عصر امتیازات خارجی و مبارزات انتخاباتی

جهان دوقطبی همچنان درگیر جنگی پنهان، اما ویرانگر و خانمان سوز بود كه «جنگ سرد» نامیده می شد. در این جنگ زشت و سیاه، بسیاری از كشورهای جهان با همسایگان خود درآویختند و قربانی نبرد پنهان میان دو قدرت بزرگ جهانی شدند.
مردم ایران و عراق نیز كه هم كیش و همسایه بودند از این قاعده مستثنا نشدند و زیر فشار حكومت هایشان كه هر دو بر اثر كودتا بر سر كار آمده بودند «كودتای یكی چرخش به غرب و كودتای دیگری چرخش به شرق بود» رو در روی هم ایستادند. در آغازین روزهای این سال، كمیته نظامی سازمان پیمان مركزی - سنتو- در باشگاه افسران تهران با شركت نمایندگان نظامی ایران، آمریكا، انگلستان، تركیه و پاكستان آغاز به كار كرد و نیز در همین روز موافقتنامه ای بین ایران و آمریكا امضا شد كه به موجب آن ساخت و ساز راه های فرعی ایران به آمریكا واگذار شد.سرانجام دیپلماسی نیرومند و نیز میانجیگری كشورهای مسلمان منطقه، منجر به متوقف شدن حملات تبلیغاتی رادیویی بین تهران و بغداد شد و مقرر شد بین دو كشور سفیر مبادله شود.در همین رابطه ملك حسین پادشاه اردن روز ۱۵ فروردین ماه به تهران آمد.
در ۲۴ فروردین ماه آمریكا در ادامه تقویت بنیه دفاعی ایران تعدادی هواپیمای نظامی جت «F-۸۶» به نیروی هوایی ایران تحویل داد. در ۲۷ فروردین ماه نیز موافقتنامه موقت بازرگانی جدیدی میان ایران و آمریكا مبادله شد.روز هفت اردیبهشت ماه دولت ایران كه از دو سوی مرزهای شمالی و جنوبی خود با چالش و بحران دست به گریبان بود و می كوشید تا شرایط را كنترل و مهار كند، قرارداد ترانزیت میان ایران و شوروی را امضا و مبادله كرد. در ۱۲ اردیبهشت ماه نیز قرارداد هوایی میان ایران و انگلستان در كاخ وزارت امور خارجه ایران به امضای طرفین رسید. در ۲۲ همین ماه یدالله عضدی سفیركبیر جدید ایران نیز به بغداد رفت تا تنش های مرزی میان دو كشور را التیام بخشد.دوم خردادماه این سال، قانون اجازه دریافت ۴۲ میلیون دلار وام از بانك جهانی به منظور ترمیم و توسعه سد دز به تصویب مجلس رسید و قرارداد ساخت دز بین سازمان برنامه و كمپانی ایم پرسیت ایتالیایی امضا شد و نیز در همین ماه نخست وزیر لایحه ساخت و ساز سدهای لار و لتیان را با قید دو فوریت به مجلس برد و به تصویب رساند.
در ادامه كشمكش های سیاسی در جهان دوقطبی، حال كه در عراق كودتای چپ اتفاق افتاده بود، نوبت به اردوگاه غرب فرا رسیده بود كه با كودتایی نظامی در كشور تركیه این كشور را به منتها الیه راست بچرخاند. روز شش خردادماه، ژنرال گورسل با دستگیری جلال بایار رئیس جمهور، عدنان مندرس نخست وزیر و سایر دولتمردان و سیاستمداران ترك، قدرت را به دست گرفت. در این كودتای خونین، گروهی اعدام و سایر بازداشت شدگان نیز راهی زندان شدند. اكنون آمریكا و شوروی در منطقه خاورمیانه تصفیه حساب سیاسی كرده بودند، كودتایی در برابر كودتای دیگر! و متاسفانه هر دو كودتا در همسایگی و بیخ گوش ایران! شگفت آور اینكه دولت ایران بی درنگ واكنش شادمانه نشان داد و رژیم كودتاگر تركیه را به رسمیت شناخت!
همچنین در ۱۴ خردادماه و در پی سیاست تنش زدایی از مرزهای شمالی كشور، موافقتنامه بازرگانی مبادله كالا بین ایران و شوروی به امضا رسید و برای اینكه تعادل سیاست «موازنه مثبت» همچنان پایدار بماند، در همین روز موافقتنامه نیز با دولت انگلستان برای راه اندازی كارخانه داروسازی در ایران، مبادله شد! با نگاهی ژرف و تیزبین می توان دید كه در همین سال، هنگامی كه شاه به ناگزیر امتیازی به همسایه شمالی می دهد، بی درنگ امتیازی هم به اردوگاه طرف مقابل پیشكش می كند.
برای نمونه در ۲۷ فروردین ماه هنگامی كه موافقتنامه ای بازرگانی با دولت لهستان - كه از اقمار بلوك شرق به شمار می آید - بسته می شود، درست در همان روز موافقتنامه مشابهی هم با دولت آمریكا منعقد می شود! و نیز هنگامی كه قرارداد ترانزیت بین ایران و شوروی در هفت اردیبهشت ماه مبادله می شود، پنج روز بعد قرارداد هوایی میان ایران و انگلستان نیز به امضا می رسد! گویی كه سیاست خارجی ایران به دوران پیش از مشروطه بازگشته بود كه هرگاه امتیازی به همسایه شمالی واگذار می شد، در مقابل امتیازی هم به همسایه جنوبی هدیه می شد! این نبود مگر از ویژگی های دوران خودكامگی. در همین سلسله مقالات خواندیم كه شادروان دكتر محمد مصدق پیش و پس از نخست وزیری خود، تز «موازنه منفی»را پیش كشید. آری اگر حكومتی به ملت خود تكیه كرده باشد می تواند سیاست «موازنه منفی» را اعمال كند وگرنه همانند قاجاریان و پهلوی ها، چاره ای جز پیش گرفتن «موازنه مثبت» پیش رو ندارد!
با پایان گرفتن بهار این سال، عمر چهارساله مجلس نوزدهم هم پایان گرفت و فرمان برگزاری انتخابات دوره بیستم صادر شد.
در چهار تیرماه، اسدالله اعلم كه در حزب سازی های بركشیدگان قدرت، رهبری حزب مردم را بر عهده داشت، در نطق انتخاباتی خود به دكتر منوچهر اقبال نخست وزیر، كه او نیز رهبر حزب دولتی ملیون بود، حمله كرد و گفت: حزب دولتی در انتخابات شكست خواهد خورد! ستیزه و دشمنی اعلم با اقبال كشمكش اشرافیت سنتی و كهن ایرانی با بركشیدگان نوپای سیاسی بود. در ارتباط با تحولات سیاسی داخلی در ۳۰ تیرماه جبهه ملی طی اعلامیه ای با پیوستن حزب ایران، حزب پان ایرانیست - شاخه داریوش فروهر - حزب مردم ایران و احزاب وابسته به جبهه ملی در دوران دكتر محمد مصدق به یكدیگر اعلام موجودیت كرد.
تابستان این سال، ایران شاهد دو كشمكش داخلی و خارجی بود. نخستین روزهای مردادماه به دفاع شاه از موجودیت اسرائیل گذشت كه نتیجه طبیعی آن ستیز و مخالفت برخی كشورهای مسلمان با سیاست خارجی شاه بود. جمال عبدالناصر رئیس جمهوری مصر، شاه ایران را همدست استعمارگران نامید و مدعی شد كه وی در بحران كانال سوئز، علیه مصر اقدام كرده است. ناصر همچنین روابط سیاسی مصر را با ایران قطع كرد. در همین رابطه شیخ شلتوت رئیس دانشگاه الازهر مصر طی تلگرافی شاه را به خاطر به رسمیت شناختن اسرائیل مورد سرزنش و نكوهش قرار داد. مطبوعات و رادیوی سوریه نیز حملات خود به شاه ایران را آغاز كردند و پس از مصر، سوریه نیز روابط دیپلماتیك خود با ایران را قطع كرد. در پاسخ به این حملات، مطبوعات ایرانی نیز جمال عبدالناصر و رژیم او را به باد انتقاد گرفتند و به دستور دولت دانشجویان ایرانی مقیم خارج علیه رژیم مصر دست به تظاهرات زدند. شگفت آور اینجا بود كه در میانه این ستیز، اتحادیه عرب در۲۳ مردادماه اعلام كرد كه از این پس خلیج عربی به جای خلیج فارس به كار برده خواهد شد و خوزستان نیز كه سابقاً عربستان نامیده می شد، جزء جدایی ناپذیر سرزمین اعراب است! كشمكش داخلی اما در پی برگزاری دوره بیستم قانونگذاری روی نشان داد.
پس از اینكه دكتر مظفر بقایی در یك میتینگ انتخاباتی گفت دولت معتقد به آزادی انتخابات نیست، مشاجرات انتخاباتی تندی میان اعضای جبهه منفردین - كه چهره مشهور آن دكتر علی امینی بود - با حزب دولتی ملیون كه رهبری آن را دكتر اقبال برعهده داشت، پدید آمد. كار به جایی رسید كه در مردادماه این سال، بین هواداران دكتر امینی و دكتر اقبال در كلوپ منفردین زد و خورد شدیدی روی داد. گروهی از سرجنبانان جبهه ملی دوم نیز در ۲۶ مردادماه در اعتراض به دخالت دولت در روند انتخابات تحصن اختیار كردند. میتینگ دانشجویان هوادار جبهه ملی نیز در همین روز در میدان جلالیه برپا شد كه عباس شیبانی - دكتر شیبانی فعلی - دانشجوی دانشگاه تهران در آن سخنرانی كرد و دولت دكتر اقبال را به باد انتقاد گرفت. اعتراض ها و مخالفت ها با روند برگزاری غیرسالم انتخابات و سیل تلگراف از تهران و شهرستان ها مبنی بر دخالت دولت و حزب متبوعش در انتخابات و زد و خوردهای ناظران احزاب در پای صندوق ها و توقیف پنج صندوق به دستور دادستان تهران و تقاضای ابطال انتخابات از سوی برخی احزاب، همگی عواملی بودند برای اینكه شاه در روز پنج شهریور ماه برسر خشم آید و انتخابات را مردود شمارد!
در پی این اقدام، ناگهان حمله مطبوعات و احزاب به دولت دكتر اقبال شدت گرفت و همگی خواستار سرنگونی دولت وی به دستور شاه شدند. شاه نیز كه براساس ضرب المثل فارسی «تفرقه بینداز و حكومت كن!» سیاست داخلی كشور را پیش می برد، روز پنج شهریورماه استعفای دولت دكتر اقبال را پذیرفت. شاه بی آنكه رای ابراز تمایل مجلسین را بخواهد، در همان روز مهندس جعفر شریف امامی - وزیر صنایع و معادن دولت دكتر اقبال- را به نخست وزیری برگزید.
روز ۱۹ شهریورماه پس از كاهش شدید قیمت نفت، كشورهای تولیدكننده نفت در خاورمیانه به بغداد رفتند و در ۲۳ همان ماه سازمانی به نام سازمان كشورهای صادركننده نفت را با نام اختصاری «اوپك» بنیان نهادند. مهم ترین وظیفه این سازمان هماهنگی سیاست های نفتی در كشورهای عضو و پیشگیری از نوسانات نرخ جهانی نفت بود.در روزهای پایانی مهرماه، غلامعباس آرام با سمت سفیر ایران به بغداد رفت تا میان دولتین ایران و عراق آرامش برقرار كند. وی كه در ماموریت خود موفق شده بود توانست عراق را وادارد تا میانجی صلح بین ایران و مصر شود.روز ۹ آبان ماه این سال، ولیعهد ایران در زایشگاه حمایت مادران و نوزادان در خیابان مولوی تهران به دنیا آمد و پنج روز بعد فرمان ولیعهدی او از سوی شاه صادر شد.
نیمه دوم این سال در سیاست خارجی ایران آرامش پدیدار شد. پس از موفقیت غلامعباس آرام و برقراری آرامش در مرزهای جنوبی، روز دوم دی ماه آندره گرومیكو وزیر امور خارجه شوروی نیز در نطقی گفت دولت شوروی مایل است زمامداران ایران بدانند كه شوروی خواهان برقراری روابط همزیستی مسالمت آمیز با ایران است.
چند روزی از این سخنان آندره گرومیكو نگذشته بود كه در ۱۵ دی ماه، مانور مشترك دریایی ایران و آمریكا در آب های گرم خلیج فارس انجام گرفت.
هنگامی كه در ۱۹ دی ماه دستور تجدید برگزاری انتخابات بیستمین دوره مجلس صادر شد، گروهی از رهبران جبهه ملی دوم در۱۲ بهمن ماه برای تضمین آزادی انتخابات به مجلس سنا رفتند و در آنجا بست نشستند. فردای آن روز هم دانشجویان دانشگاه با تعطیل كردن كلاس ها از محوطه دانشگاه بیرون رفتند و دست به تظاهرات و راهپیمایی زدند.بازار تهران نیز گاهی باز و گاه بسته بود تا اینكه پس از چند روز تظاهرات و درگیری، دانشگاه تهران تا پایان انتخابات تعطیل شد. در ۱۸ بهمن ماه آمار رسمی سرشماری ایرانیان منتشر شد.بر پایه این آمار، جمعیت ایران ۲۱۳۵۲۰۰۰ نفر بود. در دومین روز از آخرین ماه سال، بیستمین دوره مجلس شورای ملی با نطق شاه گشایش یافت و دو روز بعد دانشجویان دانشگاه تهران دست به اعتصاب و تظاهرات گسترده ای زدند. آنها ضمن سردادن شعار علیه دكتر اقبال و مهندس شریف امامی نسبت به برگزاری انتخابات زمستانی مجلس شورای ملی اعتراض كردند.
با مداخله پلیس، زد و خورد میان دانشجویان و گارد امنیتی آغاز شد كه طی آن دانشجویان خودروی دكتر منوچهر اقبال را به آتش كشیدند، اما خود دكتر اقبال با كمك و همراهی چند تن از دوستانش از مهلكه گریخت!
در این زد و خورد گروهی از دانشجویان به شدت زخمی شدند و برخی نیز به چنگ نیروهای پلیس گرفتار آمدند. همه دانشكده های دانشگاه تهران نیز به اشغال نیروهای پلیس درآمد.در آخرین روزهای این سال، شاه دست به تصفیه دامنه داری در ارتش زد و بالاترین سطوح مدیریتی ارتش را از كار بركنار كرد. از همین سال بود كه شاه، همه سرجنبانان كشوری و لشكری دارای پیشینه و
با تجربه را خانه نشین كرد و گروهی جوان تازه به دوران رسیده را به جای آنان نشاند. آیا این كردار شاه نمی توانست پوششی بر عقده هایی باشد كه چون وی در سنین جوانی به پادشاهی رسیده بود و آن دولتمردان و نظامیان پیشین، رفتار و كردار خام و ناپخته او را به چشم دیده بودند، پدید آمده بود؟!غم انگیزترین داستان سال، در آخرین روز آن پدیدار شد. در حالی كه قهرمان ملی شدن صنعت نفت در دهكده احمدآباد و در اوج تنهایی خود سر در جیب تفكر فرو برده بود، به مناسبت دهمین سال ملی شدن صنعت نفت، مراسم چراغانی، جشن و سرور و پایكوبی در سراسر كشور به دستور دولت به نمایش درآمد!

منبع : روزنامه شرق