شناخت دوباره علی اکبر دهخدا

● معرفی و شناخت علی اكبر دهخدا
بررسی زندگی و زمانه علی اكبر دهخدا از چند جهت حائز اهمیت است. وی هم محققی است كه آثاری چون «لغت نامه و امثال و حكم» از خود به یادگار گذاشته و هم به عنوان روزنامه نگاری است كه «چرند و پرند» و مقالات سیاسی اش در «صوراسرافیل» در سال های پس از انقلاب مشروطه و هم به عنوان مبارزی ضداستبدادی و دیكتاتوری در تاریخ معاصر این سرزمین شناخته شده است. دهخدا دو سال در اتریش اقامت داشت و زبان فرانسه و علوم جدید را فراگرفت. بازگشت وی به ایران مقارن با آغاز مشروطیت بود و وی در مسلك آزادیخواهان درآمد و یكی از اعضای كمیته انقلاب مشروطیت شد.
وی روزنامه صوراسرافیل را كه تاثیر شگرفی در امور داخلی داشت، منتشر كرد. جذاب ترین قسمت آن ستون طنز تحت عنوان «چرند و پرند» بود كه به قلم شخص دهخدا نوشته می شد و چون سبك جدیدی در مقالاتش انتخاب كرده بود لذا مكتب جدیدی را در عالم روزنامه نگاری و نثر معاصر به وجود آورد. دهخدا به دلیل حیات پربار ادبی و سیاسی اش و به واسطه كارنامه فرهنگی اش همیشه مورد توجه بوده است.
زندگی وی بارها مورد بررسی و آثارش به كرات مورد ارزیابی قرار گرفته است. تلاش های انجام گرفته برای شناخت فعالیت و زندگی آثار وی كم نیست. كتاب «معرفی و شناخت دهخدا» نوشته مشترك شهناز مردای كوچی فتح الله اسماعیلی گلهرانی، انتشارات قطره تلاش دارد تصویر كاملی از این چهره فرهنگی، ادبی و سیاسی ارائه دهد. آنچه نویسندگان كتاب در كتاب ۵۸۰ صفحه ای خود عرضه داشته اند كوششی برای نشان دادن و ارزیابی كردن فعالیت سیاسی و فرهنگی دهخدا از طریق ثبت پاره ای از آثار خود او و همچنین آرا و نظراتی كه نویسندگان، محققان و منتقدان درباره حیات سیاسی و اجتماعی او نوشته اند، است.
برای تالیف و تدوین این كتاب و ارائه تصویری تمام و دقیق از دهخدا چند مقاله مهم كه در سال های دهه ۴۰۳۰ شمسی درباره دهخدا نوشته شده و در مطبوعات مختلف آن سال ها منتشر شده، در این كتاب نقل شده است. نویسندگان كتاب همچنین مقالاتی را از نویسندگان دیگر كه نوشته های آنها در سال های گذشته در سایر مجلات چاپ شده بود، منتشر كرده اند. خلاقیت دهخدا در سیاست، روزنامه نگاری، تحقیق و تتبع ادبی، نثرنویسی، شعر و درك و فهم مسائل فرهنگی و اجتماعی از وی شخصیت ویژه ای ساخته است. او در میان انبوه نویسندگان دوره مشروطیت در راه مبارزه با استبداد و فعالیت فرهنگی و ادبی ثابت قدم تر بود. كمتر پست و مقام دولتی پذیرفت، تن به وابستگی به نیروهای در قدرت نداد.
او در یك دوره روزنامه نگار پرشور و بااستعدادی بود و در دوره ای دیگر محقق و پژوهشگری كم نظیر. شخصیت دهخدا دو وجه مكمل داشت: «یكی پایداری در برابر استبداد محمدعلی شاه و دیگری پیر و فرتوت و خسته در زیر بار دانش و فرهنگ.» در بخشی از كتاب ماجرای پناهنده شدن وی و همراهانش به سفارت انگلیس در تهران به قلم خودش منتشر شده است. هرچند روایت های مختلفی در این زمینه وجود دارد اما دهخدا خود در این زمینه می گوید: «عصر روزی كه فردای آن جنگ شد تقی زاده به من گفت شما امشب بیایید منزل من، می خواهم یك لایحه مفصل و جامع از اعمال ناشایست و كردار ناپسندیده محمدعلی شاه تهیه كنم و مواردی را كه او برخلاف مشروطیت و قانون اساسی رفتار كرده یك به یك شرح بدهم و خیانت او را به ملت ثابت كنم، تا فردا آن لایحه در مجلس قرائت نموده و كار او را یكسره كنیم. تا نزدیك طلوع صبح مشغول به نگارش لایحه مذكور بودم. هوا داشت روشن می شد كه لایحه را تمام كردم و چون بسیار خسته بودم خوابم برد.
ولی صدای توپ و شلیك تفنگ مرا از خواب بیدار كرد. تا بعدازظهر را با اضطراب در خانه تقی زاده گذراندیم سپس با درشكه ای كه تهیه شده بود به طرف سفارت انگلیس روانه شدیم. در راه یك عده سرباز جلو درشكه ما را گرفتند، ولی دو نفر سوار هندی كه با ما بودند به طرف سربازها نهیب زدند كه جلو درشكه سفیر انگلیس را می گیرید، سربازها سر به زیر انداخته خود را عقب كشیدند و ما توانستیم خود را به سفارت برسانیم.
اگر سربازها ما را دستگیر می كردند حتما كشته می شدیم.» دهخدا پس از بمباران مجلس توسط محمدعلی شاه به اتفاق سایر همفكرانش به اروپا تبعید شد و در پاریس اقامت كرد. اما پس از سقوط سلطنت محمد علی شاه، دهخدا راهی ایران نشد و نهایتا معاضدالسلطنه برای بازگرداندن وی راهی اسلامبول شد تا وی را به تهران دعوت نماید.
پس از آنكه به تهران بازگشت از شهرهای تهران و كرمان بنا بر درخواست سران مشروطیت به مجلس شورای ملی رفت. پس از پایان جنگ جهانی به تهران بازگشت و این بار از فعالیت های سیاسی دست كشید و به خدمات علمی و فرهنگی روی آورد. مدتی به ریاست كابینه وزارت فرهنگ، مدرسه علوم سیاسی و سپس به ریاست دانشكده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران منصوب شد.

شهناز مردای كوچی فتح الله اسماعیلی گلهرانی
انتشارات: قطره
تیراژ: ۲۲۰۰ نسخه

منبع : روزنامه شرق