج از مرزهای هند و در فیلم های غیرهندی مانند «عصیان زده» و «بانوی ادویه ها» تضمین كرد.
بالیوود عرصه متفاوتی را در تولیدات فیلم تجربه می كرد. گرایش بالیوود به سمت موضوعات خارج از كلیشه های رایج هند و اعتبار جهانی سینماگران هندی تبار نظیر شكركاپور و میرانایر فیلمساز مقیم نیویورك سبب شد، فیلم های هندی به بازارهای جهانی نیز راه یابند.فیلم «عروسی در فصل مانسون» ساخته میرانایر، «مثل بكام سانتر كن» ساخته «گوریندر چادر»، فیلمساز مقیم لندن موفقیت مالی زیادی را به همراه داشت.
فیلم اخیر تنها با بودجه چهار میلیون دلاری توانست ۱۰۰ میلیون دلار سود جهانی را از آن خود كند.علاقه بین المللی به فیلم های هندی شركت های بزرگ فیلمسازی آمریكایی و انگلیسی را وادار كرد كه با عقد قراردادهای تولید مشترك، محصولات خود را با صرف هزینه كمتر در هندوستان تولید كنند و سینماگران هندی را در فیلم های آمریكایی و اروپایی در مقام كارگردان و بازیگر شركت دهند.با رشد روزافزون تولیدات بالیوودی، هندی تبارهای مقیم انگلستان در زمینه عرضه و بازاریابی فیلم های هندی فعالیت گسترده ای را از دهه ۹۰ آغاز كردند.
به عنوان نمونه شركت انگلیسی ارس (Eros) برای خرید فیلم های هندی ۱۰۰ میلیون دلار بودجه اختصاص داد. این روند سبب شد بالیوود نیز بودجه خود را در زمینه پخش جهانی تولیداتش از رقم پنج درصد به ۴۰ درصد افزایش دهد، كه این میزان قابل قیاس با سرمایه گذاری ای است كه هالیوود برای عرضه و پخش بین المللی تولیدات سینمایی اش اختصاص داده است.هند با جمعیت یك میلیارد و ۶۵ میلیون نفر و تولیدات سالانه نزدیك به ۱۰۰۰ فیلم بالاترین تعداد تماشاگر را برای تولیدات داخلی خود دارا است. این در حالی است كه هزینه بلیت ۲۰ سنت است و ۱۲ هزار پرده نمایش در سراسر هندوستان وجود دارد كه ۴۰ درصد آن مختص به مالتی پلكس ها و پردیس هایی است كه در طول دهه گذشته در سراسر هند احداث شده است.در سال ۲۰۰۴ ، ۳ میلیارد و ۴۲۰ میلیون نفر در هند به سینماها رفتند كه ۵۹۲ درصد تماشاگر فیلم های هندی و ۵۷ درصد تماشاگر فیلم های غیرهندی بوده اند.
سهم سینمای آمریكا تنها ۵۳ درصد بوده است.در سال ۲۰۰۵ تعداد تماشاگران با رشد ۱۷ درصدی به تعداد ۴ میلیارد رسیده است به طوری كه بیست فیلم پرفروش این سال تماما تولید كشور هندوستان به شمار می رود.جای تعجب نیست در چنین سرزمینی سرانه فیلم دیدن ۲۳ باشد. یعنی هر نفر هندی بیش از سه بار در طول یك سال به پرده جادویی سینما چشم می دوزد.

آیدا رمضانی

منبع : روزنامه شرق